Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру

Басты бет / Жарияланымдар / Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру

20 мая 2025

Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру

Азаматтық істердің басым бөлігі АҚЖ сақтандыру шарттарынан туындайтын даулар бойынша істерден тұрады.

Өз кезегінде, олардың көпшілігі сақтандыру компаниясының бағалау туралы есебіне дау туғызады.

АК-нің 833-бабына сәйкес сақтандырушы жүзеге асыратын сақтандырылатын мүлікті және келтірілген зиянды бағалау сақтандырудың құрамдас бӛлігі болып табылады және қосымша лицензиялауды талап етпейді.

Сақтандыру жағдайының басталуы нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшерін сақтанушының немесе оның өкілінің өтініші бойынша сақтандырушы айқындайды. Қажет болған жағдайда келтірілген зиянның мӛлшерін бағалауды бағалаушы (тәуелсіз сарапшы) жүргізеді.

Келтірілген зиянды бағалау нәтижелерімен келіспеген жағдайда тараптар ӛзгеше дәлелдеуге құқылы.

Міндетті сақтандыру кезінде сақтандыру жағдайының туындауы нәтижесінде келтірілген зиянның мөлшеріне бағалау жүргізу тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленуі мүмкін.

«Бағалау қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 2 бабының 2-тармағына сәйкес көлік құралына келтірілген зиянның мӛлшерін айқындау ерекшеліктері № 446 заңда белгіленеді. № 446 заңның 22-бабының 3-тармағына сәйкес мүлікке келтірілген зиянның мӛлшерін айқындауды сақтандырушы не ол тартқан бағалаушы

қызмет көрсету туралы шарттың негізінде лицензиялық мамандандырылған бағдарламалық қамтылымды қолдана отырып жүзеге асырады.

Мамандандырылған бағдарламалық қамтылымға қойылатын талаптар және мүлікке келтірілген зиянның мөлшерін айқындау тәртібі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісінде белгіленеді.

Мұндай нормативтік құқықтық акт мамандандырылған бағдарламалық қамтылымға қойылатын талаптар (бұдан әрі – Талаптар) мен Қағидалар бекітілген Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2016 жылғы 28 қаңтардағы № 14 қаулысы (бұдан әрі – №14 қаулы) болып табылады.

Заңның 22-бабының 3-1-тармағында сақтанушының бағалау жүргізу жөніндегі өз міндетін орындамауы себебінен сақтанушы немесе пайда алушы қызметтеріне жүгінетін бағалаушы да талаптар мен ережелерді басшылыққа алуы тиіс деп көздейді.

Қағидалардың 4-тармағына сәйкес Қағидалардың 2 және 3 тармақтарында көзделген кӛлік құралына келтірілген зиянның мӛлшерін айқындау тәртібі қызмет көрсету туралы шарт негізінде сақтандырушы тартқан бағалаушыға да қатысты қолданылады.

Олардың жүйелік байланысында келтірілген ережелерден көлік құралына келтірілген мөлшерді айқындау кезінде уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісін (ережелерін) басшылыққа алу міндеті сақтандырушыға да, бағалаушыға да қолданылады.

Іс жүзінде зиян мөлшерін есептеу нәтижелеріне дау айту мүмкіндігі туралы сұрақ туындады Кейбір сақтандыру компаниялары АК-нің 833-бабына сілтеме жасай отырып, сақтандырушы жүргізген бағалау нәтижелеріне дау айтылуы тиіс емес деп есептеген. Кейбір соттар да осындай пікір білдірді.

Осылайша, Алматы қаласы Алмалы ауданының №2 аудандық сотының судьялары З-ның, А-тің, Б-тың «Е» СК» АҚ-ға зиянды бағалау нәтижелерін жарамсыз деп тану туралы талап қоюды қабылдаудан бас тартып, маманның қорытындысына (есебіне) дау айту туралы талаптар талап қоюдың дербес мәні ретінде қаралуға жатпайтынын кӛрсеткен.

Апелляциялық саты нормативтік қаулының 18 тармағына сілтеме жасай отырып, судьялар ұйғарымдарының күшін дұрыс жойды.

Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі Басқармасының (бұдан әрі - ҚНРДА) 2022 жылғы 23 қарашадағы № 101 қаулысымен № 14 қаулыға өзгерістер енгізілді, қағидалар жаңа редакцияда жазылды. Қағидалардың жаңа редакциядағы 5-тармағына сәйкес жәбірленушіге (пайда алушыға) немесе олардың өкілдеріне зиян мӛлшерін есептеу нәтижелеріне дау айту № 446 Заңның 29-1-бабында кӛзделген тәртіппен жүзеге асырылады. Нормативтік қаулының 18-тармағына тиісті ӛзгерістер енгізілді.

Қорытуға келіп түскен істерді талдау өңірлерде сақтандырушылар айқындаған зиян мөлшерін есептеу нәтижелеріне дау айту туралы талап қоюларды қарау кезінде әртүрлі практика қалыптасқанын көрсетеді.

Әдетте талап қоюшылар өз талап қоюларын негіздеу үшін басқа бағалаушы жасаған бағалау туралы есептерді ұсынады.

Соттар есептердегі айырмашылықты кӛріп, іс бойынша сараптама жүргізуді тағайындайды. Алайда, бұл практиканы дұрыс деп тануға болмайды.

АПК-нің 82-бабына сәйкес от сараптамасы іс үшін маңызы бар мән жайлар сарапшы арнайы ғылыми білімдер негізінде жүргізетін оның объектілерін зерттеу тағайындалады. нәтижесінде анықталуы мүмкін жағдайларда Жоғарыда айтылғандай, көлік құралына келтірілген зиянның мөлшерін анықтау кезінде сақтандырушы мен бағалаушылар ережелер мен талаптарды қатаң басшылыққа алуы керек.

Осылайша, Қағидалардың тармағына сәйкес көлік құралына келтірілген зиянның мөлшерін есептеуді (бұдан әрі – зиянның мөлшерін есептеу) сақтандырушы немесе бағалаушы лицензиялық мамандандырылған бағдарламалық қамтылымды (бұдан әрі - МБҚ) қолдана отырып, Қағидаларға 1-қосымшаға сәйкес мәліметтері бар мүлікке келтірілген зиянның мөлшерін айқындау туралы ӛтініш негізінде жүзеге асырады.

Сондықтан сараптама тағайындаудың қажеті жоқ, ӛйткені мұндай істер бойынша сараптама қорытындысы көлік құралына келтірілген зиянның мӛлшері туралы бірдей есеп болып табылады.

Сонымен қатар мамандандырылған бағдарламалық қамтылымға қойылатын талаптар № 446 Заңның 22 – бабына сәйкес әзірленді және сақтандырушы көлік құралына келтірілген зиянның мөлшерін айқындау кезінде пайдаланатын мамандандырылған бағдарламалық қамтылымға (бұдан әрі- МБҚ) қойылатын талаптарды айқындайды (Талаптардың 1 тармағы).

Талаптардың 2-4-тармақтарына сәйкес сақтандырушы сақтандырушының аффилирленген тұлғасы болып табылмайтын МБҚ құқық иесімен қол қойылған лицензиялық шарт негізінде МБҚ-ны пайдаланады.

МБҚ-да Қазақстан Республикасының сот-сараптамалық зерттеулер әдістемелерінің мемлекеттік тізіліміне енгізілген Әдістемеге және сақтандыру омбудсманының интернет-ресурсында орналастырылатын КҚ иелерінің АҚЖ міндетті сақтандыру ерекшеліктерін ескере отырып, пайдаланылатын Әдістеменің жекелеген ережелерін қолдану жөніндегі сақтандыру омбудсманының шешімдеріне сәйкес КҚ-ны қалпына келтіру бойынша жӛндеудің құнын калькуляциялау (есептеу) жасалады.

МБҚ КҚ-ны қалпына келтіру бойынша жӛндеу құнын есептеу үшін жұмыстың еңбек сыйымдылығы нормативтері туралы калькуляция жасау кезінде КҚ өндірушілерінің кәсіпорындары мен өндіруші уәкілеттік берген ұйымдардың өзекті және сенімді ақпаратын пайдаланады және КҚ ӛндірушісі құрастырған КҚ-ның нақты маркасына (моделіне, модификациясына) арналған бӛлшектердің каталог нӛмірлері мен қосалқы бӛлшектердің каталогтарын қамтиды.

Сақтандырушы анықтаған зиян мөлшерін есептеу нәтижелеріне дау айта отырып, талап қоюшы сақтандыру компаниясының есебі ережелерге сәйкес келмейтінін дәлелдеуі керек.

Қажет болған жағдайда сот іске қатысуға маман тарта алады (АПК-нің 77-бабы).

Мысалы, А. Алматы қаласы Алмалы ауданының № 2 сотына «Е» СК» АҚ-ға зиянның мөлшері туралы есепті жарамсыз деп тану және сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы өтініш білдіріп, негіздеме ретінде жауапкерден АҚЖ сақтандырған Қ-тың кінәсінен ЖКО салдарынан оның кӛлігіне зиян келтірілгенін көрсетті.

Сақтандыру компаниясы 319 147 теңге тӛледі, ал «Ө» тәуелсіз бағалау компаниясы» ЖШ-ның бағалауы бойынша шығын 564 327 теңгені құрады.

Осы дауды шеше отырып, бірінші сатыдағы сот «С» ЖШС-ның маманын іске қатысуға тартты, ол сақтандырушының есебіндегі қателерді анықтады, атап айтқанда, ауыстырылатын бөлшектердің құнын есептеу дұрыс жүргізілмегенін анықтады. Жүргізілген есептеулердің нәтижелері бойынша маман зиянның мӛлшерін анықтады.

Сот талап қоюшы мәлімдеген айырмашылықты ӛндіріп алды, бірақ бұл ретте зиян мөлшері туралы есепті жарамсыз деп тану бӛлігінде іс бойынша іс жүргізу негізсіз тоқтатылды. К-тың «Т» СК» АҚ-ға калькуляция есебін жарамсыз деп тану және сақтандыру төлемінің сомасын өндіріп алу туралы талаптарын қанағаттандыра отырып, Тараз қалалық соты сақтандыру компаниясының есебі Қағидаларға сәйкес келмейтінін дербес анықтады.

Сот сақтандыру компаниясының басқа істер бойынша есептерін егжей- тегжейлі талдады. Т-тің «Н» СК» АҚ-ға келтірілген зиянның мӛлшері туралы есепті жарамсыз деп тану туралы талап қоюын шеше отырып, Орал қаласының №2 соты Орал қаласындағы ҚНРДА-ның өңірлік өкілдері басқармасының өкілін маман ретінде іске қатысуға тартты, ол сақтандыру компаниясының есебінің Қағидаларға сәйкестігі туралы қорытынды берді.

Сотта зиян мөлшері (калькуляция) туралы даулы есеп psc22139 пайдаланушы лицензиясының нөмірі бар «ПС:кешен 8» МБҚ-ны қолдану арқылы жасалғаны анықталды.

Бұл ретте сот КҚ кепілдік қызмет көрсетуден болған «H» ЖШС сервистік орталығынан тӛлем шотын негізді қабылдамады, өйткені ол зиян мӛлшері (калькуляция) туралы есеп болып табылмайды және «H» ЖШС бағалау ұйымы емес.

Апелляциялық сатыдағы сот осындай тұжырымдармен келісті. И-ның «А» СК» АҚ-ға зиянның (калькуляцияның) мөлшері туралы есепті жарамсыз деп тану туралы, залалды өндіріп алу туралы талап қоюдан Ақтөбе облысының соттарының бас тартуына талап қоюшының заңда белгіленген мерзімде залал мөлшеріне дауласпай, автокөлік құралын өз бетінше қалпына келтіріп, автомашинаны қалпына келтіргеннен кейін талап қоюмен жүгінгені, яғни іс жүзінде сақтандыру тӛлемін ала отырып, зиян мӛлшерін бағалаудың белгіленген нәтижесімен келіскені негіз болған.

Талап қоюшы ұсынған «Т» ЖШС-ның орындаған жұмыстарының актісі зиянның мӛлшерін дәлелдеу ретінде заңды түрде қабылданбады, өйткені көлік құралына келтірілген зиянның мөлшерін анықтауды сақтандырушы № 14 қаулыға сәйкес жүзеге асырады.

Зиянның мөлшерін бағалау көлік құралының амортизациялық тозуын ескере отырып жүргізіледі.

Аталған ЖШС бағалау ұйымы емес, бірақ автомобильдер мен олардың қосалқы бӛлшектерін сатуды жүзеге асыратын коммерциялық ұйым болып табылады.

Оң мысал ретінде Қостанай облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының П-ның «Е» СК» АҚ-ға сақтандыру төлемінің айырмасын өндіріп алу туралы талап қоюы бойынша 2023 жылғы 6 маусымдағы қаулысын келтіруге болады.

Бірінші сатыдағы соттың шешімін өзгерте отырып, алқа талап қоюшының сақтандыру төлемін сот тәртібімен өндіріп алуды талап ете отырып, сақтандыру компаниясы анықтаған келтірілген залалдың мөлшеріне іс жүзінде дауласатынын дұрыс көрсетті, осыған байланысты сақтандыру компаниясының есептері (калькуляциясы) және талап қоюшы ұсынған бағалаушылардың есептері бағалауға жатады.

Бұл ретте алқа сақтандыру компаниясы мен «I» ЖШС-ның бағалаушысы қалпына келтіру бойынша жөндеуді есептеу кезінде Қағидаларды бұза отырып, талап қоюшының автокӛлігін шағын сыныпқа жатқызғанын, бұл тозу мәнінің 60,8% - дан 75% - ға дейін ұлғаюына, демек, қалпына келтіру бойынша жөндеудің құнын дұрыс анықтамауға әкеп соқтырғанын анықтады.

Алқа «A» ЖШС-ның есебі Қағидалардың талаптарына сәйкес жасалғандықтан, оны талап қоюшыға өтелуге жататын залалдың мөлшерін айқындау кезінде сот дәлел ретінде қабылдауға тиіс деген қорытындыға келді.

Соттар Қағидаларға бірнеше рет өзгерістер енгізілгенін ескеруі керек.

Осылайша, ҚНДРА Басқармасының 2022 жылғы 23 қарашадағы № 101 қаулысымен ережелер жаңа редакцияда жазылды және 10-тармақ:

«сақтандырушы көлік құралына келтірілген зиянның мөлшерін есептеу кезінде, егер бөлшекті ауыстыру қажет болса, тозуды есепке алмай, жаңа бӛліктің нарықтық құнын қолданады.

Бұл жағдайда пайда алушы сақтандырушының меншігіне ауыстырылатын бӛлікті береді» деп жазылған.

Талдау көрсеткендей, соттар бұл норманы негізінен дұрыс қолданды (Қостанай облыстық сотының қаулысы, Шығыс Қазақстан облыстық сотының қаулысы іс). ҚНДРА Басқармасының 2023 жылғы 31 тамыздағы № 69 қаулысымен Қағидаларға өзгерістер енгізілді, атап айтқанда 10-тармақ мынадай редакцияда жазылды:

сақтандырушы көлік құралына келтірілген зиян мөлшерінің калькуляциясын жасау кезінде бөлшекті ауыстыру қажет болған жағдайда тозуды есепке алмай, жаңа бөлшектің нарықтық құнын келесі жағдайларда қолданады:

иесі жеке тұлға болып табылатын көлік құралы бойынша бір мезгілде мынадай талаптарға сәйкес келген кезде:

кӛлік құралы міндетті техникалық қарап-тексеруге жатпайды;

көлік құралының орташа жылдық жүрісі 15 мың шақырымнан аспайды;

көлік құралының ауыстырылатын бөлігі бұрын бүлінбеген және жөндеуден өтпеген;

2)иесі заңды тұлға болып табылатын көлік құралы бойынша бір мезгілде мынадай шарттарға сәйкес келген кезде:

көлік құралы кепілдік қызметінде; көлік құралының орташа жылдық жүрісі 20 мың шақырымнан аспайды;

көлік құралының ауыстырылатын бөлігі бұрын бүлінбеген және жөндеуден ӛтпеген. «К» металл сауда компаниясы» ЖШС-ның «Е» СК» АҚ-ға есептерді жарамсыз деп тану бөлігінде талап қоюынан бас тарта отырып,

Өскемен қалалық соты сақтандыру жағдайы кезінде талап қоюшының автокӛлігінің жүрісі 216 958 км құрады деген шешімді дұрыс уәждеді, осыған байланысты автомобильге Қағидалардың 10-тармағына сәйкес тозуды есепке алмай жаңа бӛлшектердің нарықтық құнын пайдалануға жатпайды.

Практикада дилерлік орталықта кепілдік қызмет көрсететін көлік құралына келтірілген зиянның мөлшерін анықтау мәселесі туындады.

Өңірлерде мұндай дауларды шешуде әртүрлі практика қалыптасты.

Талап қоюды қанағаттандыру туралы шығарылған сот актілерін негіздеу үшін соттар талап қоюшының кепілдік қызмет көрсету шарттары бойынша тек дилерлік орталықта жөндеу жүргізуге міндетті екенін көрсетеді, әйтпесе оның кепілдігі оның қолданылуын тоқтатады.

Мұндай шешімдерді 2024 жылы Астана қаласының азаматтық істер жӛніндегі ауданаралық соты шығарды.

Осылайша, С-ның «Х» СК» АҚ мен Б-ға сақтандыру сомасын өндіріп алу және зиянды өтеу туралы тала қоюын шеше отырып, сот Б-ның кінәсінен болған ЖКО салдарынан талап қоюшының көлігіне зиян келтірілгенін анықтады.

Сақтандыру компаниясы 2 151 110 теңге мӛлшерінде сақтандыру тӛлемін жүргізді, ал ресми дилер берген ақау актісінде жұмыстар мен материалдардың құны 4 168 900 теңге мӛлшерінде белгіленген.

Ақау актісіне сүйене отырып, талап қоюды қанағаттандырып сот өндіруші-зауыттан автомобльге кепілдікті сақтау үшін тек дилерде жӛндеу жұмыстарын жүргізу қажет екенін кӛрсетті. Соттың мұндай тұжырымдарымен мына негіздерге байланысты келісуге болмайды.

Жоғарыда кӛрсетілгендей, № 446 Заңның 22-бабының 3-тармағына сәйкес мүлікке келтірілген зиянның мӛлшерін айқындау сақтандырушы не қызмет кӛрсету туралы шарт негізінде ол тартқан бағалаушы лицензиялық БМҚ қолдана отырып жүзеге асырады.

БМҚ-ға қойылатын талаптар және мүлікке келтірілген зиянның мӛлшерін айқындау тәртібі уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісінде белгіленеді, мұндай акт № 14 қаулы болып табылады.

БМҚ-да Қазақстан Республикасының сот-сараптамалық зерттеулер әдістемелерінің мемлекеттік тізіліміне енгізілген әдістемеге сәйкес КҚ-ны қалпына келтіру бойынша жөндеудің құнын калькуляциялау (есептеу) жасалады.

Яғни, зиянның мөлшері сот-автотауарлық зерттеулер жүргізілетін әдістемелер бойынша анықталады, бұл КҚ-ны қалпына келтірудің сенімді нарықтық құнын анықтауға мүмкіндік береді.

Мәселен, 4.3.1-тармақтың 1) тармақшасына сәйкес КҚ құнын анықтау әдістемесі «ҚР Әділет министрлігінің Сот сараптамасы орталығы» РМҚК Астана 2018 сот-сараптамалық АВТО-тауар зерттеуі шеңберінде 7 жылға дейінгі мерзімге автомобильдер үшін ресми дилердің деректері бойынша немесе мамандандырылған дүкеннің деректері негізінде түпнұсқа қосалқы бөлшектер мен жиынтықтауыштардың құнын қабылдау ұсынылады.

Сондай-ақ Әдістеменің № 4.1 қосымшасының 4.2-кестесінен кепілді техникалық қызмет көрсетудегі КҚ-ның барлық сыныптары үшін бір нормо сағаттың құны ресми дилердің жӛндеу кәсіпорнының нормо-сағатының мәні негізінде қабылданады.

Осылайша, қолданыстағы заңнаманың нормаларында кепілдік қызмет көрсетудегі КҚ-ға келтірілген зиянды анықтаудың ерекше шарттары қарастырылған. Демек, дилерлік орталықтар мен КҚ-ны сатып алушылардың арасында келісілген кепілдік қызмет көрсету шарттары сақтандыру компаниялары үшін міндеттер туғызбайды, олар өз қызметінде уәкілетті органның құқықтық актісін қатаң басшылыққа алуы тиіс.

Мұндай дауларды шешу кезінде соттар сақтандыру компанияларының аталған құқықтық актіні сақтауын тексеруі тиіс.

Сонымен, О-дің «А» СК» АҚ-ға және Қ-ке талап қоюын шеше отырып, Павлодар облысының Екібастұз қалалық соты маманның қорытындысы негізінде сақтандыру компаниясының есебіне дұрыс баға берген, атап айтқанда белгілі бір сақтандыру компаниясы мен маманның қалпына келтіру бойынша жӛндеудің айырмасы жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарының нормо-сағатын дұрыс қолданбау салдарынан туындағанын ескерген, сақтандыру компаниясы КҚ 6 738, 60 теңге көлемінде кепілдікте екенін растамай зиянды анықтау қағидаларын басшылыққа алды, ал маман 10 000 теңге кӛлемінде кепілді КҚ жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарының норма сағатын пайдаланды.

Нәтижесінде маман мен сақтандыру компаниясының есептеулері арасындағы айырмашылық небәрі 79 013 теңгені (690 974-611 961) құрады.

Талап қоюшының талаптарын ішінара 690 974 теңге сомасында қанағаттандыра отырып, сот талап қоюшы ұсынған «Қ» ЖШС-ның ақау жӛніндегі актісін негізге ала алмады, онда талап қоюшының автокөлігі кепілдікте болған, оған сәйкес автокөлікті қалпына келтіру бойынша жӛндеу құны 1 425 000 теңгені құрады.

Б. сотқа «F» СК» АҚ-ға сақтандыру тӛлемінің сомасын өндіріп алу туралы талап қоюмен жүгінді, негіздемесінде жауапкердің автокөлікті толық қалпына келтіру үшін жеткіліксіз сақтандыру төлемінің сомасын негізсіз тӛмендеткенін, жауапкерден 544 815 теңге өндіріп алуды сұрағанын кӛрсетті.

Іс бойынша сақтандыру компаниясы залалды 737 985 теңгеге бағалап, кӛрсетілген соманы талап қоюшыға тӛлегені анықталды. Талап қоюшының автокӛлігі ресми дилер «H» ЖШС-ның кепілдік қызмет кӛрсетеуінде тұрғаны белгілі.

Талап қоюшы өз талаптарын негіздеу үшін дилердің тӛлем шотын ұсынды, ол бойынша ауыстыруға жататын қосалқы бӛлшектердің, материалдар мен қалпына келтіру бойынша жөндеулердің құны 1 282 800 теңгені құрайды.

Талап қоюшының талаптарын қанағаттандыра отырып, Алматы қаласы Алмалы ауданының № 2 аудандық соты шешімінде өтемақы сомасы ақау жӛніндегі акті бойынша ӛндіріп алынуы тиіс, өйткені өзге тәсіл талап қоюшының сервистік орталықта қызмет кӛрсету құқығын бұзатыны жӛнінде уәж келтірді.

Апелляциялық саты мұндай тұжырымдармен келіспеді, сот шешімінің қанағаттандырылған бөлігінің күшін жойды және талап қоюдан бас тартты, талап қоюшы сақтандыру компаниясының зиян мӛлшері туралы есебіне шағымданбағанын, сақтандыру компаниясы анықтаған соманы алғанын, талап қоюда осы есепті жарамсыз деп тану үшін дәлелдер келтірілмегенін, сақтандыру компаниясының калькуляция жасау кезінде бұзушылықтарға жол бергенін растайтын дәлелдемелер ұсынылмағанын дұрыс кӛрсетті.

Қағидалардың 9-тармағына сәйкес, егер оны қалпына келтіру техникалық мүмкін болмаса немесе экономикалық тұрғыдан мүмкін болмаса, көлік құралы жойылды деп саналады.

Егер көлік құралын қалпына келтіруге болжанатын шығыстар зиян мөлшері туралы есепті қалыптастыру күніне оның нарықтық құнының 80 (сексен) пайызынан асатын болса, көлік құралын қалпына келтіру экономикалық тұрғыдан тиімсіз болып саналады.

Көлік құралы жойылған жағдайда сақтандырушы зиян мөлшері туралы есепті жасау күніне бүлінген көлік құралының нарықтық құны мөлшерінде сақтандыру төлемін жүзеге асырады, бұл ретте жәбірленуші (пайда алушы) немесе олардың өкілі бүлінген көлік құралының қалдықтарын сақтандырушының меншігіне береді не сатуға жарамды бөлшектердің, тораптардың, агрегаттардың, материалдардың құнын шегергенде сақтандыру төлемін жүзеге асырады.

Қостанай облыстық сотының сот алқасының 2023 жылғы 18 қаңтардағы қаулысымен Қостанай қалалық сотының Е-тің «В» СК» АҚ-ға сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қоюы бойынша 2022 жылғы 28 қазандағы шешімі өзгертілді.

Өндіріп алынған сақтандыру төлемінің мөлшерін азайта отырып, сот алқасы Қағидалардың 6-тармағын басшылыққа алып (сол кездегі редакцияда) және талап қоюшының жауапкерге автомобиль қалдықтарын бергісі келмейтінін мәлімдегенін ескере отырып, сот кәдеге жарату қалдықтарының құнын шегеруі керек екенін көрсетті.

Қағидалардың 9-тармағының дәлме-дәл мазмұны бойынша сақтандырушы КҚ-ның нарықтық құны мөлшерінде, егер ЖКО салдарынан КҚ жойылған болса, сақтандыру тӛлемін жүзеге асырады.

Алайда, автомобильдің нарықтық құны сақтандырушының жауаптылығының шекті көлемінен 600 АЕК-тен асуы мүмкін, сақтандыру компаниясы үшін кез келген жағдайда көрсетілген жауаптылық шегі кӛзделген.

Мұндай жағдайда АК-нің 924-бабына және № 446 Заңның 24-бабына сәйкес сақтандыру сомасы мен зиянның нақты мөлшері арасындағы айырмашылықты сақтанушы өтейді.

Соттар осы норманы қолданатын істердің болмауына байланысты жойылған автомобильдің нарықтық құны 600 АЕК-тен асқан кезде Қағидалардың 9-тармағын қолдану практикасын талдау мүмкін болмады.

Сондықтан бұл мәселе әлі де практикада зерттеуді қажет етеді. Батыс Қазақстан облысының соты өз талдауында қазіргі уақытта инфляцияны, автомобильдер мен қосалқы бөлшектерге бағаның өсуін ескере отырып, 2 215 200 теңге (600 АЕК) мӛлшеріндегі сома жәбірленушінің кӛлік құралын жӛндеуге жұмсаған сомасын толық кӛлемде ӛтемейтініне назар аударады.

№ 446 Заңға ӛзгерістер енгізуге бастама көтеруде және сақтандырушының жауаптылығының шекті мӛлшерін 800 АЕК-ке дейін арттыруды ұсынады.

Бұл ұсыныспен келіскен жөн, өйткені бұл жәбірленушілер мен сақтандыру компаниялары және ЖКО-ға кінәлілері арасындағы даулар санының азаюына да ықпал етеді.

Сақтандыру шартының негізінде сақтандыру жүзеге асырылады. Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін шартта белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде жүзеге асыруға міндеттенеді.

Сақтандыру нысандары:

1) міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;

2) сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік;

3) сақтандыру төлемін жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және жинақтаушы емес.

Қорытуға келіп түскен істерді талдау республика соттары даулардың мынадай түрлерін қарағанын көрсетті:

- көлік құралына келтірілген зиян мөлшерін есептеу нәтижелеріне дау айту туралы;

- сақтандыру төлемдерін өндіріп алу туралы;

- сақтандырушының сақтандыру төлемін жүргізуден бас тартуына шағым жасау туралы;

- регресс (кері талап) тәртібімен сақтанушыдан сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы;

- суброгация тәртібімен зиян келтірушіден төленген сақтандыру сомасын өндіріп алу туралы;

- сақтандыру шартын жарамсыз деп тану туралы;

- сақтандыру төлемін уақтылы жүзеге асырмағаны үшін өсімпұл өндіріп алу туралы;

- сақтандыру сыйлықақысын өндіріп алу туралы және т. б.

Соттылық

Аталған санаттағы істер АПК-нің 3-тарауында белгіленген соттылықтың жалпы қағидалары бойынша – жауапкердің орналасқан жері бойынша қаралады.

Сақтандыру ұйымына талап қою сақтандыру шартын жасасқан филиалдың немесе өкілдіктің орналасқан жері бойынша қойылуы мүмкін.

Сонымен қатар соттылыққа жатпауына байланысты талап қоюды негізсіз қайтару жағдайлары кездеседі.

Мәселен, Шығыс Қазақстан облысының МАЭС 2023 жылғы 17 мамырдағы ұйғарымымен «Ш» ЖШС-ның «Е» сақтандыру компаниясы»

АҚ-ға (бұдан әрі – «Е» СК» АҚ) сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қоюы қайтарылды.

Қайтаруға бұл талап қоюдың ШҚО МАЭС-ке соттылығы бойынша жатпайтындығы негіз болды, өйткені жауапкер-сақтандыру компаниясы Алматы қаласында орналасқан.

Сонымен қатар жоғарыда көрсетілгендей, АПК-нің 30-бабының үшінші бөлігіне сәйкес заңды тұлға филиалының немесе өкілдігінің қызметінен туындайтын талап қою филиалдың немесе өкілдіктің орналасқан жері бойынша да берілуі мүмкін.

Талап қоюбға және оған қоса берілген құжаттарға сәйкес талап қоюшының орналасқан жері Өскемен қаласы болып көрсетілген, Өскемен қаласында жол-кӛлік оқиғасы (бұдан әрі – ЖКО) орын алған, сақтандыру жағдайының басталуы туралы арызды Өскемен қаласында орналасқан «Е» СК» АҚ филиалы жәбірленушіден қабылдаған. Бұл ұйғарымға шағым жасалмады және заңды күшіне енді.

АПК-нің 30-бабының он бірінші бӛлігіне сәйкес сақтандыру шарты бойынша сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қою талап қоюшының тұрғылықты жері бойынша не жауапкердің орналасқан жері бойынша берілуі мүмкін.

Номинативтік қаулының 2-тармағында мынадай түсініктеме берілген – «тұрғылықты жері» деген ұғым бұл нормада талап қоюшы – жеке тұлға туралы айтылғанын білдіреді, сондықтан талап қоюшы – заңды тұлғалар жауапкердің орналасқан жері бойынша жалпы тәртіппен талап қоюды береді.

Талдау көрсеткендей, бұл норманы дұрыс түсінбеген. Шымкент қаласының азаматтық істер жөніндегі ауданаралық сотының 2023 жылғы 13 маусымдағы ұйғарымымен «Н» СК» АҚ-ның Ж. регресс тәртібімен соманы өндіріп алу туралы талап қоюы АПК-нің 152-бабының 2) тармақшасына (жауапкер Шымкентте тұрмайды) және АПК-нің 30-бабының он бірінші бөлігіне сілтеме жасай отырып қайтарылды.

Талап қоюшы сақтандыру компаниясына өзінің орналасқан жері – Алматы қаласы бойынша сотқа жүгіну жөнінде ұсыным жасалды.

Апелляциялық саты соттың ұйғарымын күшінде қалдырды, сонымен қатар талап қоюшы өзінің тұрғылықты жері бойынша сотқа жүгіне алатынын көрсетті.

Бұл ретте соттар АПК-нің 30-бабының он бірінші бөлігі талап қоюшы - жеке тұлғаларға сақтандыру төлемдерін өндіріп алу туралы талап бойынша ғана таңдау құқығын беретінін ескермеген.

Бұл жағдайда талап қоюшы – заңды тұлға сақтанушыға кері мәлімдеген. 2024 жылғы 27 ақпандағы ұйғарыммен «Е» СК» АҚ-ның М. берешек сомасын өндіріп алу туралы талап қоюы бойынша істі Алматы гарнизонының әскери сотына бере отырып, Алматы облысының Балқаш аудандық соты талап қоюшының талаптары әскери қызмет мүдделерін қозғамайтынын және әскери қызметшінің әскери қызмет өткеруіне тікелей байланысты емес екенін ескермеген. Ұйғарымға шағым жасалмаған.

Мемлекеттік баж

АҚ-ға (бұдан әрі – «Е» СК» АҚ) сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қоюы қайтарылды. Қайтаруға бұл талап қоюдың ШҚО МАЭС-ке соттылығы бойынша жатпайтындығы негіз болды, өйткені жауапкер-сақтандыру компаниясы Алматы қаласында орналасқан.

Талап қоюбға және оған қоса берілген құжаттарға сәйкес талап қоюшының орналасқан жері Өскемен қаласы болып кӛрсетілген,

Өскемен қаласында жол-көлік оқиғасы (бұдан әрі – ЖКО) орын алған, сақтандыру жағдайының басталуы туралы арызды Өскемен қаласында орналасқан «Е» СК» АҚ филиалы жәбірленушіден қабылдаған.

Бұл ұйғарымға шағым жасалмады және заңды күшіне енді. АПК-нің 30-бабының он бірінші бөлігіне сәйкес сақтандыру шарты бойынша сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қою талап қоюшының тұрғылықты жері бойынша не жауапкердің орналасқан жері бойынша берілуі мүмкін.

Талдау көрсеткендей, бұл норманы дұрыс түсінбеген.

Шымкент қаласының азаматтық істер жөніндегі ауданаралық сотының 2023 жылғы 13 маусымдағы ұйғарымымен «Н» СК» АҚ-ның Ж. регресс тәртібімен соманы өндіріп алу туралы талап қоюы АПК-нің 152-бабының 2) тармақшасына (жауапкер Шымкентте тұрмайды) және АПК-нің 30-бабының он бірінші бөлігіне сілтеме жасай отырып қайтарылды.

Талап қоюшы сақтандыру компаниясына өзінің орналасқан жері – Алматы қаласы бойынша сотқа жүгіну жӛнінде ұсыным жасалды.

Апелляциялық саты соттың ұйғарымын күшінде қалдырды, сонымен қатар талап қоюшы ӛзінің тұрғылықты жері бойынша сотқа жүгіне алатынын көрсетті.

Мемлекеттік баж Көрсетілген санаттағы 6 бойынша мемлекеттік баж істер мӛлшерлемелері Салық кодексінің 610-бабына сәйкес айқындалады.

Салық кодексінің 616-бабының 19) тармақшасына сәйкес міндетті сақтандыру шарттарынан туындайтын талап қоюлар бойынша сақтанушылар мен сақтандырушылар соттарда мемлекеттік баж төлеуден босатылады.

Осылайша, нормада тек міндетті сақтандыру шарттары туралы сөз қозғалып отыр және сақтанушылар мен сақтандырушылар ғана мемлекеттік бажды төлеуден босатылады, пайда алушылар мұндай жеңілдікті пайдаланбайды.

Сондықтан пайда алушы сақтандырушыға міндетті сақтандыру шарты бойынша сақтандыру тӛлемін ӛндіріп алу туралы талап қойған жағдайда, ол Салық кодексінің 610-бабында кӛзделген мӛлшерде мемлекеттік баж төлеуге міндетті (егер ол ӛзге негіздер бойынша тӛлеуден босатылмаса).

Бұл жағдайда сот шығыстарын тараптар арасында бөлу АПК-нің 109-бабында кӛзделген жалпы ережелер бойынша жүргізілуге тиіс.

Яғни, егер шешім талап қоюшы-пайда алушының пайдасына шығарылса, онда жауапкер сақтандыру компаниясынан оның пайдасына сот шығыстары, оның ішінде ол тӛлеген мемлекеттік баж өндіріліп алынады.

Жергілікті соттар Салық кодексінің 616-бабының 19) тармақшасында кӛзделген жеңілдікті пайда алушыларға (жәбірленушілерге) қолдану туралы бірнеше рет ұсыныс жасады.

Мұндай ұсынысты Жоғарғы Сот 2017 жылы қорыту нәтижелері бойынша Парламентке жіберді, бірақ ол қолдау таппады.

Талап қоюдың ескіру мерзімі

Көбінесе сақтандыру төлемдерін өндіріп алу туралы талап қоюлар өмір мен денсаулыққа келтірілген зиянды ӛтеу туралы талап қоюлар деп аталады.

АК-нің 187-бабының 3) тармақшасына сәйкес талап қоюдың ескіру мерзімі азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды ӛтеу туралы талаптарға қолданылмайды.

Сонымен қатар тараптардың (пайда алушы мен сақтандырушының) құқықтық қатынастары зиян келтіруден емес, сақтандыру шартынан туындайды.

Сақтандырудың мақсаты келтірілген зиянды өтеу емес, сақтанушының (сақтандырылушының, пайда алушының) мүліктік мүдделерін қорғау, яғни сақтандыру нарығында тауар (қызмет) түрінде әрекет ететін сақтандыру қорғанысы болып табылады.

Сондықтан сақтандыру тӛлемі зиянды өтеу ретінде әрекет ете алмайды, бұл сақтандыру кәсіпкерлік қызмет түрі болып табылатын «Сақтандыру қызметі туралы» Заңның 2-бабының ережелеріне сәйкес келеді.

Демек, сақтандыру шарттарынан туындайтын талаптарға талап қоюдың жалпы ескіру мерзімі – үш жыл қолданылады.

Сот практикасында кездесетін келесі ӛзекті мәселеге назар аударамыз: сақтандыру компаниясына талап қою үшін үш жылдық ескіру мерзімін қай сәттен бастап есептеу керек.

Нормативтік қаулының 4-тармағына сәйкес бұл мерзім пайда алушыға немесе сақтанушыға (сақтандырылушыға) оның құқықтарының бұзылуы – сақтандыру тӛлемін жүзеге асырудан бас тарту немесе оның мөлшерін азайту туралы шешім қабылдау туралы белгілі болған сәттен бастап, ал егер шешім қабылданбаса – сақтандыру төлемін жүзеге асыру үшін заңда немесе шартта белгіленген мерзім аяқталған сәттен бастап есептеледі.

Яғни сақтандыру компаниясы сақтандыру жағдайының басталғаны туралы құжаттарды қабылдамаған, оларды қарамаған және келтірілген залал үшін өтемақы төлеуден бас тарту туралы шешім шығарған сәтке дейін пайда алушы оның құқықтарының бұзылғанын білуі мүмкін емес.

Мұндай жағдайда ескіру мерзімін есептеудің басталуы сақтанушы бүлінген кӛлік құралын қалпына келтіру үшін жеткіліксіз өтемақы төлеуден бас тартқан немесе шешім қабылдаған күн болады.

2001 жылы туған Ж. сақтандыру тӛлемінен бас тарту туралы шешімді заңсыз деп тану және сақтандыру тӛлемдерін жүзеге асыру міндетін жүктеу туралы екі сақтандыру компаниясына талап қоюмен сотқа жүгінді.

Өз талаптарында 2018 жылғы 23 шілдеде болған ЖКО салдарынан кәмелетке толмаған кезінде жарақат алғаны жөнінде уәж келтірді. 2019 жылғы 15 қаңтарда оған мүгедектік белгіленді.

Жол-кӛлік оқиғасына кінәлі жүргізушілердің жауаптылығы сақтандыру компанияларында сақтандырылған.

Сақтандыру төлемі туралы арызбен сақтандыру компанияларына 2023 жылдың ақпан және наурыз айларында жүгінді.

Алматы қалалық сотының азаматтық істер жӛніндегі сот алқасының 2023 жылғы 30 қазандағы қаулысымен өзгеріссіз қалдырылған Алматы қаласы Алмалы аудандық сотының 2023 жылғы 14 тамыздағы №2 шешімімен талап қоюдың ескіру мерзімін өткізіп алуына байланысты талап қоюды қанағаттандырудан бас тартылды (сақтандыру жағдайы басталған күннен бастап үш жылдан астам уақыт өткен).

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2024 жылғы 22 мамырдағы (3гп/200) қаулысымен іс бойынша сот актілері өзгертілді, сақтандыру компанияларының біріне қойылған талаптар бӛлігінде талап қоюды қанағаттандыру туралы жаңа шешім қабылданды.

Бұл ретте алқа нормативтік қаулының 4-тармағын басшылыққа алып, талап қоюшы өзінің құқығын бұзылғаны туралы – сақтандыру төлемінен бас тарту туралы шешімнің қабылданғаны жӛнінде 2023 жылдың ақпан және наурыз айларында білгенін көрсетті.

АК-нің 181-бабына сәйкес суброгация кезінде мiндеттемедегi адамдардың өзгеруi талап қою мерзiмi мен оны есептеу тәртiбiн өзгертуге әкелiп соқтырмайды, сондықтан борышкер осы мерзімді өткізіп алуы туралы жаңа кредитордың орнына бұрынғы кредитор әрекет еткен сияқты дәл солай мәлімдей алады.

Суброгация тәртібімен зиян келтірушіге талап қою кезінде сақтандырушы үшін талап қою мерзімі сақтандыру төлемі жүзеге асырылған сәттен бастап емес, сақтандыру жағдайы басталған сәттен бастап есептеледі.

Зиян келтірген субъектіні анықтауға байланысты дау болған жағадйда талап қоюдың ескіру мерзімі осы субъектіні айқындаған сот актісі күшіне енген кезден бастап есептеледі.

Аталған норманы дұрыс қолданудың мысалы ретінде Қарағанды облысы соттарының сот актілерін келтіруге болады.

«Х» сақтандыру компаниясы 2023 жылғы 20 сәуірде С. суброгация тәртібімен соманы өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.

Талаптарда талап қоюшы мен П. арасында автокөлікті ерікті сақтандыру шарты жасалғандығы жөнінде уәж келтірілген. 2020 жылғы 17 қаңтарда жүргізуші С. кінәсінен ЖКО жасалды, соныңс салдарынан П-нің автокөлігіне 2 149 095 теңге сомасында зиян келтірілді. С. азаматтық-құқықтық жауаптылығы (бұдан әрі – АҚЖ) сақтандырылған «С» сақтандыру компаниясы талап қоюшының пайдасына 1 837 800 теңге мөлшерінде тӛлем жүргізді.

Өтелмеген соманың қалдығы 304 795 теңгені құрады, оны талап қоюшы жауапкерден суброгация тәртібімен ӛндіріп алуды сұрады.

Қарағанды облыстық сотының 2023 жылғы 18 қыркүйектегі қаулысымен ӛзгеріссіз қалдырылған Қарағанды қаласы Әлихан Бөкейхан ауданы № 2 сотының 2023 жылғы 26 маусымдағы шешімімен талап қоюды қанағаттандырудан бас тартылды.

Соттар шешімді нормативтік қаулының 4 тармағына сілтеме жасай отырып, негіздеген және талап қою мерзімі үш жылды құрайтынын, ол 2020 жылғы 17 қаңтардан бастап есептелетінін және 2023 жылғы 17 қаңтарда аяқталатынын, талап қоюшы бұл мерзімді ӛткізіп алғанын кӛрсетті.

Сақтандырушының сақтанушыға кері талап қою тәртібімен талап қоюы үшін үш жылдық мерзім сақтандыру төлемі жүзеге асырылған сәттен бастап есептеледі (№446 Заңның 28-бабы).

Дауларды сотқа дейін шешу тәртібі Сақтандыру омбудсманы Қазақстанда 2007 жылдан бастап жұмыс істейді.

Осылайша, 2007 жылғы 7 мамырдағы № 244 заңмен № 446 заң сақтандыру омбудсманының қызметін реттейтін 30-1, 30-2, 30-3 және 30-4 баптармен толықтырылды. 2018 жылғы 2 шілдедегі № 166-VI заңмен Сақтандыру қызметі туралы заң «Сақтандыру омбудсманы» деген 15-тараумен толықтырылды.

Тиісті өзгерістер № 446 заңға, № 444 заңға және басқа да міндетті сақтандыру туралы заңдарға енгізілді, оған сәйкес сақтанушы (пайда алушы) дау болған кезде өз таңдауы бойынша талаптарды көрсете отырып және растайтын құжаттарды қоса бере отырып сақтандырушыға жазбаша өтінішпен жүгінуге не дауларды реттеу үшін сақтандыру омбудсманына немесе сотқа өтініш жіберуге құқылы.

2022 жылғы 12 шілдедегі № 138-VII заңда Сақтандыру қызметі туралы заңға және міндетті сақтандыру туралы заңдарға ӛзгерістер енгізілді, оған сәйкес сақтандыру омбудсманына жүгіну сотқа жүгінгенге дейін міндетті болып табылады.

Сақтандыру қызметі туралы заңның 90-бабының 5-тармағы жаңа редакцияда жазылды:

«Сақтанушылар (сақтандырылушылар, пайда алушылар) болып табылатын, осы Заңның 86-бабы 1-тармағының екінші бөлігінде аталған тұлғалар, сондай-ақ сақтандырушы сақтандыру омбудсманының шешімін алғаннан кейін Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сотқа жүгінуге құқылы.

Бұл ретте сақтандыру омбудсманының шешімін орындау сақтанушы (сақтандырылушы, пайда алушы) үшін міндетті болып табылмайды.»

Міндетті сақтандыру туралы заңдарға тиісті өзгерістер енгізілді.

Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі басқармасының (бұдан әрі – ҚНРДА) 2022 жылғы 12 қыркүйектегі № 60 қаулысымен сақтандыру омбудсманын сайлау және оның қызметін жүзеге асыру қағидалары бекітілді.

Осылайша, 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап сақтандыру омбудсманына жүгіну сақтандыру дауларын реттеу бойынша сотқа жүгіну алдындағы міндетті қадам болып табылады. сәйкес Сақтандыру қызметі туралы заңның 86-бабы 1-тармағының екінші бӛлігіне сақтандыру омбудсманы сақтанушылар (сақтандырылушылар, пайда алушылар) мен сақтандыру ұйымдары арасында сақтандыру шарттарынан туындайтын келіспеушіліктерді реттеуді жүзеге асырады.

Бұл ретте соттар сақтанушылар (сақтандырылушылар, пайда алушылар) мен сақтандыру ұйымдары арасында сақтандыру шарттарынан туындайтын барлық келіспеушіліктер сақтандыру омбудсманының қарауына жата бермейтінін назарда ұстағаны жөн.

Заң ӛтініш субъектілерін сақтандыру түрлері бойынша ажыратады және олардың талаптарының сомасын шектейді.

Осылайша, сақтанушы (сақтандырылған, пайда алушы) болып табылатын жеке тұлғалар және (немесе) шағын кәсіпкерлік субъектілері сақтандырудың барлық түрлері бойынша келіспеушіліктерді реттеу үшін сақтандыру омбудсманына жүгінуге құқылы.

Өзге заңды тұлғалар сақтандыру омбудсманына көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығын міндетті сақтандыру сыныбы (түрі) бойынша ғана жүгіне алады.

Осы тұлғалардың келіспеушіліктері бойынша талаптардың сомасы АЕК-тің он мың еселенген мӛлшерінен аспауға тиіс.

Практикада туындаған сұрақ: кері талап ету құқығын (№446 заңның 28-бабы) немесе суброгация тәртібімен талап ету құқығын жүзеге асыратын сақтандыру компаниялары сақтандыру омбудсманына алдын ала жүгінуі керек пе? Мұнда № 446 Заңның 29-1-бабы 1-тармағының жаңа редакциядағы мазмұнына назар аударған жөн:

«Кӛлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартынан туындайтын дау болған кезде сақтанушы (жәбірленуші, пайда алушы) жазбаша нысанда:

талаптарын көрсетіп және өзінің талабын растайтын құжаттарды қоса бере отырып, өтінішін сақтандырушыға (оның ішінде сақтандырушының филиалы, өкілдігі, өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшесі, интернет ресурсы арқылы) жіберуге не

Сақтандыру қызметі туралы заңда көзделген ерекшеліктерді ескере отырып, кӛлік құралдары иелерінің жауаптылығын міндетті сақтандыру шартынан туындайтын дауларды реттеу үшін өтінішін сақтандыру омбудсманына (тікелей сақтандыру омбудсманына, оның ішінде оның интернет-ресурсы арқылы не сақтандырушы арқылы, оның ішінде оның филиалы, өкілдігі, өзге де оқшауланған құрылымдық бӛлімшесі, интернет ресурсы арқылы) немесе сотқа жіберуге құқылы.»

Осылайша, бұл нормада регресс тәртібімен талап қоятын сақтандырушы үшін емес, сақтанушы, жәбірленуші және пайда алушы үшін дауды шешу тәртібінің реттілігі туралы сөз қозғалып отыр. «J» СК» АҚ Қ-ке регресс тәртібімен сақтандыру тӛлемінің сомасын өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.

ШҚО Алтай ауданы сотының 2024 жылғы 7 маусымдағы ұйғарымымен талап қоюы қайтарылды.

Қайтарудың негізі сақтандыру омбудсменінің шешімінің болмауы болды, яғни талап қоюшы АПК-нің 152-бабы 1 тармағының 1) тармақшасында көзделген дауды сотқа дейінгі реттеудің заңда белгіленген тәртібін сақтамады.

Соттың осы ұйғарымымен келіспей, талап қоюшы жеке шағым берді. Жеке шағымда талап қоюшы соттың ұйғарымының күшін жоюды сұрайды, өйткені бұл жағдайда заңда сақтандыру омбудсменінің қатысуымен дауды реттеудің сотқа дейінгі тәртібі көзделмеген.

Шығыс Қазақстан облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2024 жылғы 25 шілдедегі ұйғарымымен «J» СК» АҚ-ның жеке шағымы оның кері қайтарып алуына байланысты қайтарылды.

Осы мәселе бойынша Абай облысы соттарының ұстанымы дұрыс. Регресс тәртібімен соманы өндіріп алу туралы П-қа «Н» СК» АҚ-ның талап қоюы қанағаттандырылған Семей қалалық сотының шешімін күшінде қалдыра отырып, апелляциялық сатыдағы сот жауапкердің талап қоюын қараусыз қалдыру қажеттігі туралы дәлелдерін негізсіз деп таныды, өйткені істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейінгі реттеу тәртібі көзделмеген.

Суброгацияға қатысты

Суброгация (лат. subrogatio — ауыстыру) — сақтандыру өтемін төлеген сақтандырушыға өтелгеннің шегінде сақтанушыға келтірілген залал үшін жауапты адамнан өтемақы талап ету құқығының ауысуы.

Сақтандыру қызметі туралы заңның 86-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына сәйкес сақтандыру омбудсманы сақтанушылар (сақтандырылушылар, пайда алушылар) мен сақтандыру ұйымдары арасында сақтандыру шарттарынан туындайтын келіспеушіліктерді реттеуді жүзеге асырады.

Бұл жағдайда (суброгация кезінде) сақтанушы мен сақтандырушы арасында сақтандыру шартынан туындайтын дау болмайды.

Сақтандыру тӛлемін жүзеге асырған сақтандыру компаниясы талаптар қоятын зиян келтіруші мүліктік сақтандыру шартының тарапы болып табылмайды.

Сақтандырушыға ауысқан 11 ету құқығы ол сақтанушы талап (сақтандырылушы) мен шығындар үшін жауапты тұлға арасындағы қатынастарды реттейтін ережелерді сақтай отырып жүзеге асырылады.

Демек, сақтандыру компаниясының сақтандыру омбудсманына жүгіну арқылы дауды сотқа дейін шешу тәртібін сақтауы жӛніндегі талапты негізді деп тануға болмайды.

Дауды сотқа дейін реттеу тәртібін сақтамауға байланысты талаптарды негізсіз қайтарудың және қараусыз қалдырудың өзге де мысалдары Алматы қаласы Жетісу аудандық сотының 2024 жылғы 3 мамырдағы ұйғарымымен Г-ның «А» ЖШС-ға ЖКО салдарынан келтірілген материалдық залалды ӛндіріп алу туралы талап қоюы заңсыз қараусыз қалдырылған.

Сот талап қоюшының дауды реттеудің сотқа дейінгі тәртібін сақтамағанын, сақтандыру омбудсманының шешімін ұсынбағанын көрсетті.

Апелляциялық саты Сақтандыру қызметі туралы заңның 86-бабына сілтеме жасай отырып, соттың осы тұжырымымен келіспеді, бұл талап қоюдың мәні ЖКО салдарынан келтірілген материалдық залалды, атап айтқанда ӛтелмеген сақтандыру төлемімен келтірілген залал сомасын ӛндіріп алу болып табылатындығын кӛрсетті.

Талап қоюдың құқықтық негізі деп АК-нің 917 және 924-баптарының нормаларын көрсеткен. Бұл жағдайда ЖКО-дан зардап шеккен адам және кӛлік құралының меншік иесі іс бойынша тараптар болып табылады.

Осыған ұқсас негіз бойынша М-тың Н-ке ЖКО салдарынан келтірілген материалдық залалды ӛндіріп алу туралы талап қоюы (Алматы қаласының Жетісу аудандық соты ) қараусыз қалдырылған.

Алматы қаласының МАЭС 2024 жылғы 21 ақпандағы ұйғарыммен «Н» СК» АҚ-ның «A» ЖШС-ға регресс тәртібімен соманы өндіріп алу туралы талап қоюын, наразылық жіберу арқылы дауды шешудің сотқа дейінгі тәртібін сақтау қажеттігін кӛрсете отырып, негізсіз қайтарды.

Апелляциялық саты сот жіберген қатені түзетіп, мәлімделген даудың мәні дауды сотқа дейінгі реттеуді кӛздемейтінін, өйткені заңда белгіленбегенін және тараптар арасында шарттық қатынастар жоқ екенін көрсетті.

Осы тақырып бойынша сот практикасын талдай отырып, Павлодар облыстық соты:

сақтанушының (сақтандырылушы, пайда алушы) омбудсман шешім шығарғаннан кейін омбудсманның шешіміне шағым жасамай, сақтандыру компаниясына талап қоюмен тікелей сотқа жүгінуге құқығының бар-жоғы жӛнінде сұрақ қойды.

Соттар дауды сотқа дейін шешу тәртібін сақтау бөлігінде сақтандыру туралы заңнаманың көрсетілген нормаларын қолдана отырып, егер сақтандыру омбудсманы сақтанушы (сақтандырылушы, пайда алушы) мен сақтандыру ұйымы арасындағы дауды қараса, онда оның шешімі сақтанушы (сақтандырылушы, пайда алушы) қабылдаған жағдайда сақтандыру ұйымы үшін міндетті және сақтанушы (сақтандырылушы, пайда алушы) үшін міндетті емес, олар сақтандыру омбудсманының шешімімен келіспеген жағдайда сотқа жүгінуге құқылы екенін ескеру қажет.

Бұл ретте талап қоюдың мәні омбудсманның шешімі емес, сақтандыру компаниясының шешімі болады. Бұл жағдайда еңбек дауларын шешу ұқсастығы бойынша аналогия келтіруге болады, осы орайда дау тарапы үшін келісім комиссиясына жүгіну міндетті болып табылады, бірақ мұндай шешіммен келіспеген жағдайда тарап келісу комиссиясының шешіміне шағым жасамай, дауды шешу үшін сотқа жүгінеді. ЖКО салдарынан Қ-тың кінәсінен Т-тің автокӛлігіне зиян келтірілді, ол кінәлінің сақтандыру компаниясына жүгінді.

Сақтандыру компаниясы зиянның мӛлшерін 212 869 теңге сомасында анықтады.

Калькуляциямен келіспей, талап қоюшы сақтандыру омбудсманына сақтандыру төлемінің сомасын ұлғайту туралы арызбен жүгінді.

Сақтандыру омбудсманының шешімімен сақтандыру төлемінің сомасы 97 463 теңгеге ұлғайтылды. Омбудсманның шешімімен келіспей, Т. «J» СК» АҚ-ға калькуляция нәтижелерін жарамсыз деп тану және сақтандыру төлемінің айырмасын ӛндіріп алу талап қоюмен Тараз қалалық сотына жүгінді.

Республиканың соттары жүргізілген талдау қорытындылары бойынша өңірлерде омбудсман ӛкілдіктерін құруды ұсынады, өйткені республика бойынша барлық дауларды бір адамның шешуі жолданымдардың үлкен ағынын және оларды шешу мерзімдерін кешіктіруді тудырады.

Маңғыстау облыстық соты мен Шымкент қаласының соты ӛңірлік сақтандыру омбудсмандарын құру жөнінде ұсыныс енгізу қажет деп санайды, Абай облысының соты әр ӛңірде сақтандыру омбудсманының өкілін көздеуді ұсынады.

Алайда, Сақтандыру қызметі туралы заңның 15-тарауындағы нормаларға сәйкес республикада бір ғана сақтандыру омбудсманы жұмыс істей алатынын атап өткен жөн.

Сақтандыру қызметі туралы заңның 91-бабының 5-тармағына сәйкес Сақтандыру омбудсманының офисі сақтандыру омбудсманы өкілдерінің кеңесі бекіткен сақтандыру омбудсманының шешімі негізінде ақпараттық технологиялар, заңтану, бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есептілік жөніндегі, бағалау саласындағы, өтініш берушілердің жолданымдарымен жұмыс жөніндегі қызметтер мен мамандарды және ӛзге де қызметтерді (мамандарды) ұстауға тиіс.

БҚО және Ақтӛбе облысының соттары «Нотариат туралы» Заңның 92-1-бабына өзгерістер енгізу туралы мәселені қарауды, кері талап қою тәртібімен сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қою бойынша дауларды міндетті түрде соттан тыс реттеуді енгізуді (№446 заңның 28 бабы), яғни нотариустарға атқарушылық жазба алу туралы мәселе бойынша өтініш жасауды ұсынады.

Сонымен бірге қорыту мұндай талаптарды даусыз деп тануға болмайтынын кӛрсетті.

Жеңілдетілген (жазбаша) іс жүргізуді қолдануды ұсыным жасауға болады.

Нормативтік база

Қорытылатын санаттағы істерді қарау кезінде қолдануға жататын негізгі нормативтік құқықтық актілер:

Қазақстан Республикасының Конституциясы,

Азаматтық кодекс (бұдан әрі – АК);

Азаматтық процестік кодекс (бұдан әрі – АПК);

Еңбек кодексі (бұдан әрі – ЕК);

«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-VI ҚРЗ Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) (бұдан әрі – Салық кодексі);

«Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Кодексі (бұдан әрі – ӘҚБтК);

Қазақстан Республикасының заңдары:

«Сақтандыру қызметі туралы» 2000 жылғы 18 желтоқсандағы № 126 (бұдан әрі – Сақтандыру қызметі туралы заң);

«Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 11 маусымдағы № 435;

«Аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 13 маусымдағы № 440;

«Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 1 шілдедегі № 444 (бұдан әрі – № 444 заң);

«Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 1 шілдедегі № 446 (бұдан әрі – № 446 заң);

«Туристі міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 31 желтоқсандағы № 513;

«Қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен байланысты объектілер иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2004 жылғы 7 шілдедегі № 580;

«Қызметкерді еңбек (қызметтік) міндеттерін атқару кезінде жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру туралы» 2005 жылғы 7 ақпандағы № 30;

«Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы» 2015 жылғы 16 қарашадағы № 405-V;

«Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы» 2003 жылғы 3 маусымдағы № 423;

«Сақтандыру шарттарынан туындайтын даулар бойынша сот практикасы туралы» 2017 жылғы 6 қазандағы № 8 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы (бұдан әрі – нормативтік қаулы);

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2016 жылғы 28 қаңтардағы № 14 қаулысымен бекітілген Көлік құралына келтірілген зиянның мөлшерін айқындау қағидалары (бұдан әрі - Қағидалар) және басқа да нормативтік құқықтық актілер.

Назар аударыңыз!

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.

Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы