Туыстық қатынастар фактісін анықтау жөнінде
Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінің 2016 жылғы 1 қаңтардан бастап (2015 жылғы 31 қазандағы №377-ҚРЗ) қолданысқа енгізілуіне байланысты туыстық қатынастар фактілерін анықтау мәселелері Азаматтық процестік кодекстің 31,32 тарауларымен, «Ерекше іс жүргізу» 4- бөлімшесімен реттеледі.
Сонымен қатар Азаматтық процестік кодекстің 31 тарауында жаңа норма енгізілген, Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінің 303-бабы, ерекше іс жүргізу істерін сот талқылауына дайыдауды жүргізу туралы.
Осы кодекстің 165-бабымен көзделген тәртіпте көрсетілген нормаға сәйкес, осы кодекстің 31 тарауымен бекітілген ерекшеліктермен судья арызды сот іс жүргізуіне қабылдағаннан күннен бастап он жұмыс күні ішінде сот талқылауына істі дайындауды жүргізеді.
Бұл мерзімді ұзартуға жол берілмейді.
Ерекше іс жүргізу істерін қарау тәртібі өзгертілген, ол алдыңғы Азаматтық процестік кодекстің 290-бабында регламентелген және егер де ерекше іс жүргізу тәртібінде істі қарау кезінде құқық туралы сотқа қарасты дау туындаса сот істі талап қою іс жүргізуі тәртібінде қарау туралы ұйғарым шығарады.
Азаматтық процестік кодекстің 304-бабына сәйкес ерекше жүргізілетін істерді осы Кодекстің 31-49-тарауларында белгіленген ерекшеліктерімен қоса талап қою ісін жүргізу қағидалары бойынша соттар қарайды.
Ерекше жүргізілетін істерді сот арыз берушінің және мүдделі тұлғалардың қатысуымен қарайды.
Егер арыз берген немесе істі ерекше іс жүргізіп қарау кезінде соттың ведомстволығына құқығы туралы даудың бар екендігі туралы белгілі болса, сот арызды қараусыз қалдыру туралы ұйғарым шығарады, онымен тараптар мен мүдделі тұлғаларға олардың талап қою ісін жүргізу тәртібімен сотқа жүгіну құқығы түсіндіріледі.
Азаматтық процестік кодекстің 183-бабының 2-бөліміне сәйкес істі сот талқылауына дайындау аяқталған күннен бастап бір айға дейiнгi мерзiмде ерекше іс жүргізу азаматтық iстері қаралады және шешіледі.
Туыстық қатынастар фактісін ерекше іс жүргізу тәртібінде анықтау, өзінің құқықтарын және қызығушылықтарын жүзеге асыру тәртібінде қамтамасыз ететін азаматтар үшін маңызды мән-мағына береді.
ҚР АПК-нің 292-бабына сәйкес (2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілген 2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПК-нің 306-бабы) - арыз берушіінің бұл фактілерді растайтын қажетті құжаттарды басқа тәртіпте алуға мүмкіндігі болмаған жағдайда немесе жойылған құжаттарды қайта қалпына келтіру мүмкіндігі болмаған жағдайда ғана, сот заңдық мағынасы бар фактілерді анықтайды.
Заңдық мағынасы бар туыстық қатынастар фактісін анықтау жөніндегі істер бойынша арыздар сотқа жазбаша түрде немесе арыз берушінің мекенжайы бойынша электронды құжат формасында беріледі.
ҚР АПК-нің 294-бабына сәйкес (2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілген 2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПК-нің 308-бабы) - туыстық қатынастарды анықтау фактісі жөніндегі арызда қандай факті және арыз берушіге қандай мақсатпен анықтау керектігі нұсқалу керек.
Содан басқа, арыз беруші, оның қажетті құжаттарды алу немесе жойылған құжаттардың қайта қалпына келтіру мүмкіндігінің жоқтығын растайтын дәлелдемелерді ұсыну керек.
Процестік заңының жоғарыда көрсетілген нормаларға сәйкес, соттар заңдық мағынасы бар, оның ішінде заңға сәйкес, сондай фактілер заңды салдарды жасайды (азаматтардың және ұйымдардың мүліктік немесе жеке құқықтарының туындауы, өзгертілуі немесе тоқтатылуы), арыз беруші (ҚР АПК-нің 292-бабы, 2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПК-нің 306-бабы) фактіні куәландыратын қажетті құжаттарды қайта қалпына келтіруге немесе алуға басқа мүмкіндігі жоқ болған кезде, осының үстіне қолданыстағы заңдылықпен (соттан тыс), оларды орнату тәртібі және сотқа бағынатын даудың шешіміне қатысы жоқ фактілерді орнатудың басқа жолдары қарастырылмаған фактілерді орнату жөніндегі барлық істерді қарайды.
Айтылған есеппен соттар арызды қабылдаған кезде, арыз берушіден туыстық қатынас фактісін анықтауда заңдық қызығушылығының барын анықтау керек, арыз берушіден бұл фактіні растайтын қажетті құжаттарды алу мүмкіндігінің жоқтығын немесе қайта қалпына келтіру мүмкіндігінің жоқтығын куәландыратын дәлелдемелерді жазбаша талап ету керек.
Егер қолданыстағы заңмен (соттан тыс) оларды қайта қалпына келтірудің басқа тәртіп анықталған жағдайда, сот АПК-нің 153-бабының 1- бөлімінің 1)-тармақшасымен (2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПК-нің 151- бабы) сәйкес, арыз қабылдаудан бас тартуы керек.
Арызды қателесіп қабылдаған кезде және іс қозғалған кезде, ол АПК-нің 247-бабының 1-бөлігі (2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПК-нің 277-бабы) негізінде тоқтатылу керек. Заңдық мағынасы бар фактінің анықталғаны жөнінде, соның ішінде туыстық қатынас фактінің анықталғаны жөнінде арызды қабылдаған кезде, судья құқық туралы даудың барын анықтап, АПК-тің 155-бабына сәйкес, арыздың еш әрекетсіз қалғандығы жайлы ұйғарым қабылдайды, және онда мәлімделген талап іс жүргізу талап қою тәртібінде қарауға жатады және де арыз берушіге АПК-нің 150,151-баптарының талаптарының анықталған мерзімде орындауды ұсынады.
Ұйғарымда көрсетілген нұсқауларды орындамаған кезде, өтініш берілмеген болып саналып, соған қоса берілген барлық құжаттармен талап қоюшыға қайтарылады.
Сонымен қатар, 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілген 2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПК-мен арызды қозғалыссыз қалдыру мүмкіндігі көзделмегенін айта кету керек.
Істі қарау кезінде ведомстволық бағынастағы сотқа құқық туралы дау туындаса, сот талап қою іс жүргізу тәртібінде істі қарау жөнінде ұйғарым шығару міндетті және арыз берушіге және басқа да мүдделі тұлғаларға сотпен анықталған мерзімде АПК-нің 150,151-баптарының талаптарын орындау қажеттілігін түсіндіру керек.
Сот ұйғарымы орындалмаған кезде, АПК-нің 290-бабының 3-бөлігіне сәйкес, арыз қараусыз қалады, ал мүдделі тұлғаларға олардың жалпы негізде сотқа беруге құқықтары түсіндіріледі.
Сондай-ақ 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілген 2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПК-мен, нақтырақ ҚР АПК-нің 304-бабымен құқық туралы даудың бар екенін анықтаған жағдайда соттың процестік әрекеттерінің басқа тәртібі көзделген, ал нақтырақ, егер арыз берген немесе істі ерекше іс жүргізіп қарау кезінде соттың ведомстволығына құқығы туралы даудың бар екендігі туралы белгілі болса, сот арызды қараусыз қалдыру туралы ұйғарым шығарады, онымен тараптар мен мүдделі тұлғаларға олардың талап қою ісін жүргізу тәртібімен сотқа жүгіну құқығы түсіндіріледі.
ҚР АПК-нің 293-бабымен (2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПК-нің 307- бабы) сәйкес - туыстық қатынас фактісін қоса алғанда заңдық мағынасы бар фактіні анықтау жөніндегі істер бойынша өтініштер, жылжымайтын мүліктің орналасқан жері бойынша сотқа берілетін, меншіктік құқықта жылжымайтын мүлікті игеру, пайдалану және (немесе) жылжымайтын мүлікпен билік ету, шаруашылық жүргізу, жедел басқару фактісін қоспағанда, сотқа арыз берушінің мекенжайы бойынша беріледі.
Сонымен қоса, ҚР АПК-нің 417-бабының 2-бөлігінің 1-тармақшасына (2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПК-нің 467-бабы) сәйкес, арыз беруші фактінің анықталуы жөнінде іс бойынша Қазақстан Республикасының аумағында мекенжайы бар болған жағдайда немесе Қазақстан Республикасының аумағында мекенжайының бары немесе бар болғандығын 6 анықтау қажетті факт, шетелдіктің немесе азаматтығы жоқ тұлғалардың арыздары бойынша Қазақстан Республикасының соты ерекше іс жүргізудегі істерді қарайды.
Туыстық қатынас фактісін анықтау жөніндегі істерді қараған кезде, алдыңғы қорытуда назар аударылғандай, «Заңдық мағынасы бар фактілерді анықтау туралы істер бойынша сот практикасы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 28 маусымдағы №13 Нормативтік қаулысының 4-тармағымен сәйкес, туыстық қатынас фактісі сот тәртібінде, тек қана туыстық дәреже тікелей заңдық салдарға әкелген жағдайда, мысалы, арыз берушіге мұндай факті мұрагерлікке құқылы екіндігі туралы куәлікті алу үшін немесе асыраушының дүниеден өту жағдайы бойынша көмек алуға құқығын әзірлеу үшін қажет болған жағдайда анықталады.
Мұраны алу мақсатымен туыстық қатынасты анықтау кезінде, соттар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 59-тарауында анықталған, заң бойынша мұрагерлік шеңберінен шығуы тиіс.
Егер, мұрагерлік құқықтық қатынастар шетелдік құқықтың нормаларымен реттелсе, сот арыз беруші мен мұрагерлікті берушінің туыстық қатынас фактісін анықтаған кезде бұл нормаларды ескеру керек. Заңнамаға сәйкес, мұрагерлікті берушімен заң бойынша туыс болу дәрежесіне байланысты сегіз кезек мұрагер анықталған. (АК-тің 1061-1064- баптары).
Егер уәкілетті тіркеуші органдармен берілген құжатта қате немесе дәл емес жазбалар болған жағдайда, сонымен қатар, алғашқы құжаттар жойылған кезде және АХАЖ органдарында куәліктерді қайта алу жолымен қалпына келтіру мүмкін болмаған жағдайда сот тәртібінде туыстық қатынастарды анықтау қажеттілігі туындайды.
Мұра берушінің және мұрагердің туыстық қатынас фактісі орнатылған кезде, мұрагерлер өзінің кезегімен мұраға иеленеді, егер алдыңғы кезектегі мұрагерлер жоқ болған жағдайда, яғни, алдыңғы мұрагерлер қолжетімді емес болса, немесе олардың ешқайсысының мұрагерлікке құқығы болмаған жағдайда, немесе олардың барлығы мұрагерліктен шектетілген болса (ҚР АК-тің 1045-бабы), немесе мұрагерліктен жойылған болса (ҚР АК-тің 1046- бабының 4-тармағы), немесе ешкім мұрагерлікті алмаған жағдайда, немесе олардың ешқайсысы мұрагерліктен бас тартқан жағдайда, сот ҚР АК-тің 1060-бабының ережелерін басшылыққа алу қажет.
Осылай, мұрагерлікті қабылдаған бірініші кезектегі мұрагерлердің бары, екінші және келесі кезектегі мұрагерлерге қатысты, мұра беруші мен тұлғаның арасындағы туыстық қатынас фактісін орнату үшін заңды негіздер қол жетімді емес, себебі бұндай факт, мұрагерлік үшін заңды құны болмайды.
Осыны ескере отырып, азаматтық істі соттық талқылауға дайындау үдерісінде, сот өтініш берушіге келесі дәлелдемелерді ұсынуды ұсыну керек, дәлірек айтсақ:
нотариус анықтамасының құзыреттілігіне кіретін мұрагерлердің ішінде мұраны кім қабылдағаны туралы ақпараты бар, дүниеден өткенге қатысты мұрагерлік істің әзірлемесі;
мұрагер қандай 7 мекен-жай бойынша тіркелгендігі туралы және бұл мекенжай бойынша онымен бірге кімнің тіркелгендігі жайлы (шынында мұрагерлікті қабылдаған мұрагерлер шеңберін анықтау үшін) тұрғын үй қызмет көрсету ұйымының немесе төлқұжат-визалық қызметінен анықтама;
№2-3260/15 ісі бойынша азамат М. арызы бойынша туыстық қатынастарды анықтау фактісі бойынша іске мүдделі тұлға ретінде «Шымкент қ. жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімі» ММ тартылды және Шымкент қаласының Еңбекші ауданының сотының шешімімен 2015 жылғы 17 шілдедегі арызы қанағаттандырылды.
Бұл шешімнен, дәл алдағы істегідей туыстық қатынас фактісін анықтау жөніндегі арызбен жүгіну, заң бойынша мұрагерлікке құқығы туралы куәлікті беруге нотариуспен бас тартылғандығы көрінеді, алайда, бұл жағдайға қарамастан, нотариус іске тартылмаған. Жоғарыда айтылған ММ, арыз берушілермен мүдделі тұлға ретінде нұсқалғандығын назарға алу керек, ал судьялар, азаматтық істерді қозғау кезінде және арыздарды қарау кезінде, істің жағдайына қарап, қолайлы мүдделі тұлғалардың іске тарту үшін ешқандай шаралар қолданбады.
Алайда, соттың бұл әрекетсіздігі, мұрагерлікке шақырылған мұрагер мен мұра берушінің арасындағы туыстық қатынасты анықтау фактісіндегі қателіктерге ғана әкелмей, мұрагерлікті қабылдаған мұрагерлердің заңды құқықтарының және қызығушылықтарының бұзылуына әкеледі.
Туыстық қатынастарды анықтау фактісі жөніндегі іс бойынша шешім қабылдауда сот, арыз беруші сәйкес тұлғамен қандай туыстық дәрежеде екендігін нұсқау керек.
Оның өзінде, жоғарыда көрсетілгендей, азаматтық жағдай актілеріндегі жазбалардың қате болғанына байланысты арыз берушінің сотқа жүгінгендігі, туыстық қатынас фактісі орнатылмайтындығын ескеру керек. Бұндай арыздар сотпен ҚР АПК-нің 37- тарауымен қарастырылған тәртіпте қаралуы мүмкін.
2015 жылғы 19 маусымдағы №2-1047/15 ісі бойынша азамтша М. өзінің биологиялық әкесі болып табылатын, дүниеден өткен Б. туыстық қатынасты анықтау жөніндегі арызы бойынша Алматы облысының Еңбекшіқазақ аудандық сотының шешімінен қанағаттандыруда бас тартылды.
Шешімнің мазмұнынан, арыз беруші М. 1996 жылдың 26.02. оның К. анасының жолдасымен асырап алынды, арызды қанағаттандыруда соттың бас тарту себебі, арыз берушінің туу туралы куәлігі және әкелікті анықтау жөніндегі актілік жазбаның бар екендігі, сонымен қатар Қазақстан Республикасының Неке (ерлі- зайыптылық) және отбасы туралы кодексінің 100-бабына сәйкес - асыранды бала жеке меншікті емес және меншікті құқықтарын жоғалтады және өзінің қандас ата- аналарына қатынасы бойынша жауапкершіліктен босатылады.
Соттың бұл шешімі, асыранды бала жеке меншікті емес және меншікті құқықтарын жоғалтады және өзінің қандас ата-аналарына қатынасы бойынша жауапкершіліктен босатылады, ҚР АК-тің 1060-бабының ережелерінің негізінде жасалғандығын ескеру керек.
Сонымен қоса, дүниеден өткен Б. туыстық қатынас фактісін анықтау арыз беруші үшін ешқандай заңды салдар әкелмейді, бұл туралы арыз мазмұнынан және қоса берілген құжаттардан белгілі болды, «Заңдық мағынасы бар фактілерді анықтау туралы істер бойынша сот практикасы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Нормативтік қаулысының 3-тармағының ережелерімен сәйкес құжаттарды қабылдауда бас тартылу керек еді, немесе қателікпен қабылданған және іс қозғалған жағдайда, іс бойынша іс жүргізуді тоқтату қажет еді, өйткені арызды қабылдау үшін және азаматтық істі қозғау үшін негіздер жоқ болды.
Істерді меңгеру, туыстық қатынастарды растайтын құжаттарда қателіктердің бары туыстықты растауды мүмкіндік болмаған кезде, азаматтардың туыстық қатынас фактілерін анықтау жөніндегі арыздарымен жүгінуі бүгінгі күнге дейін орын алатындығын куәландырады, өйткені арыз берушілерге ҚР АПК-нің 37-тарауымен (2015 жылғы 31 қазандағы ҚР АПКнің 44-тарауымен) қарастырылған тәртіпте актілік жазбалардағы қателіктерді анықтау жөніндегі арыздарымен жүгіну қажет еді, оған қарамастан соттар ондай арыздарды қанағаттандыруды жалғастырып жатыр.
Нормативтік құқықтық база
Заңдық мағынасы бар фактілерді анықтау мәселелері Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексінің 30, 31 және 45- тарауымен, «Заңдық мағынасы бар фактілерді анықтау туралы істер бойынша сот практикасы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2002 жылғы 28 маусымдағы №13 Нормативтік қаулысымен реттеледі.
Осыдан басқа, бұл санаттағы істер бойынша мәселелерді реттейтін және туыстық қатынастар фактілерін анықтау жөніндегі арыздарды қарау кезінде қолдануға тиесілі негізгі нормативтік құқықтық актілерге жатады:
-Қазақстан Республикасының Конституциясы;
-Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;
-Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы» туралы кодексі.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкендігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды.
Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
