Сатып алу-сату шарты бойынша міндеттерді орындаумен байланысты даулар
Жарамды және жарамсыз келісімдер
Азаматтық құқықтық келісім – азаматтар мен заңды тұлғалардың қатысуымен болатын келісімнің ең көп тараған түрі.
Азаматтық құқықтары мен міндеттер анықтау, өзгерту немесе тоқтату туралы екі немесе бірнеше тұлғаның келісімін келісім-шарт деп атайды.
Қазақстан Республикасының Заңнамасы келісім-шарттың еркін принципін көрсетеді; оның мазмұны Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (бұдан әрі – АҚ) 380-бабында ашық көрсетілген.
Келісім-шарттың сәйкес түріне қажетті заңнамада қарастырылған барлық тиісті шарттары бойынша екі жақ арасында келісімге қол жеткізілсе, онда келісім-шарт жасалды деп саналады. Қарастырылып отырылған сатып алу-сату келісімшарт түріне тиісті шарттарға заң шығарушы келісім шарт заты, тауар туралы шарт, тауар бағасы, орындау мерзімін жатқызады.
Тиісті шарттар бойынша кез келген өз еркімен келісу заң шығарушы қарастырған формаға сәйкес болуы қажет.
Сатып алу – сату заңына, оның қатысушыларына байланысты келісімшарт ауызша да, жазбаша да жасалуы мүмкін, келісім-шарт ауызша, жазбаша жасалса да, заң шығарушы міндетті түрде жазбаша түрде жасалуын арнайы пысықтайды. Жылжымайтын мүлікпен келісім жасау көп келіспеушілік тудырады.
АК-нің 118-бабының күші бойынша жылжымайтын мүлікке құқықтық пайда болуын, өзгеруін және тоқтатылуын «Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу және олармен келісім жасау» туралы Қазақстан Республикасының Заңында және АК-те көрсетілген жағдайларды мемлекеттік тіркеуге болады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тіркеу заңнамаларына сәйкестірілген келісімдер Қазақстан Республикасының басқа заңдарында қарастырылмаса, онда олар тіркелгеннен кейін жасалынды деп есептеледі. Осыған байланысты жылжымайтын мүлікті қайтарып алу бойынша жасалған келісімдер міндетті түрде жазбаша түрде жасалынады.
Заңнамалық актілермен немесе жақтардың келісімдері бойынша жасалған жағдайда нотариалды куәлендіруден кейін жасалынды деп есептеледі. Осындай талаптарды сақтамау заңда көрсетілгендей келісім жарамсыз деп есептеуге әкеліп соқтырады.
Қолданыста жүрген заңнамада, егер келісім нотариалды куәлендіруді қажет ететін, жақтармен немесе екі жақтың бәрі орындаса, онда ол өзінің мазмұнымен заңға қайшылық келтірмейді және үшінші тұлғаның құқығын бұзбайды, соттың келісімді жарамды деп табуға құқығы бар (АҚ-нің 154- бабы, 2-тармағы).
АҚ-нің 147-бабына сәйкес анықтауға, өзгертуге немесе азаматтық құқықтармен міндеттерді тоқтатуға бағытталған азаматтар мен заңды тұлғалардың іс – әрекеті келісім деп есептеледі. Келісім – бұл құқықтық іс-әрекет десек те, келісімнің мақсатықұқықтық нәтижелерде қол жеткізу болып табылады.
Дегенмен, келісімнің бір элементіне байланысты заңнаманың талаптары бұзылса, онда осындай нәтижелерге қол жеткізу мүмкін емес. Келісімнің сондай элементтерінің бірі:
1) келісім формалары;
2) келісім мазмұны;
3) келісім қатысушыларына;
4) өз еріктерімен еркіндікті көрсетуі.
АҚ-нің 152-бабының 1-тармағы 2)-тармақшасына сәйкес 100 айлық есеп көрсеткішінен жоғары сомада келісім жасалса, онда келісім жазбаша түрде жасалынады.
Бұл жерде сол келісім жасасқан кездегі жасалған келісім есепке алынбайды. Жай жазбаша формасын сақтамау жарамсыз деп санамайды, бірақ жақтар арасында келіспеушілік болған жағдайда оның жасалынғаны туралы растай алмайды.
Дегенмен, жақтар келісімнің жасалғаны, мазмұны туралы, басқаша айтқанда, куәгерлік дәлелдемелерден басқаны растай алады.
Қазақстан Республикасы Жоғары Сотының 2007 жылдың 16 шілдесіндегі «Тұрғын үй жекеменшігі құқығын сақтауға байланысты дауларды шешудің кейбір мәселелері туралы» №5 Нормативтік қаулысының 3-тармағына сәйкес келісімді сақтамаған жағдайда, келісімнің жасалынғанын куәгерлер түсініктемесі, дәлелдемелердің басқасы (мысалы тұрғын үйді сату және ақша алу туралы қолхат, кері қайтару құқығына сенімхат беру) Қазақстандық заңнамалар талаптарына сүйене отырып жылжымайтын мүлікті сатып алу – сату келісім шартын жарамды деп тану туралы талап арыздар Азаматтық Кодексінің 33 – бабында көрсетілген істі қарау ережесін сақтау, яғни даулы жылжымайтын мүліктің тұрған жері бойынша тірі тұлғаға қойылады.
Аталған ережелер төмендегі жағдайларда қолданылады, егер жауапкер – сатушының мекенжайы белгісіз болған жағдайда, алайда сот оның соңғы белгілі мекен-жайына Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі – АІЖК) кодексінің 135-бабына 1-бөлігінің талаптарын сақтай отырып хабарлама жолдайды.
АІЖК-нің 135-бабын 1-ші бөлігіне сай жауапкердің тұрғылықты мекенжайы белгісіз болған жағдайда сотқа шақырту қағазының, немесе басқа да хабарламалар, тапсырысты түрде жолданған шақырту қағазы, жергілікті өзін-өзі басқару органымен немесе жауапкердің соңғы белгілі мекенжайы бойынша атқарылу органымен рәсімделген хабарлама хаты сотқа түскен күннен бастап сот істі қарауға кіріседі.
Мәмілені жарамсыз деп тану туралы
Мәміленің жарамсыздығы, жасалған мәміленің заңдық салдар туғызбайтынын, сапасыздығын, азаматтық-құқықтық қатынастарды туындататын нәтижесінің жоқтығын білдіреді.
Мәміленің жарамсыздығы заңда көрсетілген тәртіппен сот арқылы немесе жалған түрде жасалуынан анықталады. Сот тәжірибесін зерделеу барысында талаптар мәмілені тек жарамсыз деп танып қоймай, тараптарды бастапқы қалпына келтіру туралы да талаптар қоятыны анықталды.
АК-нің 157-бабының 3-тармағы бойынша мәміле жарамсыз болған кезде тараптардың әрқайсысы екінші тарапқа мәміле бойынша алынғанның барлығын қайтарып беруге, ал заттай қайтарып беру мүмкін болмаған жағдайда, қайтарылуға тиіс мүліктің құны қайтарылуға жатады.
Шарттарды жасаумен, өзгертумен, бұзумен және шарттық міндеттерді орындаумен байланысты даулар
Шартты өзгертудің және бұзудың негіздері АК-нің 401-бабында қарастырылған.
Сот тәжрибесіндегі барынша кең тараған даулы мәселе, тараптармен ұсынған шартты жасағандығын растайтын дәлелдемелерге баға беру және оның жағдайын түсіндіру болып табылады. Көп жағдайда, бұл шарттың жекеленген жағдайларының және оның мазмұнының жеткілікті түрде ресімделмегендігімен байланысты болады.
Шартты өзгерту немесе бұзу, егер АК-де, басқа-да заңдармен және шартпен басқалай көрсетілмесе, тараптардың келісімі негізінде жүргізілуі мүмкін. Тараптардың келісімі, шарт еркіндігі принципінен туындайтын шартты өзгертудің және бұзудың қалыпты және барынша құптауға болатын тәсілі болып табылады.
Шарттан біржақты бас тарту қарастырылмаған жағдайда, егер, шартты өзгертуге немесе бұзуға тарпатар бір келісімге келе алмаса, бұндай салдар, АК-нің 402-бабымен көрсетілген тәртіпті міндетті түрде сақтаған кезде, сот шешімімен туындауы мүмкін. Аталған нормаға сәйкес, шартты өзгерту және бұзу тәртiбi туралы келiсiм, егер заңдардан, шарттан немесе iскерлiк қызмет өрiсiндегi әдеттегi құқықтардан өзгеше туындамаса, шарт жасалатын сияқты нысанда жасалады.
Шартты өзгертуге немесе бұзуға ұсыныстан екiншi тараптың бас тартуы алынғаннан кейiн, не ұсыныста көрсетiлген немесе заңдарда не шартта белгiленген мерзiмде, ал ондай мерзiм болмаған кезде отыз күн мерзiмде жауап алынбағаннан кейiн ғана тарап шартты өзгерту немесе бұзу туралы талапты сотқа мәлiмдей алады. Осылайша, шарттарды өзгерту немсе бұзу туралы дауларды қарау кезінде, тарпатармен жоғарыда көрсетілген сотқа дейінгі міндетті тәртіптің сақталғандығын тексеру қажет.
Талап арызды сот өндірісіне қабылдау сұрағын шешу сатысында, судья мүдделі тұлғаның өз құқықтарын қорғау мақсатында сотқа жүгіну құқығының бар-жоқтығын және оның белгіленген процессуалдық тәртіпте атқарылып жатқандығын тексеруге міндетті. Заң талаптарына сәйкес, сотқа талап берудің бірден-бір жағдайы, ол талапкермен істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейін алдын ала шешудің шартта немесе Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртібін сақтағандығы және осы тәртіпті қолдану мүмкіндігі жойылғандығы болып табылады.
АК-нің 401-бабының 2-тармағына сай тараптардың бiреуiнiң талабы бойынша шарт екiншi тарап шартты едәуiр бұзған кезде тек сот шешiмiмен өзгертiлуi немесе бұзылуы мүмкiн. Тараптардың бiреуi шартты бұзып, ол екiншi тарап шарт жасасу кезiнде үмiт артуға құқылы болғанынан едәуiр дәрежеде айрылып қалатындай шығынға әкеп соқса бұл шарттың едәуiр дәрежеде бұзылуы деп танылады. Талап арызды қанағаттандырудан бас тартуға, көп жағдайда, талап дәйектерінің негіссіздігі, атап айтқанда шарт жағдайларының едәуір бұзылғандығына дәлелдемелдердің жоқтығы себеп болып табылады.
Атап айтқанда, осы санаттағы істер бойынша талап арыз берген кезде, соттар Салық кодексінің 535-бабына сай азаматтық істер бойынша заңдық мәні бар іс-әрекетті жасағандығы және құжаттарды беру үшін алынатын міндетті төлем екендігіне, назар аударулары қажет.
Талап арыз берілген кезде соттар, мүліктік емес сипаттағы талап арыздардан айлық есептік көрсеткіштің 50 пайызы түріндегі, мүліктік сипаттағы талаптар бойынша жеке тұлғалар үшін талап құнының 1 пайызын, заңды тұлғалар үшін 3 пайызы түріндегі мемлекеттік баждың мөлшерлерін дұрыс.
АІЖК-нің 221-бабының және Қазақстан Республикасы «Сот шешімі туралы» Жоғарғы Сотының 11.07.2003 жылғы №5 Нормативтік қаулысына сай шешім шығарар кезде, сот міндетті түрде сот шығындары туралы сұрақтарды шешуі қажет.
АІЖК-нің 110-бабына сай сот өз пайдасына шешім шығарылған тарапқа іс бойынша шеккен барлық сот шығыстарын екінші тараптан алып береді. Егер талап қою ішінара қанағаттандырылса, онда шығындар талапкерге сот қанағаттандырған талап қою талаптарының мөлшеріне пропорционалды түрде, ал жауапкерге – талапкердің талап қою талаптарынан бас тартылған бөлігіне пропорционалды түрде алып беріледі.
Қаралатын құқықтық қатынастарды нормативтік-құқықтық реттеу:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы;
- Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;
- Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20-маусымдағы №442-11 Жер кодексі;
- Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 09-қаңтардағы №212-111 Экологиялық кодексі;
- Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 09-шілдедегі №481-11 Су кодексі;
- Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 08-шілдедегі №477-11 Орман кодексі;
- «Тұрғын үй қатынастары туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16-сәуірдегі Заңы;
- «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 23-желтоқсандағы №2723 Заңы;
- «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26-шілдедегі Заңы;
- «Тұрғын үйге меншік құқығына қорғауға байланысты дауларды шешудің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 16 шілдедегі №5 Нормативтік қаулысы;
- «Азаматтардың тұрғын үй-жайларды жекешелендiру жөнiндегi заңдарды соттардың қолдану тәжiрибесi туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1997 жылғы 18 шiлдедегi №9 нормативтік қаулысы;
- «Меншік иесімен тасталған тұрғын үйге құқық жөніндегі дауларды соттардың қарау практикасы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 20 сәуірдегі №3 Нормативтік қаулысы.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкендігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды.
Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
