34-1-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ҚР ҚК жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асыру

     1. Осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтірген, уәкілетті мемлекеттік органның қызметкері жедел-іздестіру іс-шараларын заңға сәйкес орындау кезінде не осындай органның тапсырмасы бойынша осы органмен ынтымақтасатын өзге адам жасаған, егер бұл іс-әрекет адамдар тобы, адамдар тобы жасаған қылмыстардың алдын алу, анықтау, ашу немесе тергеп-тексеру мақсатында жасалса, жасалған іс-әрекет қылмыс болып табылмайды топ немесе қылмыстық қоғамдастық (қылмыстық ұйым)ұйымдастырған алдын ала сөз байласу арқылы, сондай-ақ, егер құқық қорғау мүдделеріне келтірілген зиян аталған қылмыстармен келтірілген зияннан аз елеулі болса және егер олардың алдын алу, ашу немесе тергеп-тексеру, сол сияқты қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамдарды әшкерелеу өзге тәсілмен жүзеге асырылмаса.      

2. Осы баптың бірінші бөлігінің ережелері адамның өміріне немесе денсаулығына, экологиялық апатқа, қоғамдық зілзалаға немесе өзге де ауыр зардаптарға қатер төндіретін іс-әрекеттер жасаған адамдарға қолданылмайды.             2001 жылғы 16 наурызда қабылданған "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен. ҚР Қылмыстық кодексіне іс-әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын жаңа, жетінші мән-жай енгізілді- " жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асыру (ҚК 34-1-бабы). Қылмыстық заңнаманың бұл новелласы келесідей баяндалған:      

1. Осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтірген, уәкілетті мемлекеттік органның қызметкері жедел-іздестіру іс-шараларын заңға сәйкес орындау кезінде не осындай органның тапсырмасы бойынша осы органмен ынтымақтасатын өзге де адам жасаған, егер бұл іс-әрекет алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобы жасаған қылмыстардың алдын алу, анықтау, ашу немесе тергеп-тексеру мақсатында жасалса, жасалған іс-әрекет қылмыс болып табылмайды, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қоғамдастық (қылмыстық ұйым), сондай-ақ, егер құқық қорғау мүдделеріне келтірілген зиян аталған қылмыстармен келтірілген зияннан аз елеулі болса және егер олардың алдын алу, ашу немесе тергеп-тексеру, сол сияқты қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамдарды әшкерелеу өзге тәсілмен жүзеге асырылмаса.      

2. Осы баптың бірінші бөлігінің ережелері адамның өміріне немесе денсаулығына, экологиялық апатқа, қоғамдық зілзалаға немесе өзге де ауыр зардаптарға қатер төндіретін іс-әрекеттер жасаған адамдарға қолданылмайды.      

Қылмыстық заңнаманы тиімді қолдану үшін жоғарыда аталған әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын мән-жайдың заңдылық шарттарын анықтау қажет.      

Атаудың мазмұнына сүйене отырып, әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын бұл жағдай жедел-іздестіру шараларын жүзеге асырумен байланысты. 1994 жылғы 15 қыркүйектегі "жедел-іздестіру қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 11-бабына сәйкес жедел-іздестіру іс-шаралары "осы Заңның 2-бабында көзделген міндеттерді шешуге бағытталған, өз құзыреті шегінде жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдардың іс-әрекеттері"деп түсініледі.      

ҚР ҚК 34-1-бабының 1-бөлігінде көрсетілгендей жедел-іздестіру іс-шараларын субъектілердің екі тобы ғана жүзеге асыра алады:      

1. уәкілетті мемлекеттік органның қызметкерлері;      

2. осы органдармен ынтымақтасатын өзге тұлғалар және осындай органның тапсырмасы бойынша ғана.      

Жоғарыда аталған "жедел-іздестіру қызметі туралы" ҚР Заңының 6-бабына сәйкес қазіргі уақытта жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыруға құқығы бар органдарға мыналар жатады:      

А) ішкі істер органдары;      

б) Ұлттық қауіпсіздік органдары;      

в) әскери барлау органдары;      

г) қаржы полициясы органдары;      

д) Қазақстан Республикасы Президентінің Күзет қызметі.      

Жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асыру субъектілерінің екінші тобын жоғарыда аталған мемлекеттік органдармен ынтымақтасатын өзге де адамдар құрады. Жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асыру субъектілерінің осы санатына кез келген адамдар жатады, бірақ олар жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асыруға құқығы бар қызметкерлердің тапсырмасы бойынша әрекет етуге және олармен ынтымақтасуға тиіс.      

Осылайша, ҚР ҚК 34-1-бабына сәйкес жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асырудың заңдылығының бірінші шарты осындай іс-шараларды жүзеге асыруға құқығы бар адамдар тобын айқындау болып табылады.      

ҚР ҚК 34-1-бабында көрсетілгендей жедел-іздестіру іс-шаралары қылмыстардың алдын алу, анықтау, ашу немесе тергеу мақсатында ғана жүргізілуі тиіс. Сондықтан, егер адам басқа мақсатпен әрекет жасаса, онда мұндай мінез-құлық әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын жағдай ретінде танылмайды.      

Демек, ҚР ҚК 34-1-бабына сәйкес жедел - іздестіру іс-шараларын жүзеге асырудың заңдылығының екінші шарты мұндай іс-шараларды өткізу мақсаты-қылмыстардың алдын алу, анықтау, ашу немесе тергеу болып табылады.      

Жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асыру ҚК-нің 31-бабында көзделген әртүрлі нысандармен жасалған қылмыстарға қатысты осындай іс-шаралар жүргізілген жағдайда ғана қылмысты болғызбайтын мән-жай ретінде танылатын болады:      

адамдар тобы; алдын ала сөз байласатын адамдар тобы; ұйымдасқан топ; қылмыстық қоғамдастық (қылмыстық ұйым).      

Осылайша, қылмыстық заңнама ЖРМ (ҚР ҚК 34-1-бабы) тек топтық қылмыста жүзеге асыруға мүмкіндік береді . ҚР ҚК 34-1-бабының мазмұнына сүйене отырып, қылмысты болдырмайтын іс-әрекеттің мән-жайы ретінде ЖРМ-ны жүзеге асыру жеке қылмыстық іс-әрекет жасауда мүмкін емес. Бұл ереже жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асырудың заңдылығының үшінші шарты ретінде танылуы керек.      

ҚР ҚК 34-1-бабында көрсетілгендей ЖРМ жүзеге асыру кезінде зиян заңмен қорғалатын мүдделерге келтіріледі . Бұл ереже Қолданыстағы заңнамамен қорғалмаған мүдделер қылмыстық заңнама саласына жатпайтынын көрсетеді. Осылайша, ЖРМ жүзеге асыру кезінде зиян тек құқық қорғау мүдделеріне ғана келтіріледі. Бұл белгі жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асырудың заңдылығының төртінші шарты болып табылады.      

ҚР ҚК 34-1-бабында жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асыру ЖРМ-ны жүзеге асыратын адамның іс-әрекеттерінен келтірілген зиян топтық қылмыстардан келтірілген зияннан аз елеулі болған жағдайда ғана қылмысты болдырмайтын мән-жай ретінде танылады. Осылайша, аталған ережені ЖРМ жүзеге асырудың заңдылығының бесінші шарты ретінде тануға болады. Сондықтан, егер ЖРМ-ны жүзеге асыратын адам топтық қылмыспен келтірілген зияннан гөрі құқық қорғау мүдделеріне үлкен немесе тең зиян келтірсе, онда бұл адамның іс-әрекетін іс-әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын мән-жай деп тануға болмайды.      

ЖРМ-ны қылмысты болдырмайтын мән-жай ретінде тану үшін топтық қылмыстардың алдын алу, ашу немесе тергеу және кінәлі адамдарды әшкерелеу өзге тәсілмен жүзеге асырылмауы қажет. Осылайша, заң шығарушы ОРМ-ны жүзеге асыру мақсатқа жетудің жалғыз жолы екенін мойындайды. Егер алға қойылған мақсатқа жетудің басқа тәсілдері болса және адам осы тәсілдерді пайдаланбаған болса, онда мұндай адамның іс-әрекетін қылмысты болдырмайтын мән-жай ретінде тануға болмайды. Бұл ереже ЖРМ жүзеге асырудың заңдылығының тағы бір шарты ретінде танылуы керек.      

ҚР ҚК 34-1-бабының 2-бөлігінде, егер адамның жасаған әрекеттері адамның өміріне немесе денсаулығына, экологиялық апатқа, қоғамдық апатқа немесе өзге де ауыр зардаптарға қауіп төндіретін болса, адамның іс-әрекеті қылмысты болдырмайтын мән-жай ретінде танылмайды делінген. Аталған талапты ЖРМ жүзеге асырудың заңдылығының шарты ретінде де тануға болады.      

Осылайша, жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, ЖРМ жүзеге асырудың заңдылығының барлық шарттарын екі топқа бөлуге болады :      

1. Жедел-іздестіру іс-шарасына қатысты заңдылық шарттары;      

2. ЖРМ жасау кезінде келтірілген зиянға қатысты заңдылық шарттары.      

Заңдылық шарттарының бірінші тобына мыналар жатады:      

1) ЖРМ жүзеге асыруға құқығы бар адамдардың шектеулі тобы;      

2) ЖРМ жүргізудің мақсаты-қылмыстардың алдын алу, анықтау, ашу немесе тергеп-тексеру;      

3) ЖРМ тек топтық қылмыста жүзеге асырылады;      

Заңдылық шарттарының екінші тобына мыналар жатады:      

1) ЖРМ жүзеге асыру кезінде зиян тек құқық қорғау мүдделеріне ғана келтіріледі;      

2) зиян келтіру қойылған мақсатқа жетудің жалғыз тәсілі болып табылады;      

3) ЖРМ-ны жүзеге асыратын адамның іс-әрекеттерінен келтірілген зиян топтық қылмыс келтірген зияннан кем болуы тиіс;      

4) ЖРМ жүзеге асыру кезінде келтірілген зиян адамның өміріне немесе денсаулығына, экологиялық апатқа, қоғамдық зілзалаға немесе өзге де ауыр зардаптарға төнетін қатермен ұштаспауға тиіс.      

Жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асыруды аса қажеттіліктен ажырату керек.      

Азаматтардың, қоғамның, төтенше жағдай туғызатын мемлекеттің заңды мүдделерін бұзудың қайнар көзі адамның іс-әрекетін ғана емес, сонымен бірге табиғаттың стихиялық күштерін, жануарлардың шабуылын, физиологиялық процестерді, механизмдердің бұзылуын, екі міндеттің соқтығысуын және басқаларын жүзеге асыруда оның қайнар көзінен айырмашылығы болуы мүмкін. ЖРМ жүзеге асырған кезде қауіп көзі адамдар тобында, алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобында, ұйымдасқан топта немесе қылмыстық қоғамдастықта жүзеге асырылатын қылмыстық іс-әрекет болып табылады.      

Адамдардың іс-әрекеттері аса қажет болған кезде аса қажет жағдайдағы адамның, сондай-ақ өзге де адамдардың өміріне, денсаулығына, құқықтары мен заңды мүдделеріне, қоғамның немесе мемлекеттің мүдделеріне тікелей қатер төндіретін қауіпті жою мақсатында жасалады. ЖРМ жүзеге асыру кезіндегі іс-әрекеттер заңға сәйкес адамдар тобы, алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобы, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қоғамдастық жасаған қылмыстардың алдын алу, анықтау, ашу немесе тергеу мақсатында жедел-іздестіру іс-шараларын орындауға бағытталған.      

Төтенше жағдайдағы адамдардың әрекеттері тікелей қауіп төнген сәтте ғана орын алуы мүмкін, яғни қауіп қорғалатын мүдделерге тікелей қауіп төндіретін қолма-қол ақша болуы керек. Сондықтан, өткен және болашақ қауіп-қатер өте қажет жағдайларды тудырмайды. ЖРМ жүзеге асыратын адамдардың әрекеттері қылмыс жасалғанға дейін, қылмыс жасалған сәтте, сондай-ақ ол жасалғаннан кейін, қылмыстардың алдын алу, анықтау, ашу немесе тергеу сатысында орын алады. Себебі, егер қорғалатын мүдделерге зиян келтірілсе де, қылмыс жасаған адам қылмыстық жауапкершілікке тартылып, жазаланғанға дейін қауіп өтпейді.      

Аса қажеттілік субъектісі кез келген адам бола алады, өйткені аса қажеттілік актісін жүзеге асыру азаматтың субъективті құқығы болып табылады. ЖРМ жүзеге асыру құқығы берілген субъектілер шеңбері заңмен қатаң айқындалған. Оларға "жедел-іздестіру қызметі туралы" Заңның 6-бабына сәйкес: ішкі істер органдарының; ұлттық қауіпсіздік органдарының; Қорғаныс министрлігінің әскери барлау органдарының; қаржы полициясы агенттігінің; Қазақстан Республикасы Президентінің Күзет қызметінің; Әділет министрлігінің Қылмыстық-атқару жүйесі органдарының уәкілетті қызметкерлері жатады. Бұл тізім тек заңмен өзгертілуі немесе толықтырылуы мүмкін. Уәкілетті мемлекеттік органның қызметкерлерімен қатар, ЖРМ жүзеге асыруға құқығы бар адамдарға уәкілетті мемлекеттік органдармен ынтымақтасатын және осы органдардың тапсырмасы бойынша әрекет ететін өзге де тұлғалар жатады. Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдармен олардың қалауы бойынша ынтымақтастықтың құпиялылығын сақтай отырып, олардың келісімімен ЖРМ дайындауға және өткізуге тартылатын кез келген азаматтар осындай болуы мүмкін. ОРД жүзеге асыратын мемлекеттік органдар азаматтығына, жынысына, әлеуметтік лауазымы мен мүліктік жағдайына, біліміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына, саяси және діни сенімдеріне қарамастан кәмелетке толған, әрекетке қабілетті адамдармен ынтымақтастық туралы келісімшарттар жасаса алады.      

Маңызды айырмашылық-қол сұғу объектісі. Заң шығарушы аса қажеттілік жағдайында зиян келтіруі мүмкін объектілердің тізбесін нақтыламаған. Адамдардың, ұйымдардың немесе мемлекеттің мүліктік мүдделеріне, азаматтардың денсаулығына, тіпті өміріне зиян келтірілуі мүмкін. Адамның өміріне немесе денсаулығына, экологиялық апатқа, қоғамдық зілзалаға немесе өзге де ауыр зардаптарға қатер төндіретін іс-әрекеттер жасаған адамдардың іс-әрекеттері ЖРМ жүзеге асыру кезіндегі сияқты қылмыстық деп бағаланғанда.      

Қылмысты болдырмайтын жағдай ретінде жедел-іздестіру іс-шараларын жүзеге асыруды қол сұғушылық жасаған адамды ұстаудан ажырату керек.      

ЖРМ-ны жүзеге асыру кезінде субъектілер шеңбері қол сұғушылық жасаған адамды ұстауға қарағанда әлдеқайда тар. Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыру құқығы берілген субъектілердің тізбесі заңмен қатаң айқындалған. Бұл уәкілетті мемлекеттік органның қызметкерлері немесе осындай органның тапсырмасы бойынша осы органмен ынтымақтасатын өзге де адамдар. Жәбірленушілер мен басқа да азаматтар қол сұғушылық жасаған адамды, оған арнайы уәкілеттік берілген адамдармен бірге ұстауға құқылы.      

ҚК-нің 33-бабы мағынасында ұстау кез келген қылмыс жасаған адамға қатысты жүргізіледі. Жедел-іздестіру іс-шарасы қылмыс жасаған немесе жасаған адамдарға қатысты қатысудың бір нысанында өткізіледі.      

Қылмыстық кодекстің 33-бабына сәйкес ұсталған кезде зиян келтірілуі мүмкін объект тек қылмыскер бола алады. Ұсталушының мүліктік мүдделеріне, қылмыскердің денсаулығына және тіпті өміріне зиян келтірілуі мүмкін.      

Жедел - іздестіру іс-шараларын жүзеге асыру кезінде қылмыстық-құқықтық қорғау объектілеріне зиян келтіру, егер бұл адамның өміріне немесе денсаулығына, экологиялық апатқа, қоғамдық зілзалаға немесе өзге де ауыр зардаптарға қауіп төндірмеген жағдайда ғана заңды болады.      

Ұстау қылмыс жасалғаннан кейін орын алады, ал ЖРМ қылмыс жасалғанға дейін де, оны жасағаннан кейін де жүзеге асырылады.       ЖРМ жүзеге асыру кезіндегі шаралардың артуы алдын алуға болатын зиянға қатысты тең, тіпті одан да көп зиян келтіру болып табылады. Қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде олардың ұсталған адам жасаған қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне және жағдайдан туындамайтын қажетсіз анық шектен тыс зиян келтірілетін ұстау мән-жайларына анық сәйкес келмеуі шаралардың асып кетуі деп танылады. ҚК-нің 33-бабына сәйкес мұндай асып кету қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады. Жоғарыда айтылғандардың мағынасын аша отырып, тең зиян келтіруге жол берілетіндігі туралы қорытынды жасауға болады, бірақ егер ұстау жағдайы қажет болса.

Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі                  

Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы