Азаматтық істерді сот талқылауына дайындау

Істі сот талқылауына дайындау кезінде АІЖК-нің 16-тарауының ережелерін және "азаматтық істерді сот талқылауына дайындау туралы"Жоғарғы Соттың 2001 жылғы 13 желтоқсандағы № 21 нормативтік қаулысын басшылыққа алған жөн.

Талап қою арызы қабылданған және азаматтық іс қозғалған күннен бастап судья істі сот талқылауына дайындайды, ол туралы орындауға жататын, оның ішінде талап қою арызының кемшіліктерін жою жөніндегі іс-қимылдардың нақты тізбесін көрсете отырып, ұйғарым (АІЖК-нің 165-бабы) шығарылады (егер олар бар болса). Істі АІЖК-нің 163 және 165-баптарының ережелерін сот талқылауына дайындау туралы ұйғарымға көшіру оның мазмұнын жүктейді және процестің осы кезеңін ресімдеу туралы куәландыруы мүмкін.

Істі сот талқылауына дайындау мерзімі 15 жұмыс күні болып белгіленді, оның барысында тараптар сотқа дәлелдемелерді ұсынады және ашады (АІЖК-нің 73-бабы). Ерекше күрделі істер бойынша, алимент өндіріп алу туралы, денсаулыққа келтірілген зиянды өтеу туралы, сондай-ақ асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және еңбек құқықтық қатынастарынан туындайтын талаптар бойынша істерден басқа, белгіленген 15 жұмыс күні өткеннен кейін бұл мерзім судьяның дәлелді ұйғарымы бойынша тағы бір айға ұзартылуы мүмкін (АІЖК-нің 164-бабы). АІЖК істі сот талқылауына дайындау үшін өзге де мерзімдер белгіленді. Мысалы, арнайы іс жүргізуде қаралатын істер бойынша дайындық мерзімі 10 жұмыс күні болып белгіленеді және ұзартуға жатпайды.

Істі дайындау мерзімін есептеу азаматтық істі қозғау туралы ұйғарым шығарылған күннен кейінгі күннен басталуы тиіс. Бұл ретте даярлау мерзімінің аяқталуы міндетті түрде он бесінші жұмыс күні болуы тиіс емес, өйткені заң мерзімнің ең жоғары мөлшерін ғана шектейді-он бес жұмыс күнінен кешіктірмей, ал осы мөлшер шегінде даярлау мерзімін белгілеу судьяның құзыретіне жатады. Судья дайындық мерзімін он бес жұмыс күнінен аз мерзімге белгілей алады. Мұндай ұстаным алдын ала сот отырысын кейінге қалдыру немесе күтпеген жағдайларға (тараптардың келмеуі және т.б.) байланысты үзіліс жариялау қажеттілігіне байланысты мерзімдердің бұзылуын болдырмау үшін барынша қолайлы.

Істі сот талқылауына дайындау мақсатында судья АІЖК - нің 165-бабында (1) - 16)) белгіленген әрекеттерді орындайды. Көрсетілген тізім шамамен. 

АІЖК-нің 165-бабының 1) тармақшасына сәйкес судья жауапкерге дәлелдерді негіздейтін дәлелдемелерді қоса бере отырып, талап қоюшы мәлімдеген талаптарға белгіленген мерзімде жазбаша пікір беру міндетін жүктейді.

Тараптар арасында жазбаша құжаттармен алмасуды қамтамасыз ету үшін белгіленген мерзім тараптарға мынадай әрекеттерді бірнеше рет жүргізуге мүмкіндік беруі қажет: талап арызға - кері қайтарып алуға; кері қайтарып алуға - талапкердің қарсылықтары (түсіндірмелері); талапкердің қарсылықтарына (түсіндірмелеріне) – жауапкердің қарсылықтарына (түсіндірмелеріне). Мұндай тұжырым АІЖК-нің 165-бабы 16) тармақшасының ережелеріне сәйкес келеді. Мысалы, жауапкердің талап арызға кері қайтарып алуы белгіленген бес күн мерзімде келіп түскеннен кейін судья талапкерден келесі 3-5 күнде оның қарсылығын (түсіндірмесін) талап ете алады. Сот талапкерді жауапкердің пікіріне жазбаша түрде оның дәлелдерін қабылдаумен немесе егер талапкер оған жібермеген болса, судья жауапкерге жібере алатын теріске шығарумен қайтарып алуы мүмкін. Қарсылықтары бар құжаттар келіп түскеннен кейін жауапкерге өз ұстанымын білдіруді ұсыныңыз.

Жазбаша құжаттармен алдын ала алмасу судьяға іс бойынша даулы және даусыз фактілерді дәлдікпен анықтауға және істі дұрыс шешу үшін маңызы бар даулы фактілерді (мән-жайларды) одан әрі зерттеуге назар аударуға, жауапкердің АІЖК-нің 153-бабының талаптарын ескере отырып, ұсынылуы мүмкін қарсы талап қоюының бар немесе жоқ екенін анықтауға мүмкіндік береді. Әйтпесе, мұндай талап өз бетінше қойылуы мүмкін (АІЖК-нің 153-бабына түсініктемені қараңыз).

Егер істі дайындау сатысында не істі алдын ала қарау сатысында қарсы талап қойылса, онда егер істі негізгі талап бойынша сот талқылауына дайындау Мерзімі өткен болса, қарсы талап бойынша жеке-жеке мерзім ұзартылмайды. Мұндай ережелер істі сот талқылауына дайындау жүргізілген негізгі талапқа тікелей байланысты қарсы талап қоюдың мазмұнын ескере отырып, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру процесін жеделдетуге бағытталған, қарсы талап тек қойылған талаптардың есебіне және т. б. жіберілуі мүмкін.  

2) жауапкер немесе іске қатысатын басқа да адамдар талап қою арызына қоса берілген құжаттарды алмағаны туралы өтініш берген жағдайда, олармен сотта танысу қамтамасыз етіледі. Осы адамдар құжаттарды тапсыру туралы өтінішхатты мәлімдеген кезде талапкерге көрсетілген құжаттардың көшірмелерін ұсыну міндеті жүктеледі. 

3), 4), 5) дайындық іс-қимылдарының мерзімі оларды орындау үшін қажетті мерзімдерді ескере отырып, 15 жұмыс күнімен шектелгенін ескере отырып, судья істі сот талқылауына дайындау туралы ұйғарымда бір мезгілде алдын ала сот отырысын өткізу күнін белгілей алады, бұл туралы АІЖК-нің 127-бабының талаптарына сәйкес тараптарға хабарлама жіберіледі. АІЖК-нің 128-бабы бірінші бөлігінің 7) тармақшасының талаптарына сәйкес сот күн тәртібінде немесе өзге де хабарламада, шақыруда олардың АІЖК-нің 46-бабында көзделген процестік құқықтары мен міндеттері көрсетіледі.

Судья жауапкерді жазбаша пікір ұсынуға міндеттейтіндіктен, тараптарға істі сот талқылауына дайындау туралы ұйғарымда не сот күн тәртібінде немесе өзге де хабарламада құжаттармен қайта алмасуға мүмкіндік береді: дәлелдеу міндеті және дәлелдемелерді ұсынбаудың құқықтық салдары (АІЖК-нің 72, 73, 109-баптары) тараптарға түсіндірілуі мүмкін.

АІЖК-нің 72-бабының бірінші бөлігіне байланысты әрбір Тарап өзінің талаптары мен қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасайтын мән-жайларды дәлелдеуге, қорғау құралдарын пайдалануға, фактілерді бекітуге, даулауға, судья белгілеген мерзімдерде дәлелдемелер мен дәлелдемелерге қарсы қарсылықтар келтіруге тиіс, олар процестің адал жүргізілуіне сәйкес келеді және іс жүргізуге жәрдемдесуге бағытталған.

Дәлелдемелерді ұсыну тәртібі, дәлелдемелерді уақтылы ұсынбаудың немесе ұсынбаудың құқықтық салдары АІЖК-нің 73-бабында белгіленген. Оның ішінде, егер тарап сот талап еткен дәлелдемені өзінен ұстап қалса және оны соттың сұрау салуы бойынша сот белгілеген мерзімде ұсынбаса, онда қамтылған мәліметтер осы Тараптың мүдделеріне қарсы бағытталған және ол танылған деп есептеледі. Дәлелдемелер істерді сот талқылауына дайындау сатысында ұсынылуы және ашылуы тиіс. 

АІЖК-нің 109-бабының екінші бөлігі іске қатысушы адамдардың құқықты теріс пайдалануын болдырмауға бағытталған. Сот іс жүргізу құқығын теріс пайдаланатын немесе іс жүргізу міндеттерін орындамайтын адамға іс бойынша барлық сот шығыстарын жатқызу құқығын көздейді. Сот белгілеген мерзімді және АІЖК-де көзделген дәлелдемелерді дәлелді себептерсіз ұсыну тәртібін бұза отырып, дәлелдемелерді ұсыну жағдайлары, егер бұл сот процесін кешіктіруге, істі қарауға кедергі келтіруге және өз құқықтарын адал пайдаланатын Тараптың өтініші (өтінішхаты) болмаған жағдайда да осындай болуы мүмкін. Дәлелдемелерді талап ету кезінде сот істі сот талқылауына дайындау сатысында және оларды ұсынбаудың не құқықты теріс пайдаланудың құқықтық салдары туралы түсіндіре алады.

Судья тараптарды татуластыру, оларға процестің барлық кезеңдерінде дауды реттеуге жәрдемдесу үшін шаралар қабылдайды, сондықтан хабарламада тараптардың іс бойынша іс жүргізуді тоқтатуға әкеп соғатын татуласу құқықтарын (АІЖК – нің 277-бабының 5), 6) тармақшалары), іс бойынша іс жүргізуді тоқтатудың құқықтық салдары туралы түсіндіруге болады-дау бойынша сотқа қайталама жүгінудің мүмкінностьстігі сол тараптар сол пән туралы және сол негіздер бойынша (АІЖК-нің 278-бабының екінші бөлігі).

Татуластыру рәсімдері институтының тартымдылығы Тараптар арасындағы қатынастарды сақтау және процестің алғашқы кезеңдерінде татуласқан жағдайда мемлекеттік бажды толық көлемде қайтару болып табылады. Алайда, кез-келген келісім АІЖК-нің 102-бабына сәйкес мемлекеттік баж мен шығындардан тұратын сот шығындарын қайтаруға әкеп соқтырмауы мүмкін.

АІЖК-нің 177-бабы бесінші бөлігінің 3), 4) тармақшаларына сәйкес бітімгершілік келісімді бекіту туралы ұйғарымда АІЖК-нің 176-бабы төртінші бөлігіне сәйкес сот шығындарын бөлу және талапкерге ол төлеген мемлекеттік бажды бюджеттен қайтару көрсетіледі. АІЖК-нің 176-бабының төртінші бөлігіне байланысты, егер бітімгершілік келісімде сот шығыстарын бөлу туралы шарт болмаса, олар өзара өтелген болып есептеледі, бұл диспозитивтілік қағидатына сәйкес, Тараптардың өздері қорғау тәсілдерінде айқындалады.

Егер сот шығындарын бөлу бітімгершілік келісімнің талаптарында көзделмесе, онда сот бітімгершілік келісімді бекіту кезінде АІЖК-нің 177-бабы бесінші бөлігінің 3) тармақшасының талаптарына сәйкес бұл мәселені қарамайды, өйткені олар өзара өтелген болып есептеледі.

Бітімгершілік келісімде дауды реттеу, қарызды толық немесе ішінара кешіру және т.б. үшін әртүрлі жағдайлар белгіленуі мүмкін екенін ескере отырып, талапкерге бітімгершілік келісіммен реттелген талаптар шегінде мемлекеттік баж сомасы міндетті түрде бюджеттен қайтарылуға жатады. Егер талаптардың бір бөлігінде сот істі мәні бойынша қарауды жалғастырса, көрсетілген бөлікте сот шығыстарын қайта бөлу туралы мәселе сот шешімін шығару және сот шығыстарын бөлу туралы АІЖК талаптарына сәйкес шешілуге тиіс.

АІЖК-нің 115-бабының екінші бөлігіне байланысты егер талап қою жауапкердің кінәлі мінез-құлқынан туындамаса, онда сот шығыстары талап қоюды жауапкер сотта мойындаған жағдайда талап қоюшыға жүктеледі. Сотта тараптар арасында дауды реттеу туралы келісім жасалуы мүмкін, оған сәйкес жауапкер талапты тани алады және міндеттемені орындауды бөліп төлеуді талапкермен келісе алады.

Соттар татуласуға байланысты мемлекеттік бажды қайтару туралы мәселелерді тараптардың бітімгершілік келісімді бекіту туралы және татуласуға байланысты бюджеттен мемлекеттік бажды қайтару туралы өтініштері негізінде шешеді.

6) даудың соттылығы мен ведомстволығы туралы мәселені судья талап қою арызын қабылдау сатысында шешеді. Дайындық сатысында жауапкердің тұрған немесе тұрған жері туралы мәліметтердің дұрыстығын көрсетілген адресат бойынша жіберілген құжаттар қайтарылған жағдайда сот тексеруі мүмкін.           

Кәмелетке толмаған адамның заңды өкілдерінің өтініші бойынша соттылығы өзгертілуі мүмкін (АІЖК-нің 27-бабының үшінші бөлігі). Бұл мәселені сот істі сот отырысында қарауға кедергі келтірмеу үшін алдын ала сот отырысында істі сот талқылауына дайындау сатысында талқылауы қажет. Әдетте, өтініштің негіздемесінде тарап баланың мамандандырылған емес соттың юрисдикциясында екенін көрсетеді. Істі мәні бойынша қарау барысында өтінішхат мәлімделген жағдайда сот істі сот талқылауына дайындау барысында оны мәлімдемеу себебін анықтайды. Дәлелді себептер болмаған кезде істі соттылығы бойынша жіберу туралы өтініш іс бойынша барлық мән-жайларды, оның ішінде: процестік үнемдеуді және істі осы сотта сот талқылауында қарауға кедергі келтіретін деректердің болмауын ескере отырып, қабылданбауы мүмкін.

Істі басқа сотқа беру туралы мәселе бойынша ұйғарым шығарылады, ол АІЖК-нің 34-бабының үшінші бөлігінің талаптарына сәйкес апелляциялық сатыдағы сотқа шағым жасалуы, наразылық келтірілуі мүмкін, оның шешімі түпкілікті болып табылады және шағымдануға және наразылық білдіруге жатпайды. Нормада "істі беру мәселесі бойынша" көзделгендіктен, істі басқа сотқа беруден бас тарту туралы ұйғарымға да осындай тәртіппен шағымдануға жатады.

7) іске қатысатын адамдардың құрамы туралы, оның ішінде үшінші тұлғалардың іске кіруі туралы мәселе шешіледі.іске үшінші тұлғалардың қатысу мәселелері АІЖК-нің 51, 52-баптарының талаптарына сәйкес оларды осындай өтініштің қабылданғаны туралы хабарлау жолымен шешіледі. Осы кезеңде АІЖК-нің 50-бабында белгіленген ережелерге сәйкес тиісті емес жауапкерді ауыстыру туралы мәселе шешіледі.

8) құқықтық мәртебесі туралы мәселе іс бойынша сот талқылауы нәтижесінде олардың мүдделерінің мәні анықталғаннан кейін шешілетін мүдделі тұлғаларға хабарланады.

9) сараптама тағайындалуы мүмкін (АІЖК-нің 82-бабы), іске аудармашылар тартылуы, сот ісін жүргізу тілі өзгертілуі мүмкін (АІЖК-нің 14-бабы).

10) егер бұл туралы өтінішхат мәлімделсе, куәгерлерді сот отырысына шақыру туралы мәселе шешіледі. Мазмұны бойынша өтінішхат АІЖК-нің 80-бабының куә туралы деректерді көрсету қажеттілігін және жауап алу қажеттілігінің негіздемесін белгілейтін екінші бөлігіне сәйкес келуге тиіс.

11) өтініштер болған кезде Тараптарға азаматтар мен заңды тұлғалардан дәлелдемелерді талап етуге, соттың сұрау салуы кімге жіберілгенін, оны орындамаудың құқықтық салдары туралы түсіндіре отырып (АІЖК-нің 73-бабының жетінші, сегізінші бөліктері) жәрдемдеседі.

12) кейінге қалдыруға шыдамайтын жағдайларда іске қатысатын адамдарды хабардар ете отырып, жазбаша және заттай дәлелдемелер орнында қарап-тексеру жүргізіледі. Мұндай әрекеттерді сот дәлелдемелерді бекіту мақсатында жүзеге асырады, егер дәлелдемелерді қарау мүмкіндігі сот талқылауын жүргізу кезінде жоғалса. Сот сот отырысында тараптар ұсынған дәлелдемелерді одан әрі зерттеу үшін іс жүргізу әрекеттерін тіркеуді жүзеге асырады.

13) АІЖК-нің 74-бабының талаптарына сәйкес басқа соттарға сот тапсырмалары жіберіледі.

14) егер азаматтық іс қозғалғаннан кейін талап қою арызын қайтару туралы өтініш берілсе, онда ол талап қою арызын қараусыз қалдыру және оны АІЖК-нің 279-бабы 8) тармақшасының негіздері бойынша қайтару туралы ұйғарым шығарыла отырып қанағаттандырылады. Талапкерге сот шығындары өтелмейді. Егер жауапкер сот шығындарын өтеу туралы өтініш білдірсе, олар АІЖК-нің 115-бабының үшінші бөлігіне сәйкес талапкерге жүктеледі. Ережелер жауапкердің кінәлі мінез-құлқынсыз талап қою талаптарын мәлімдеудің, іске қатысуға тартылған адамдардың құқықтарын теріс пайдаланудың жолын кесу мақсатында өзекті болып табылады (АІЖК-нің 115-бабының бірінші және үшінші бөліктері).

15) тараптар сотқа жүгінгенге дейін адвокаттарға жүгіне отырып, партисипативтік рәсім тәртібімен дауды реттеу шараларын қолдануға құқылы. Дау реттелмеген жағдайда тараптар сотқа партисипативтік рәсімді жүргізу барысында алынған құжаттар мен дәлелдемелерді ұсынады.

Талап арызға қосымшада құжаттар ұсынылған кезде судья талап қоюшыдан мәлімделген талаптардың мәні бойынша сұрай алады, одан жауапкер тарапынан мүмкін болатын даулы фактілерді біле алады, қажет болған жағдайда қосымша дәлелдемелер ұсынуды ұсына алады. Істі сот талқылауына дайындаудың жеделдігін қамтамасыз ету үшін судья, егер талап қою арызында көрсетілген мәселелер егжей-тегжейлі көрсетілмесе, талап қою арызын осындай мәліметтермен толықтыру ұсынысымен бұл туралы сұрау салуды талапкерге жібере алады. Судья бұл мәселелерді талапкерден және егер жауапкер келмеген жағдайда алдын ала отырыста анықтай алады. Екі тарап келген жағдайда даулы фактілер екі тараптан да анықталады.  

Сот істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды анықтауға бағытталған өзге де әрекеттерді де орындай алады (АІЖК-нің 165-бабының 16) тармақшасы). Мысалы, талапкер қосқан талаптардың біреуін немесе бірнешеуін бөлек өндіріске бөліңіз. Бірнеше талаптарды бір өндіріске біріктіру талаптардың сипаты бойынша олардың өзара байланысында және ортақ дәлелдемелердің болуы бойынша бір өндірістегі барлық мәлімделген талаптарды тезірек және дұрыс шешуге мүмкіндік болған жағдайларда ғана мүмкін болады.

Істі қарау мерзімі бір талап екіншісінен бөлінгеннен кейін бөлінген талап бойынша істі сот талқылауына дайындау аяқталған күннен бастап есептеледі. Басқа талап бөлінген істі қарау мерзімі осы талап бойынша сотқа талап арыз келіп түскен сәттен бастап жалпы ережелер бойынша есептеледі.

Істерді бір іс жүргізуге біріктіргеннен кейін істі қарау мерзімі бұрын мәлімделген талап бойынша істі сот талқылауына дайындау аяқталған күннен бастап есептеледі (АІЖК-нің 167-бабы). Қорытындылар судья істі сот талқылауына дайындаған кезде мерзімдердің негізсіз кешіктірілуіне жол бермеу үшін өтініштерді уақтылы шешуі керек деген қорытындыға негізделген. Мұндай мерзімдер істерді біріктіру мақсатына сәйкес келеді-бір тараптағы іс жүргізу серіктестерінің мүдделерінің ортақтығына және ортақ дәлелдердің болуына негізделген бір өндірістегі барлық талаптарды тезірек және дұрыс шешу мүмкіндігі.

Талапкер талап қоюдың негізін немесе нысанасын өзгертуге, істі сот талқылауына дайындау аяқталғанға дейін жазбаша өтініш беру арқылы талап қою талаптарының мөлшерін ұлғайтуға немесе азайтуға құқылы, осылайша екінші Тарап та процеске дайындала алады және кейіннен іс бойынша талқылауды кейінге қалдыру үшін негіздер болмауы үшін.

Мұндай жағдайларда істі сот талқылауына дайындау өзгертілген талаптарды ескере отырып жүзеге асырылуы тиіс. Шешімнің сипаттамалық бөлігінде бастапқы мәлімделген талап және оның өзгеруі туралы көрсету қажет. Өзгертілген талаптарды қабылдау туралы жеке анықтама берудің қажеті жоқ.

Егер заңда белгіленген немесе шартта дауды өзгертілетін талаптар бойынша реттеудің сотқа дейінгі тәртібі көзделген болса, онда өзгертілген талаптар осы тәртіп сақталғаннан кейін қойылуы мүмкін. Мысалы, банк жауапкердің шарттары мен өтеу мерзімдерін бұзуына байланысты несие бойынша берешектің барлық сомасын мерзімінен бұрын өндіріп алу туралы талап арызбен сотқа жүгінді. Сот отырысында банк талап қою нысанасын сол негіздер бойынша Шартты бұзуға өзгерте алады. Мұндай жағдайда АК-нің 402-бабының 2-тармағына сәйкес дау алдын ала реттелгеннен кейін шартты бұзу жөніндегі талаптарды қарау мүмкін болады.

Талап қоюдың нысанасы мен негізін бір мезгілде не кез келген ретпен өзгерту талапкердің жаңа талап қоюын және талапкердің бұрын берілген талап қоюдан бас тартуын білдіреді, бұл бұрын берілген талап қою арызы бойынша іс бойынша іс жүргізуді тоқтатуға әкеп соғады (АІЖК-нің 169-бабының екінші бөлігі). Судья түсініктеме берілген нормада көзделген талап қоюдың нысанасы мен негізін бір мезгілде өзгертудің құқықтық салдарын түсіндіреді және қойылған талап бойынша ұстанымын анықтайды. Көрсетілген норманы орындау үшін судья талап қоюшыдан талап қоюдан бас тартуға байланысты іс бойынша іс жүргізуді тоқтату туралы өтінішті іріктейді және АІЖК-нің 278-бабының екінші бөлігінде көзделген оның құқықтық салдарын түсіндіреді.

Талап қою нысанасы мен негізін бір мезгілде не кез келген ретпен өзгертуге медиация тәртібімен дауды (жанжалды) реттеу туралы келісім жасалған жағдайда ғана жол беріледі, бұл тараптарға жанжалды еңсеруге және талап қою нысанасы мен негізінен тыс шығуға мүмкіндік береді, бұл Медиация мақсаттарына сәйкес келеді. Мұндай жағдайда іс бойынша іс жүргізу дауды (жанжалды) медиация тәртібімен реттеу туралы келісімнің бекітілуіне байланысты тоқтатылады.

Сот өз бастамасы бойынша талап қоюдың нысанасын немесе негізін өзгертуге құқылы емес. Қорғау әдісін таңдау құқығын тараптар өздері таңдайды. Соттың қойылған талаптардың мазмұнына араласуы заңсыз болып табылады.

Талапкер істі сот талқылауына дайындау кезінде немесе бірінші және апелляциялық сатыдағы соттарда жазбаша өтініш беру жолымен сотты кеңесу бөлмесіне шығарғанға дейін талап қоюдан бас тартуға құқылы. Егер бұл әрекеттер заңға қайшы келсе немесе біреудің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін бұзса, сот талап қоюдан бас тартпайды. АІЖК ережелері талап қоюшы талап қоюдан бас тартқан жағдайда және апелляциялық сатыда істі дайындау сатысында немесе сот кеңесу бөлмесіне шығарылғанға дейін іс бойынша іс жүргізуді тоқтата отырып, сот шешімінің күшін жоюға мүмкіндік береді. АІЖК-нің мұндай ұстанымының негізділігі диспозитивтілік қағидатына сәйкес Тараптардың өздері өздерінің бұзылған құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау тәсілдерін таңдайтындығымен расталады. Апелляциялық сатыдағы сотта заңды күшіне енбеген сот шешіміне апелляциялық шағым қаралады, сондықтан апелляциялық сатыдағы сотқа бұзылған құқықтарды уақтылы қалпына келтіруді қамтамасыз ету мақсатында талапкердің және талапкердің талаптарына байланысты процеске және кассациялық сатыдағы сотқа дайындалуы тиіс жауапкердің талап қоюдан бас тартуынан арызды қарау құқығы берілді.

Талап қоюдан бас тартуды қабылдау процестік үнемдеуге қол жеткізеді, бұзылған құқықтарды қалпына келтіру мерзімдері қысқартылады. Талап қоюдан бас тарту татуластыру рәсімдері тәртібімен келісімдер жасасу арқылы да негізделуі мүмкін. Талап қоюдан бас тарту сот шешімі жойылғаннан кейін апелляциялық сатыдағы сот істерді бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша қараған жағдайда да қабылдануы мүмкін.

Жауапкер істі сот талқылауына дайындау кезінде немесе бірінші және апелляциялық сатыдағы соттарда жазбаша өтініш беру жолымен сотты кеңесу бөлмесіне шығарғанға дейін талап қоюды толық немесе бір бөлігінде тануға құқылы. Істі сот талқылауына дайындау барысында жауапкер талап қоюды толық көлемде таныған кезде, Егер талап қоюды тану АІЖК-нің 171-бабының талаптарына сәйкес келсе, сот алдын ала сот отырысын өткізуге және талап қоюды қанағаттандыру туралы шешім шығаруға құқылы.

Сот талап қоюды мойындауды қабылдаған жағдайда судья іс бойынша мән-жайларды зерттемей талап қоюды қанағаттандыру туралы шешім қабылдайды (АІЖК-нің 171-бабына түсініктемені қараңыз). Жоғарыда айтылғандай, құқықты теріс пайдаланудың алдын алу мақсатында АІЖК - нің 115-бабының бірінші бөлігінде, егер талап қою жауапкердің кінәлі мінез-құлқынан туындамаса, талап қоюшыға жауапкер талап қоюды таныған кезде сот шығыстарын жүктеу құқығы көзделген. 

Істі сот талқылауына дайындау кезінде сот жекелеген процестік әрекеттерді жүргізу қажеттілігіне байланысты не АІЖК-нің 272, 273-баптарына сәйкес істі қарауға кедергі келтіретін негіздер болған кезде іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруы мүмкін. Көрсетілген нормалар сотқа іс бойынша және Тараптардың медиаторға жүгінуіне, медиацияны немесе партисипативтік рәсімді жүргізуге байланысты істі сот талқылауына дайындау сатысында да тоқтата тұруға мүмкіндік береді.

Істі сот талқылауына дайындау сатысында іс бойынша іс жүргізуді тоқтату тармақшаларда көзделген негіздер болған кезде мүмкін болады 1), 2), 3), 4) және 5) АІЖК-нің 277-бабы. Сот тараптарға іс бойынша іс жүргізуді тоқтату сияқты процестік шешімнің салдарын түсіндіруге міндетті.

Тармақшаларда көзделген негіздер болған кезде 6), 7), 8), 9) АІЖК-нің 277-бабы, алдын ала сот отырысы өткізілгеннен кейін іс бойынша барлық мән-жайларды тексеру үшін істі сот талқылауына тағайындау қажет. Оларды сот отырысында мұқият тексеру маңызды, өйткені іс бойынша іс жүргізу тоқтатылған кезде АІЖК-нің 278-бабының екінші бөлігіне сәйкес сол тараптар арасындағы дау бойынша сотқа қайталама жүгінуге жол берілмейді. Мысалы, 6) тармақшаға сәйкес тараптарды, медиаторды, адвокаттарды келісімнің шарттарын тексеру, оны жасасуға тараптардың ерік-жігерін анықтау, құқықтық салдарларды түсіндіру және келісім шарттарын ықтимал тексеру үшін, сондай-ақ істің нәтижесіне мүдделі болуы мүмкін немесе мүдделері осындай келісімдермен қозғалатын басқа адамдарды шақыра отырып хабардар ету қажет.

Егер сотта сот талқылауын жүргізу қажеттілігі туындаса және 5) тармақшада көрсетілген негіз болған жағдайда оған құқықтық кедергілер жоқ.

Сот істі сот талқылауына дайындау сатысында АІЖК-нің 279-бабында көзделген негіздер бойынша өтінішті қараусыз қалдыра алады (толығырақ 5) тармақша жоғарыда қаралған).

Іс бойынша іс жүргізуді тоқтату, талаптардың бір бөлігі бойынша өтінішті қараусыз қалдыру үшін негіздер белгіленген кезде сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтатуы немесе талапты бөлігінде қараусыз қалдыруы мүмкін. Егер бұл әрекеттерді алдын ала сот отырысында қосымша іс жүргізу әрекеттерін – куәгерлерді шақырмай және т.б. орындай алса, сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтату немесе талап арызды толық көлемде немесе алдын ала сот отырысының бөлігі мен қорытындылары бойынша қараусыз қалдыру туралы ұйғарым шығаруы мүмкін.

Жоғарыда айтылғандай, істі сот талқылауына дайындау туралы ұйғарымда соңғы әрекетпен алдын ала отырысты тағайындау күні туралы да көрсетуге болады. Мысалы, 1 желтоқсанда дайындық басталған іс бойынша ұйғарымда - " тараптардың ұйғарымда көрсетілген іс жүргізу әрекеттері он жұмыс күні ішінде орындалуы тиіс. Алдын ала отырыс 11 желтоқсанға белгіленсін (автордан: - кез келген күнді көрсетуге болады, бірақ 15 жұмыс күні шегінде). Істі сот талқылауына дайындау туралы ұйғарымның көшірмесі тараптарға орындау үшін жіберілсін".

Істі сот талқылауына дайындау туралы ұйғарымның көшірмесі, егер жүргізуге қажетті іс-қимылдардың көлемі шамалы болса, тараптарға жіберілмеуі мүмкін. Алдын ала сот отырысын өткізу туралы жеке ұйғарым шығарылмайды. Егер судья істі сот талқылауына дайындау туралы ұйғарымда алдын ала отырыстың күнін көрсетпесе, онда бұл туралы судьяның тиісті қарарымен көрсетуге болады.

Дәлелдемелерді талап етуге, өзге де процестік әрекеттерді жүргізуге жәрдемдесу туралы өтінішхаттың келіп түсуі істі сот талқылауына дайындау не Тараптармен түрлі әңгімелер жүргізу мерзімін ұзарту үшін негіз болып табылмайды. Кез – келген ауызша іс жүргізудің алдында іс жүргізу әрекеті болуы керек-жоғарыда айтылғандай жазбаша құжаттармен алмасу.

Өтінішхаттың көшірмесі оның нысанасына қарай не сот бұл туралы хабарламаны екінші Тарапқа, іске қатысатын басқа адамдарға жібереді. Өтінішхат негізделген деп танылған жағдайда сот дәлелдемелерді талап ету туралы сұрау салу жібереді. Мәлімделген өтінішхатты, мысалы, қолжазба сараптамасын тағайындау туралы талқылау қажет болған кезде судья алдын ала сот отырысының күнін белгілейді. Екінші Тарапқа және осындай өтінішхаттың келіп түскені туралы іске қатысатын басқа адамдарға алдын ала хабарлау, ол бойынша олардың пікірін талап ету қажет, сот отырысын өткізуді талап ететін өтінішхатты талқылау кезінде еркін қолтаңбалардың үлгілерін бір мезгілде талап етуге болады, Тараптар арасында жазбаша нысанда өтініштер, пікірлер мен құжаттар алмасу міндетті түрде жүргізілуі тиіс.

Алдын ала сот отырысында істі сот талқылауына дайындау қорытындылары шығарылады. Алдын ала отырыс істі сот талқылауына дайындау аяқталғаннан кейін дайындық мерзімі 15 жұмыс күні шегінде өткізіледі. Шақырылған адамдардың ешқайсысының келмеуі оны өткізуге кедергі болмайды. Егер екі тарап келмесе, сот іске қатысатын адамдарды хабардар ете отырып, бірақ АІЖК белгілеген мерзімдерде – 15 жұмыс күнін белгілей отырып, жаңа уақыт пен оны өткізу орнын белгілей отырып, алдын ала сот отырысын кейінге қалдыруы мүмкін. Сондықтан алдын ала сот отырысының күні дайындықтың аяқталу мерзіміне анықталмауы өте маңызды. Аса күрделі істер бойынша алдын ала отырыс "азаматтық істерді сот талқылауына дайындау туралы"Жоғарғы Соттың 2001 жылғы 13 желтоқсандағы № 21 нормативтік қаулысының талаптарына сәйкес қайта өткізілуі мүмкін.

Алдын ала сот отырысы барысында судья АІЖК-нің 194-бабының талаптарына сәйкес іске қатысатын адамдардың іс жүргізу құқықтарымен және міндеттерімен танысқандығына көз жеткізеді, ал таныспаған жағдайда оларға құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді. Алдын ала отырыста істің мән-жайлары талқыланады, сұрақтар қойылады, даулы құқықтық қатынастардың сипаты және тараптардың татуласуына ықпал ететін мән-жайлар айқындалады. Негіздер болған кезде, өтініштердің келіп түсуі қосымша жасалуы тиіс іс-қимылдарды көрсете отырып, даярлау мерзімі ұзартылады, мысалы, сараптама жүргізу, тексеру жүргізу және т.б. мерзімді ұзарту мәселелері АІЖК-нің 164-бабының бірінші бөлігінде белгіленген қағидалар бойынша шешіледі.

Талап қою мерзімін өткізіп алу талап қоюшының өткізіп алған мерзімді қалпына келтіру туралы өтінішхаты немесе жауапкердің талап қою мерзімін қолдану туралы өтінішхаты негізінде істі алдын ала қарау кезінде талқыланады. Егер талап қою мерзімін өткізіп алу даусыз болып табылса және іс бойынша әуре-сарсаң жасамай дәлелденсе, сот істі алдын ала қарау сатысында шешім шығара алады. АК-нің 179-бабы 3-тармағының талаптарды бергенге дейін талап қою мерзімінің өтуі соттың талап қоюдан бас тарту туралы шешім шығаруына негіз болып табылатыны туралы ережелерін ескеру қажет. Сот шешімінде талап қою мерзіміне қатысты тұжырымдар көрсетіледі.

Егер жауапкер дәлелді себептермен істі алдын ала қарауға қатыспаса, онда істі мәні бойынша қарау кезінде талап қою мерзімін өткізіп алу туралы өтінішхат бойынша шешім қабылдау мүмкін болады. Егер талап қою мерзімін өткізіп алу жағдайлары зерттеуге жататын болса және мәлімделген талаптардың бір бөлігіне қолданылуы мүмкін болса, қойылған талаптардың өзара байланыстылығын ескере отырып, істі мәні бойынша қарау кезінде талап қою мерзімін қолдануды талқылаған жөн. Егер сот талап қою мерзімін өткізіп алу себебінің дәлелділігін анықтаса, мұндай өтінішхат бойынша шешім істі қарау нәтижелері бойынша қабылданады және сот актісінде көрсетіледі. Алдын ала отырыстың қорытындысы бойынша өтінішхат бойынша шешімдер қабылданбайды.

Сот отырысының хаттамасы АІЖК-нің 281-бабының екінші бөлігінде көзделген қағидалар бойынша жүргізіледі. Егер алдын ала отырыс сот актісін шығарумен аяқталса, қысқаша хаттама жасала отырып, аудио -, бейне тіркеу де жүргізіледі. Өзге жағдайларда хаттама АІЖК-нің 281-бабының екінші бөлігіне байланысты соттың қалауы бойынша жүргізіледі, өйткені бастапқыда Тараптар істе сөзсіз бар жазбаша құжаттармен (көшірмелері немесе түпнұсқалары) алмасуды жүргізеді, тараптардың дәлелдері мен олар ұсынған дәлелдемелердің жеткілікті толық тіркелуі қамтамасыз етіледі. АІЖК-нің 281-бабының бірінші бөлігінің талаптарына сәйкес іске қатысатын барлық адамдар сот отырысына келмеген жағдайда аудио - бейнежазба жүргізілмейді. АІЖК-нің 283-бабының төртінші бөлігіне байланысты хаттама сот отырысы аяқталғаннан кейін үш жұмыс күнінен кешіктірілмей, ал жекелеген іс жүргізу әрекеттері туралы хаттама ол жасалғаннан кейінгі келесі күннен кешіктірілмей дайындалуы тиіс. Күрделі істер бойынша сот отырысының хаттамасы сот отырысы аяқталғаннан кейін он жұмыс күнінен кешіктірілмей дайындалып, қол қойылуға тиіс.

Назар аударыңыз!

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкендігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды.

Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.

            Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы