Еңбек қатынастары фактісін тану
Ақшалай немесе тауарлық құндылықтарға қызмет көрсететін, сондай-ақ өзінің қызмет бабын өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық немесе өзге де пайда алу үшін жұмыс берушінің мүдделеріне қарамастан өз мүддесінде немесе үшінші тұлға мүддесінде пайдаланатын жұмыскер кінәлі әрекеттер жасаған немесе әрекетсіздігі, егер бұл әрекеттер немесе әрекетсіздік жұмыс берушінің тарапынан оған деген сенімнің жоғалуына негіз болса, жұмыскермен еңбек шартын жұмыс берушінің бастамасы бойынша бұзу (Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасы)
Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 4 мамырдағы № 321-VІ Заңымен Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне еңбек мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
2015 жылғы 23 қарашадағы Еңбек кодексіне қабылданған өзгерістермен 53-баптың 6-тармағында «13)» деген сан алып тасталды.
Сонымен, Еңбек кодексінің 53-бабының 6-тармағына сәйкес еңбек шартын Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 8), 9), 10), 11), 12), 14), 15), 16), 17) және 18) тармақшаларында көзделген негіздер бойынша бұзу Еңбек кодексінің 65-бабында көзделген тәртіптік жазаны қолдану тәртібін және 66-баптың талаптарын сақтай отырып жүргізіледі.
Яғни, Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасы бойынша еңбек шартын бұзған кезде Еңбек кодексінің 65 және 66-баптарында көзделген тәртіптік жазаны қолданудың алдын ала тәртібін сақтау талап етілмейді.
К. АҚ-да өкіл болып жұмыс істеді. 2022 жылғы 22 желтоқсандағы бұйрықпен онымен еңбек шарты Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасы негізінде бұзылды.
Бірінші сатыдағы сот К.-нің талап қоюын қанағаттандыра отырып, талап қоюшыны тәртіптік жауапкершілікке тарту Еңбек кодексінің 65-бабында көзделген тәртіптік жазаны қолдану тәртібін бұза отырып жүзеге асырылды деген тұжырымға келді, өйткені еңбек шартын Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасында көзделген негіз бойынша бұзу тәртіптік жазаға жатқызылған. Жұмыс беруші тәртіптік жауапкершілікке тарту мерзімін бұзған.
Бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жойып және талап қоюды қанағаттандырудан бас тартып, Астана қаласы сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы сот материалдық құқық нормасы ретінде ескі редакциядағы Еңбек кодексінің 64-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын қолданғанын, ол бойынша Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасы 2020 жылғы мамырға дейін тәртіптік жазаға жатқызылғанын, оған сәйкес жұмыс беруші еңбек шартын бұзу түріндегі тәртіптік жазаны қолдануға құқылы екенін негізге алған.
2020 жылғы 4 мамырдағы осы Заңмен Еңбек кодексінің 52-бабының 13) тармақшасы «қызмет көрсететін» деген сөздерден кейін «, сондай-ақ өзінің қызмет бабын өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық немесе өзге де пайда алу үшін жұмыс берушінің мүдделеріне қарамастан өз мүддесінде немесе үшінші тұлға мүддесінде пайдаланатын» деген сөздермен толықтырылған.
Бұдан басқа, Еңбек кодексінің 53-бабы мынадай мазмұндағы 7-2-тармақпен толықтырылған – Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасында көзделген негіз бойынша еңбек шартын бұзу жұмыскердің кінәлілік әрекеттер немесе әрекетсіздік жасағанын растайтын негіздемелер көрсетіле отырып, ішкі тергеп-тексеру актісімен расталуға тиіс. Ішкі тергеп-тексеру тәртібі жұмыс берушінің актісінде белгіленеді.
Осы заң алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң, яғни 2020 жылғы 16 мамырдан бастап қолданысқа енгізілді.
Сонымен, Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасына сәйкес жұмыскермен еңбек шарты жұмыс берушінің бастамасы бойынша ақшалай немесе тауарлық құндылықтарға қызмет көрсететін, сондай-ақ өзінің қызмет бабын өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық немесе өзге де пайда алу үшін жұмыс берушінің мүдделеріне қарамастан өз мүддесінде немесе үшінші тұлға мүддесінде пайдаланатын жұмыскер кінәлі әрекеттер жасаған немесе әрекетсіздігі, егер бұл әрекеттер немесе әрекетсіздік жұмыс берушінің тарапынан оған деген сенімнің жоғалуына негіз болса, бұзылуы мүмкін.
Алайда соттар істі қарау кезінде заңның осы өзгерістерін ескермеген, бұл сот шешімінің күшін жоюға негіз болған.
А. ЖШС-ға 2022 жылғы 13 маусымдағы бұйрықты заңсыз деп тану және оның күшін жою, оны ЖШС-ның шығыс пайдалану ауданының І санаттағы инженері лауазымына жұмысқа алу, бос жүруге мәжбүр болған уақыты үшін жалақыны өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.
Алматы қалалық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2023 жылғы 1 ақпандағы қаулысымен өзгеріссіз қалдырылған Алматы қаласы Алмалы ауданы № 2 сотының 2022 жылғы 21 қазандағы шешімімен талап қоюды қанағаттандырудан бас тартылды.
2007 жылғы 19 наурыздағы еңбек шартына сәйкес А. ЖШС-ға 4 топтағы жылу желілеріне қызмет көрсету жөніндегі слесарь лауазымына жұмысқа қабылданды. Оның ЖШС-дағы соңғы лауазымы - шығыс пайдалану ауданының 1-санаттағы инженері.
А.-мен еңбек шарты ЖШС-ның 2022 жылғы 13 маусымдағы бұйрығымен Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасы бойынша бұзылды, ал негіз ретінде іс материалдарында жоқ 2022 жылғы 7 маусымдағы хаттама көрсетілген.
2022 жылғы 13 маусымдағы дау айтылған бұйрықты шығарудың алдында тұтынушыларға қызмет көрсету орталығы (бұдан әрі - ТҚО) Тұтынушыға қатысты қайта есептеу бойынша тексеру жүргізілгені туралы қызметтік жазбаны ЖШС бас директорының атына жіберген.
Тексеру нәтижесінде 2022 жылғы 11 сәуірде шығыс пайдалану ауданының инженері А. электронды жүйені (қолдану арқылы ішкі құжат айналымы жүзеге асырылады) айналып өтіп, «WhatsApp» мессенджері арқылы ТҚО бас маманы М.-ге Тұтынушыны жылумен жабдықтау жүйесінен ажыратуға 2021 жылғы 5 қарашадағы № 002515 актіні және тұтынушыны жылумен жабдықтау жүйесіне қосуға 2022 жылғы 1 ақпандағы № 037946 актіні жолдады.
Жергілікті соттар талап қоюды қанағаттандырудан бас тартуды А-ға қатысты еңбек шартын бұзу түріндегі тәртіптік жазаны қолдану заңды болып табылады, тәртіптік жауапкершілікке тартуда Еңбек кодексінде белгіленген тәртіптік жаза қолдану тәртібі мен мерзімдерін бұзу орын алған жоқ деген тұжырым келтірді.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты сот алқасының қаулысымен Алматы қаласы Алмалы ауданы № 2 сотының 2022 жылғы 21 қазандағы шешімінің және Алматы қалалық соты азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2023 жылғы 1 ақпандағы қаулысының күші жойылды, іс бойынша талап қоюды қанағаттандыру туралы жаңа шешім шығарылды.
Іс бойынша шығарылған сот актілерінің күшін жоюға жергілікті соттардың материалдық құқық нормаларының дұрыс қолданылмауы негіз болды.
Сонымен, А.-ны жұмыстан шығарудың заңдылығына «өзінің қызмет бабын өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық немесе өзге де пайда алу үшін жұмыс берушінің мүдделеріне қарамастан өз мүддесінде немесе үшінші тұлға мүддесінде пайдаланатын жұмыскер кінәлі әрекеттер жасаған, егер бұл әрекеттер немесе әрекетсіздік жұмыс берушінің тарапынан оған деген сенімнің жоғалуына негіз болса,» деген тұжырымдамамен құқықтық баға берген кезде А. Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасында көзделген негіз бойынша еңбек шартын бұзуға жол берілетін ЖШС қызметкерлерінің санатына жатпайтынын назардан тыс қалдырды.
Мәселен, заң шығарушы Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасын қолдана отырып, еңбек шарты бұзылуы мүмкін еңбек құқық қатынастары субъектілеріне жұмыс беруші тарапынан сенімнің жоғалуына негіз болатын кінәлі әрекеттер немесе әрекетсіздіктер жасаған жұмыскерлердің мынадай санаттарын жатқызады: 1. ақшалай немесе тауарлық құндылықтарға қызмет көрсететін жұмыскерлер; 2. өзінің қызмет бабын өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық немесе өзге де пайда алу үшін жұмыс берушінің мүдделеріне қарамастан өз мүддесінде немесе үшінші тұлға мүддесінде пайдаланатын жұмыскер.
А. лауазымдық (функционалдық) өкілеттіктері мен міндеттеріне байланысты ақшалай немесе тауарлық құндылықтарға қызмет көрсететін және ақшалай операцияларға тікелей рұқсаты бар жұмыскер болып табылмайтыны анықталды.
Сондай-ақ іс бойынша А. 2021 жылғы 5 қарашадағы № 002515, 2022 жылғы 1 ақпандағы № 037946 актілерін ресімдеу кезінде қызмет бабын өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық немесе өзге де пайда алу үшін жұмыс берушінің мүдделеріне қарамастан өз мүддесінде немесе үшінші тұлға мүддесінде пайдаланғаны анықталмаған.
Еңбек кодексінің 52-бабының 13) тармақшасына мынадай мазмұндағы: «сондай-ақ өзінің қызмет бабын өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық немесе өзге де пайда алу үшін жұмыс берушінің мүдделеріне қарамастан өз мүддесінде немесе үшінші тұлға мүддесінде пайдаланатын» деген сөздермен толықтырулар енгізілгеннен кейін ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының 23-тармағын да толықтыру қажет.
Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасы бойынша жұмыс берушінің бастамасы бойынша еңбек шарты бұзылған кезде соттар жұмыс берушінің Тексеру жүргізу туралы ереже түріндегі жұмыс берушінің актісімен алдын ала регламенттелуі тиіс ішкі тексеру тәртібін жұмыс берушінің сақтауына назар аударуы тиіс.
Жұмыскердің кінәлі әрекеттерді немесе әрекетсіздікті жасағанын растайтын негіздемелер көрсетілген ішкі тексеру актісі Еңбек кодексінің 52-бабы 1-тармағының 13) тармақшасында көзделген негіз бойынша еңбек шартын бұзу туралы бұйрық шығаруға негіз болуы тиіс.
Еңбек шартын мынадай мән-жайлар болған кезде бұзуға болады:
1) ақшалай немесе тауарлық құндылықтарға қызмет көрсететін жұмыскер кінәлі әрекеттер жасаған немесе әрекетсіздігі, егер бұл әрекеттер немесе әрекетсіздік жұмыс берушінің тарапынан оған деген сенімнің жоғалуына негіз болса;
2) не өзінің қызмет бабын өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық немесе өзге де пайда алу үшін жұмыс берушінің мүдделеріне қарамастан өз мүддесінде немесе үшінші тұлға мүддесінде пайдаланатын жұмыскер;
3) ақшалай немесе тауарлық құндылықтарға қызмет көрсететін, сондай-ақ өзінің қызмет бабын өзі немесе басқа адамдар үшін материалдық немесе өзге де пайда алу үшін жұмыс берушінің мүдделеріне қарамастан өз мүддесінде немесе үшінші тұлға мүддесінде пайдаланатын жұмыскер кінәлі әрекеттер жасаған немесе әрекетсіздігі, егер бұл әрекеттер немесе әрекетсіздік жұмыс берушінің тарапынан оған деген сенімнің жоғалуына негіз болса;
Мемлекеттік баж
СК-нің 610-бабы 7-тармағының талаптарына сәйкес мүлiктiк емес сипаттағы талап қою арыздарынан – 0,5 АЕК мөлшерінде мемлекеттік баж алынады.
СК-нің 951-бабы 1-тармағының талаптары негізінде моральдық зиян – жеке тұлғалардың өзiндiк мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарының бұзылуы, кемсiтiлуi немесе олардан айырылуы.
АПК-нің 149-бабының талаптарына сәйкес, талап қоюға мемлекеттік баждың төленгенін растайтын құжат қоса беріледі.
СК-нің 616-бабының 1) тармақшасына сәйкес соттарда талап қоюшылар еңбекке ақы төлеу сомасын өндіріп алу туралы талап қою және еңбек қызметіне байланысты басқа да талаптар бойынша мемлекеттік баж төлеуден босатылады.
Талап қою қанағаттандырылған жағдайда сот АПК-нің 117-бабына сәйкес мемлекет кірісіне мемлекеттік бажды оны төлеуден босатылмаған жауапкерден өндіріп алуға міндетті.
Соттардың АПК-нің 149-бабы 1-бөлігінің 2) тармақшасын бұза отырып, мемлекеттік баж төленбеген талап қоюларды соттың іс жүргізуіне қабылдаған жекелеген жағдайлары анықталды.
Іс материалдарынан анықталғандай, А. ЖШС-ға жалақыны, бос тұрып қалғаны үшін өтемақыны, моральдық зиян өтемақысын өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінген.
Алматы қалалық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының қаулысымен күшінде қалдырылған Алматы қаласы Жетісу аудандық сотының 2022 жылғы 13 сәуірдегі шешімімен ЖШС-дан А.-ның пайдасына жалақыны өндіру бойынша берешекті, тұрақсыздық айыбын, моральдық зиян өтемақысын, өкілдің көмегіне ақы төлеу шығыстары өндірілді.
ЖШС-ға 2021 жылғы 22 маусымнан бастап 2021 жылғы тамызға дейін А.-ның еңбек қызметінің кезеңіне зейнетақы аударымдары мен басқа да міндетті төлемдерді жүргізу міндеті жүктелді.
Дауды сотқа дейінгі реттеу тәртібін сақтау
Еңбек кодексінің 159-бабының талаптарын қолдану практикасы
АПК-нің 148-бабы талап қоюдың нысаны мен мазмұнына қойылатын талаптардың тізбесін қамтиды. АПК-нің 148-бабы 1-тармағының алтыншы бөлігіне сәйкес, егер бұл заңда белгіленсе немесе шартта көзделсе, арызда жауапкерге жүгінудің сотқа дейінгі тәртібін сақтау туралы мәліметтер көрсетілуге тиіс.
Еңбек тәртібінің 159-бабының 1-тармағына сәйкес жұмыс беруші мен микрокәсіпкерлік субъектінің, жұмыскерлерінің саны он бес адамнан аспайтын коммерциялық емес ұйымның жұмыскері, үй жұмыскері, заңды тұлғаның жеке-дара атқарушы органы, заңды тұлға атқарушы органының басшысы, сондай-ақ заңды тұлғаның алқалы атқарушы органының басқа да мүшелері арасында туындайтын дауларды қоспағанда, жеке еңбек дауларын – келісу комиссиялары, ал реттелмеген мәселелер не келісу комиссиясы шешімінің орындалмауы бойынша дауларды соттар қарайды.
Яғни жұмыс беруші мен микрокәсіпкерлік субъектінің, жұмыскерлерінің саны он бес адамнан аспайтын коммерциялық емес ұйымның жұмыскері, үй жұмыскері, заңды тұлғаның жеке-дара атқарушы органы, заңды тұлға атқарушы органының басшысы, сондай-ақ заңды тұлғаның алқалы атқарушы органының басқа да мүшелері арасында туындайтын даулар бойынша келісу комиссиясында дауды алдын ала қарауды сақтау талап етілмейді.
Келісу комиссиясына жүгіну туралы талап еңбегі Қазақстан Республикасының арнайы заңдарында және өзге де нормативтік құқықтық актілерінде көзделген ерекшеліктермен Қазақстан Республикасының Еңбек кодексімен реттелетін жұмыскерлердің жекелеген санаттарына, оның ішінде әскери қызметте тұратын жұмыскерлерге, арнаулы мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне, мемлекеттік қызметшілерге қолданылмайды.
Нормативтік база
Қорытылатын санаттағы істерді қарау кезінде қолдануға жататын негізгі нормативтік құқықтық актілер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы;
1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім);
1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерекше бөлім) (бұдан әрі - АК);
2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі (бұдан әрі - АПК);
2015 жылғы 23 қарашадағы № 414-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі (бұдан әрі - Еңбек кодексі);
2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-VI ҚРЗ Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) (бұдан әрі - СК);
2015 жылғы 29 қазандағы № 375-V ҚРЗ Кәсіпкерлік кодексі;
«Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 7 шілдедегі № 360-VI ҚРЗ Кодексі;
«Кәсіптік одақтар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы;
«Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 261-IV Қазақстан Республикасының Заңы;
«Нотариат туралы» 1997 жылғы 14 шілдедегі № 155-I Қазақстан Республикасының Заңы;
«Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» 1998 жылғы 22 сәуірдегі № 220-1 Қазақстан Республикасының Заңы;
«Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415 Қазақстан Республикасының Заңы;
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының:
«Соттардың еңбек дауларын шешу кезінде заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы» 2017 жылғы 6 қазандағы № 9;
«Соттардың моральдық зиянды өтеу жөніндегі заңнаманы қолдануы туралы» 2015 жылғы 27 қарашадағы № 7;
«Азаматтық істер бойынша сот шешімі туралы» 2003 жылғы 11 шілдедегі № 5;
«Қазақстан Республикасы соттарының азаматтық істер бойынша сот шығыстары туралы заңнаманы қолдануы туралы» 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 9 нормативтік қаулылары.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
