Бағалы қағаздармен байланысты даулар
Бағалы қағаздардың жалпы түсінігі Азаматтық кодекстің 129- бабында беріледі, 1- тармаққа сай, бағалы қағаз мүліктік құқықты растайтын белгілі бір жазбалар мен басқа да белгілеулердің жиынтығы.
Бағалы қағаздарға құқықтардың пайда болуына, өзгеруіне, жоғалтуына басқа да заңдық тұрғыдан белгіленген талаптар, олардың айналымы және т.с.с. АК 3- тарауының 2- параграфында келтірілген (азаматтық құқықтардың нысандары).
Акциялар да бағалы қағаздар болып табылатындықтан, олардың айналымы бойынша даулар АК 2 - тарауының (Азаматық құқықтардың субъектілері) 2 - параграфының III –бөліміне (Акционерлік қоғам) сәйкес шешілуі тиіс.
Нақтырақ және егжей-тегжейлі талаптар 13 мамыр 2003 жылғы Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» №145 Заңында келтірілген.
Аталған Заңның 4-тарауы қоғамның акциялары мен басқа да бағалы қағаздары туралы жалпы ережені белгілейді.
Акционерлік қоғамдар туралы заңнаманы біркелкі қолдану Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Акционерлік қоғамдар туралы заңнаманы қолдану туралы» Нормативтік қаулысының мәні болып табылады. Акцияларды сатып алу, сату, олар бойынша дивидендтер алу мәселелері аталған қаулының 6, 8-11-тармақтарымен шешілген.
Аталған мәселе бойынша негізгі нормативтік акт – 2 шілде 2003 ж. Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар нарығы туралы» №461 Заңы, ол эмиссиялық бағалы қағаздардың және де басқа қаржы құралдарының шығаруы, орналастыру, айналымы және төленуі процесінде туатын қоғамдық қатынастарды, бағалы қағаздар нарығы субъектілерінің құрылу және қызмет ерекшеліктерін реттейді, бағалы қағаздар нарығының қауіпсіз, ашық және тиімді жұмыс жасауын, инвесторлар және бағалы қағазды ұстаушылардың құқықтарын қорғауды, бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының әділ бәсекелестігін қамтамасыз ету мақсатында бағалы қағаздар нарығын реттеуді бақылауды және қадағалауды анықтайды.
Аталған нормативтік актілерден басқа бағалы қағаздар айналымы мәселесі бойынша уәкілетті органның бірқатар актілері – Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қаулылары бар, олар бағалы қағаздармен байланысты, олардың қозғалысьтарымен, тіркеуімен, олармен жұмыс істеу үшін кадрларды дайындау және аталған салада екінші деңгейлі банктердің қызметтерін ұйымдастырумен байланысты түрлі мәселелерді реттейді.
Мысыалы: Талапкерлер Б.Атабаев, Қ.Сеилханова, А.Исенов жауапкерлер Г.Юсуповаға, Л.Юсуповаға «Өзенмұнайгаз» АҚ эмитентінің сатылған акцияларының құнын өндіру туралы дербес талап арыздармен Маңғыстау облысы Жаңаөзен қаласының аудандық сотына жүгінді.
29 қаңтар 2014ж. соттың шешімдерімен талапкерлердің талаптары қанағаттандырылды және олардың пайдасына 2011 ж. сатылған акциялардың құны сомалары өндірілді.
Талапкер А.Жұбанғосов сотқа «СНПС-Ақтөбемұнайгаз» АҚ-ға АҚда жұмыс істеген кездегі акцияларын талап ету туралы талап арызбен жүгінді. 20 наурыз 2014ж.
Ақтөбе қалалық сотының шешімімен талапкер арқылы талап арыз беру уақытының өтіп кетуіне байланысты талап арызды қанағаттандырудан бас тартылды.
4 желтоқсан 2014ж. Алматы қ. мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының шешімімен «Валют-Танзит Банк» АҚ-ның жою комиссиясының «Нурбанк» АҚ-ға 228 963,86 теңге сомасында бағалы қағаздар бойынша дивидендтерді өндіру туралы талабынан бас тартылды, себебі аталған талапкер арқылы акциялар 24 тамыз 2012 жылы биржалық сатулар жолымен «MoneyExperts» ЖШС-ге берілген және дивидендтер жаңа меншік иесіне төленген.
Бағалы қағаздар қорлық нарықтың құралдары арасында айтарлықтай орын алады. Бүкіл әлемде мемлекет және оның ұйымдары капиталдың ең ірі қарыз алушылары болып табылады. Нақты мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы арқылы мемлекет арқылы коммерциялық банктерден, қаржы компанияларынан және халықтан уақытша бос ақша құралдарын қарызға алу жүзеге асырылады және де осылайша алынған ақша ресурстары республикалық және жергілікті бюджеттің тапшылығын инфляциялық емес қаржыландыру үшін пайдаланылады. Сонымен қатар, қорлық нарықтың аталған секторы ақша – несие саясатының құралы, мемлекеттің қаржылық жүйесі жай-күйінің негізгі көрсеткіші ретінде, сондай- ақ шетел инвесторлары үшін бағдар ретінде ел экономикасы үшін аса маңызды маңызға ие.
Бағалы қағаздардың жалпы түсінігінен олардың жеке белгілерін көрсете кету керек.
Бағалы қағаздар борышқорлық немесе үлестік болуы мүмкін.
Борышқорлық бағалы қағаздар – аталған бағалы қағаздардың шығару шарттарына сай негізгі соманы төлеу бойынша эмитенттің (борышкердің) міндеттемесін куәландыратын бағалы қағаздар.
Үлестік бағалы қағаз – Қазақстан Республикасы заңнамасымен көзделген жағдайларда өзінің иесінің мүліктегі белгілі бір үлесіне құқығын куәландыратын бағалы қағаз.
Бағалы қағаздарға акциялар, облигациялар және осы Кодекспен және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамаларымен анықталған бағалы қағаздардың басқа да түрлері жатады.
Бағалы қағаздар шығарылу формасы бойынша келесідей болуы мүмкін:
1)құжаттамалық және құжаттамалық емес;
2) эмиссиялық және эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынбалы және ордерлік.
Құжаттамалық бағалы қағаздар арнайы техникалық құралдарды пайдаланусыз бағалы қағаздың мазмұнын тікелей оқу мүмкіндігімен қағаз немесе басқа материалдық тасымалдаушыда құжаттамалық формада шығарылады.
Құжаттамалық емес бағалы қағаздар электронды жазбалардың жиынтығы түрінде құжаттамалық емес формада шығарылады.
Эмиссиялық бағалы қағаздар – бір шығарылым аясында аталған шығарылым үшін ортақ шарттар негізінде орналастырылатын және айналымда жүретін біртекті белгілері мен реквизиттері бар бағалы қағаздар.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар – жоғарыда аталған белгілерге сәйкес келмейтін бағалы қағаздар.
Атаулы бағалы қағаз – онда аталған тұлғаға өзі куәландырған құқықтардың тиесілілігін растайтын бағалы қағаз.
Ұсынбалы бағалы қағаз – бағалы қағазды ұсынушыға өзі куәландырған құқықтардың тиесілілігін растайтын бағалы қағаз.
Ордерлік бағалы қағаз - онда аталған тұлғаға өзі куәландырған құқықтардың тиесілілігін растайтын бағалы қағаз, ал ол арқылы бұл құқықтар осы Кодекстің 132-бабы 3-тармағында көзделген тәртіпте берілген жағдайда, - басқа тұлғаға.
Осылайша, айта кету керек, бағалы қағаз оның иесінің белгілі бір ақша сомасына немесе нақты мүліктік құндылықтарға меншік иесі құқығын куәландыратын ақшалай құжат болып табылады.
Әлемдік қаржылық нарықта оларға бекітілген инвестордың (сатып алушының) және эмитенттің (БҚ шығарған тұлға) құқықтары мен міндеттемелерімен ерекшеленетін бағалы қағаздардың көптеген түрлері бар.
Экономикада бағалы қағаздар мәнінің жалпы бағалауы келесімен сипатталады:
бағалы қағаздар заңды және жеке тұлғалардың еркін ақша құралдарын инвестициялаудың тиімді құралы болып табылады;
бағалы қағаздарды орналастыру – өндірісті дамыту мен басқа да қоғамдық мұқтаждықтарды қанағаттандыру үшін ресурстарды жұмылдырудың тиімді тәсілі;
бағалы қағаздар тауарлық және ақшалай айналымдарға қызмет көрсетуге белсене қатысады;
бағалы қағаздар нарығында, ең алдымен қор биржаларында бағалы қағаздар бағамдары қалыптасады.
Бағалы қағаздардың бағамдары – белгілі бір елдің экономикалық және саяси өмірінің кез-келген өзгерістерінің барометрі. Бағамдар дағдарыс және қолайсыз жағдаяты жылдары шұғыл құлдырайды және керісінше өндірістің жандануы мен көтерілу кезеңдері артады.
Бағалы қағаздар бойынша дауларды шешу кезінде маңызды кезең бағалы қағазға құқықты растау болып табылады.
Мұнда жекелеген бөлімдерді бөліп алу керек.
- Бағалы қағаздың өзi құжатты бағалы қағазға құқықты растау болып табылады. Құжатты бағалы қағаздар бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушысына сақтауға берiлген жағдайда, оның есебiн жүргiзу мақсатында осы кәсiби қатысушы ашқан шоттан алынған үзiндi көшiрме оған берiлген лицензияға сәйкес немесе Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес уәкiлеттiнiң осы бағалы қағазды осылай сақтауға құқығын растау болып табылады. Құжатты бағалы қағаз бен аталған шоттан берiлген үзiндi көшiрменiң арасында алшақтық болған кезде үзiндi көшiрмеге басымдық берiледi.
- Бағалы қағаздар рыногының өзiне берiлген лицензияға сәйкес немесе Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес бағалы қағаздармен жасалған мәмiлелердi тiркеуге уәкiлеттi кәсiби қатысушысындағы бағалы қағаздың есебiн жүргiзу мақсатында ашылған шоттан үзiндi көшiрме құжатсыз бағалы қағазға құқықты растау болып табылады
Қазіргі кезде бағалы қағаздың тіркеуі «Бағалы қағаздардың бірыңғай тіркеушісі» АҚ арқылы жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздарға олардың нарықтағы айналымы кезіндегі маңызды талап бағалы қағаздың формасы болып табылады, бұл жағдайда бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлерi, бағалы қағаздардың мiндеттi реквизиттерi, бағалы қағаз нысанына талаптар және басқа да қажеттi талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгiленген тәртiп бойынша белгiленедi.
Дауларды шешу кезінде бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың оған белгіленген формаға сәйкес келмеуі оның жарамсыздығына алып келеді.
Нарықта бағалы қағаздардың қозғалысы бағалы қағаз бойынша құқықты беру жолымен жүзеге асырылады.
Ұсынушыға бағалы қағазбен куәландырылған құқықты басқа адамға беру үшiн бағалы қағазды сол адамға тапсыру жеткiлiктi.
Атаулы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы туралы заңнамасында көзделген ерекшеліктер ескеріле отырып, талапты (цессияны) басқаға беру үшiн белгiленген тәртiппен берiледi.
Ордерлiк бағалы қағаз бойынша құқықтар бұл қағазға берiлген жазу - индоссамент арқылы берiледi. Ордерлiк бағалы қағаз бойынша құқық берушi адам (индоссант), жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы Қазақстан Республикасының заң актілерінде белгіленген жағдайларды қоспағанда, құқықтың болуы үшiн ғана емес, оның жүзеге асырылуы үшiн де жауапты болады.
Бағалы қағазда жасалған индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз бойынша құқықтар берiлетiн адамға - (индоссантқа) немесе соның бұйрығына ауыстырады. Индоссамент бланкiлiк болуы мүмкiн (орындауға тиiс адам көрсетiлмейдi).
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаментi) индоссаментке 6 тапсырумен ғана шектелуi мүмкiн. Бұл жағдайда индоссант өкiл ретiнде әрекет жасайды.
Қазақстан Республикасында көбірек таралған бағалы қағаз акция болып табылады, яғни акционерлік қоғам шығаратын және акционерлік қоғамды басқаруға қатысуға, ол бойынша дивиденд және акционерлік қоғам таратылған жағдайда оның мүлкiнiң бiр бөлiгiн алуға құқықтарды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген өзге де құқықтарды куәландыратын бағалы қағаз. Акциялар тек атаулы эмиссиялық бағалы қағаздар ретiнде шығарылады.
Қазақстан Республикасының заң актілерінде өзiнiң әрекетiмен немесе әрекетсiздiгiмен акционерлік қоғамның мүддесiн бұзған акционерден акцияларды сот шешiмi бойынша сатып алу мүмкiндiгi көзделуі мүмкiн.
Акциялар жай немесе артықшылық акциялар деп бөлінуі мүмкін.
Жай акция акционерге дауыс беруге ұсынылатын барлық мәселелерді шешу кезінде акционерлердің жалпы жиналысына қатысуға құқық береді, қоғам таза кіріс алса, сондай-ақ ол таратылған жағдайда Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіппен қоғамның жеке меншік мүлкінің бөлігі болған жағдайда дивиденд алуға құқық береді.
Артықшылықты акциялардың меншік иелері - акционерлердің жай акциялардың меншік иелері - акционерлеріне қарағанда қоғамның жарғысында белгіленіп, алдын ала айқындалып кепілдік берілген мөлшерде дивидендтер алуға және қоғам таратылған кезде осы «Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан республикасының Заңында белгіленген тәртіппен мүліктің бір бөлігіне басым құқығы бар .
Жеткілікті түрде көп таралған облигациялар - шығару кезiнде айналыс мерзiмi алдын ала белгiленген, оны шығару шарттарына сәйкес облигацияны шығарған тұлғадан ол бойынша сыйақы алу және оның айналыс мерзiмiнiң аяқталуы бойынша облигацияның ақшалай немесе өзге де мүлiктiк балама түрдегi нақты құнын алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Облигациялар тек атаулы эмиссиялық бағалы қағаздар ретiнде шығарылады. Оларды шығаруға Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi, коммерциялық ұйымдар құқылы.
Жеке тұлғалар атаулы эмиссиялық емес бағалы қағаздар болып табылатын банктік депозиттерді сатып алады, олар оны ұстаушыларға ол үшін белгіленген айналым мерзімі шығарылымы шарттары аяқталу бойынша немесе ол аяқталғанға дейін оның номиналдық құнын, сондайақ шығарылу шарттарымен белгіленген мөлшерде сыйақылар алуға құқығын куәландырады.
Себебі мемлекеттік бағалы қағаздардың қазақстандық нарығы болып жатқан қиындықтарға қарамастан, нақты заңнамалық базаның, ақпараттық технологияларды ендірудің, Қазақстан Республикасы Ұлттық 7 Банкі сияқты қатаң реттеуіштің және сәйкес комитеттің арқасында біртіндеп дамуда және өркениетті кейіпке енуде.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкендігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды.
Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
