"Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы"Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2023 жылғы 3 қазандағы № 31-НП нормативтік қаулысы Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3 шілдедегі Қылмыстық кодексінің 214-бабының заңсыз кәсіпкерлік ескертпесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫМЕН
Қазақстан Республикасының Конституциялық соты құрамында төраға Э. А. Әзімова, судьялар А. К. Ескендіров, к. т. Жақыпбаев, А. Е. Жатқанбаева, А. К. Қыдырбаева, Б. М. Нұрмұханов, Е. А. Оңғарбаев, р. а. Подопригори, Е. Ж. Сәрсембаев және С. Ф. Ударцев бар, өкілдердің қатысуымен:
өтініш субъектісі Чернышев Д. я. - адвокат Чернова О. в.,
өкілдер:
Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасы-Бас прокурордың кеңесшісі Т. Б. Адамов,
Қазақстан Республикасы Қаржы мониторингі агенттігі – Тергеу басқармасының басшысы О. С. Тәжмағанбетова,
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі-вице-министр А. К. Мұқанова,
Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Аппараты - Заңнама бөлімінің сектор меңгерушісі А. М. Ракишева,
Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Аппараты-заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А.Сартаева,
сарапшы-заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат Институтының бас ғылыми қызметкері С. М. Рахметова,
ашық отырыста Д.я. Чернышевтің Қазақстан Республикасы Конституциясының 14 – бабының 1-тармағына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі-Қылмыстық кодекс) 214-бабының ескертпелерін қарады.
Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Е. А. Оңғарбаевты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет елдердің қолданыстағы құқық нормаларын талдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты
орнатылды:
Қазақстан Республикасының Конституциялық сотына (бұдан әрі – Конституциялық сот) қылмыстық кодекстің 214-бабының ескертпесін Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі-Конституция) сәйкестігін қарау туралы өтініш түсті.
Алматы қаласы Алмалы аудандық сотының 2023 жылғы 10 мамырдағы үкімімен өтініш субъектісі оған айыппұл түрінде жаза тағайындай отырып, Қылмыстық кодекстің 214-бабының бірінші бөлігі бойынша сотталды.
Өтініш пен ұсынылған материалдардан өтініш беруші қамтамасыз етілмеген цифрлық активтерді (криптовалюталарды) айырбастау жолымен жасалған заңсыз кәсіпкерлік үшін ірі мөлшерде кіріс ала отырып, қылмыстық жауапкершілікке тартылғаны шығады.
Өтініш субъектісі Қылмыстық кодекстің 214-бабының даулы ескертпесі Конституцияның 14-бабының 1-тармағына сәйкес келмейді деп пайымдайды, өйткені ол қылмыстық істерінде залал жоқ адамдарға қолданыла алмайды, ал іс-әрекеттер ірі мөлшерде табыс табумен байланысты, бұл оларды залал келтірген және оны өз еркімен жасаған кінәлілермен тең емес жағдайға қояды өтелді.
Қылмыстық кодекстің қаралатын нормасының конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.
Республика қызметінің негізгі қағидаттарының бірі бүкіл халықтың игілігі үшін экономикалық даму болып табылады (Негізгі Заңның 1-бабының 2-тармағы).
Конституцияның 6-бабының 2-тармағында меншік міндеттейді, оны пайдалану бір мезгілде қоғамдық игілікке қызмет етуге тиіс деп көрсетіледі. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен айқындалады.
Негізгі Заңның 14-бабы тиісті құқықтық қатынастардың барлық субъектілері үшін талаптар мен құқықтық жауапкершіліктің бірлігін көздейтін заң мен сот алдында барлығының теңдігі қағидатын бекітеді.
Конституцияның 26-бабының 4-тармағына сәйкес әркімнің кәсіпкерлік қызмет бостандығына, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар.
Кәсіпкерлік қызмет бостандығына құқықты шектеудің негіздері мен шектері Конституцияның 39-бабы 1-тармағының нормасынан туындайды, оған сәйкес адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңдармен ғана шектелуі мүмкін және конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын қорғау мақсатында қажет шамада ғана.
"Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы" 2012 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының заңы (бұдан әрі – Заң) 4-бапта Ұлттық қауіпсіздік түрлерінің бірі экономикалық қауіпсіздікті белгілейді. Оны мемлекет шаралар жүйесі, оның ішінде қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар жүйесі арқылы қамтамасыз етеді.
Ел экономикасын дамытудың маңызды және қажетті шарты кәсіпкерлік қызмет бостандығына құқықты қамтамасыз ету және іске асыру болып табылады. Мемлекет аталған құқықты қамтамасыз ете отырып, Заңның 5-бабында айқындалған ұлттық мүдделерден туындауға тиіс.
Мемлекет пен қоғамның экономикалық мүдделеріне зиян келтірумен байланысты жекелеген әрекеттердің жоғары қоғамдық қауіптілігін ескере отырып, заң шығарушы Қылмыстық кодексте экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтарға арналған тарауды анықтады.
Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НП нормативтік қаулысында белгілі бір әрекеттерді қылмыстық жауапкершілікке тарту кезінде заң шығарушы ең алдымен олардың қоғамдық қауіптілік дәрежесіне негізделетінін атап өтті. Сонымен қатар, қылмысқа қарсы тұруға бағытталған қабылданған заңдардың Әлеуметтік және экономикалық алғышарттары мен салдары ескеріледі.
Қылмыстық кодекстің 214-бабының құқықтық талдауы оның ережелерінде кәсіпкерлік қызметті, банк қызметін (банк операцияларын), микроқаржы немесе коллекторлық қызметті тіркеусіз, сол сияқты осындай қызмет үшін міндетті лицензиясыз не Қазақстан Республикасының Рұқсаттар және хабарламалар туралы заңнамасын бұза отырып, сол сияқты жұмыспен қамтуға байланысты бірнеше балама қылмыстық құқық бұзушылықтардың бар екенін куәландырады егер бұл әрекеттер азаматқа үлкен зиян келтірсе, кәсіпкерлік қызметтің тыйым салынған түрлерімен, ұйымдар немесе мемлекет ірі мөлшерде табыс табумен немесе акцизделетін тауарларды айтарлықтай мөлшерде өндірумен, сақтаумен, тасымалдаумен не өткізумен ұштасады.
Қылмыстық кодекстің 214-бабында көзделген қылмыстар құрамының ерекшеліктері осы нормада объективті Тараптың міндетті белгілері ретінде үш дербес белгі көрсетілгендігінде: азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі залал келтіру түріндегі зардаптар, ірі мөлшерде табыс алу немесе акцизделетін тауарларды өндіру, сақтау, тасымалдау не өткізу айтарлықтай мөлшерде. Бірінші белгі қылмыстық салдарға жатады, ал екінші және үшінші белгілер жасалған әлеуметтік қауіпті әрекеттің ауқымын сипаттайды. Яғни, адамның іс-әрекетінде осы қылмыстың құрамын анықтау үшін аталған белгілердің бірін анықтау жеткілікті.
Қылмыстық кодекстің 5-бөлімінде қылмыстық құқықтың жекелеген қағидаттарын іске асыруға бағытталған қылмыстық жауаптылықтан босату түрлері көзделген. Қылмыстық жауаптылықтан босату қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға қатысты қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларды қолданудан бас тартуды көздейді.
Кейбір жағдайларда заң шығарушы қылмыстық құқық бұзушылықтардың нақты құрамына қатысты ерекше шарттарды баптардың ескертпелері түрінде айқындайды.
"Құқықтық актілер туралы" 2016 жылғы 6 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының 23-бабының 8-тармағына сәйкес нормативтік құқықтық актінің құрылымдық элементі тиісті нұсқауларды нормативтік құқықтық актінің мәтінінде құқық нормасының мағынасына нұқсан келтірмей баяндау мүмкін болмаған кезде ескертпемен толықтырылуы мүмкін.
Қылмыстық кодекстің 214-бабында Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген іс-әрекетті алғаш рет жасаған адам залал ерікті түрде өтелген жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босатылатыны туралы ескертпе бар.
Қылмыстық кодекстің баптарына ескертпелер енгізу жекелеген ұғымдарды түсіндіруге, зиянның, залалдың көлемі мен мөлшерін белгілеуге немесе нақты бапқа қатысты қылмыстық жауаптылықтан босату шарттарын айқындауға бағытталған.
Қылмыстық кодекстің 214 - бабы ескертпесінің мазмұнынан оның азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке алғаш рет ірі залал келтірілген және сот үкім шығарған сәтке дейін оны ерікті түрде өтеген жағдайларда ғана қолданылатыны туындайды. Ескертпе Қылмыстық кодекстің 214-бабында көрсетілген ірі мөлшерде табыс алуға немесе акцизделетін тауарларды айтарлықтай мөлшерде өндіруге, сақтауға, тасымалдауға не өткізуге байланысты қылмыстар жасау жағдайларын қамтымайды, өйткені бұл әрекеттер заңмен қоғамдық қауіпті деп танылған және қандай да бір қылмыстық салдарлар болмаған кезде.
Адам өз еркімен келтірілген залалды өтеген кезде қылмыстық жауаптылықтан босатылатын ескертпелер баптарда бар 219, 221, 222, 233, 236, 241, 244 және Қылмыстық Кодекстің 245 ерекше бөлігі. Қылмыстық заңда кінәлілер залал болмаған кезде жауапқа тартылатын баптардың едәуір саны бар.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігінің баптарының ескертпелері, әдетте, қылмыстық құқық бұзушылықты алғаш рет жасаған және келтірілген залалды толық көлемде өтеген, өз әрекеттерімен қылмыстық құқық бұзушылықты ашуға және тергеп-тексеруге ықпал еткен адамдарға қолданылады.
Заң шығарушының мұндай таңдаулы тәсілі жазбада көрсетілген адамдарға қатысты гуманизм қағидатын іске асырумен байланысты және елдің жүргізіліп жатқан қылмыстық саясатына сәйкес келеді.
Қылмыстық Кодекстің 53-бабы бірінші бөлігінің 1) және 6) тармақтарында қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар болып алғаш рет қылмыстық теріс қылық не мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан ауырлығы аз немесе орташа қылмыс жасау; қылмыстық құқық бұзушылық нәтижесінде келтірілген мүліктік залалды ерікті түрде өтеу, қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген моральдық және өзге де зиянды түзету танылады.
Бұл ретте тағайындалатын жаза қылмыстық кодекстің 39-бабының екінші бөлігіне байланысты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында қолданылады.
Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектісіне, азаматтық құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттемелері мен жауапкершілігіне қатысты негіз қалаушы қағидаттар мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы.
Парламент іс-әрекеттің қоғамдық қауіптілігіне, елдегі криминогендік жағдайға, қылмыстық заңмен қорғалатын объектілердің қорғалу дәрежесіне, қылмыстық құқық бұзушылықтардың салдарына, сондай-ақ адамның қылмыстан кейінгі мінез-құлқына сүйене отырып, жауапкершілікті және одан босату жағдайларын белгілеуге құқылы.
Қылмыстық заңда қылмыстық кодекстің 214-бабының бірінші бөлігінде көзделген, ірі мөлшерде табыс табумен немесе акцизделетін тауарларды елеулі мөлшерде өндірумен, сақтаумен, тасымалдаумен не өткізумен ұштасатын құқыққа қайшы әрекеттер жасау, олар алғаш рет жасалса да, осы баптың Ескертпе қағидаларына жатпайтыны белгіленген. Бұл бәрінің заң алдындағы теңдігі қағидатына қайшы келмейді, өйткені аталған жазбаны қолдану жауапкершілігі аталған бапта көзделген ірі залал келтіруге әкеп соққан қылмыстық құқық бұзушылықты кім жасағанына байланысты емес.
Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НП нормативтік қаулысында "Конституцияның 14-бабының 1-тармағында кепілдік берілген заң мен сот алдында барлығының теңдігі қабылданған заңдарда адамдардың құқықтарында объективті және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтар белгіленбейтінін білдіреді. Тең жағдайларда құқық субъектілері тең құқықтық жағдайда болуға тиіс. Конституциялық-құқықтық мақсаттарды көздемейтін адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеу шегі туралы мәселеге өзге көзқарас Конституцияның 39-бабына қайшы келеді".
Конституциялық Сот барлығының заң алдындағы теңдігі қағидаты қылмыстық заңда көзделген барлық іс-әрекеттер бірдей жауапкершілікке және құқық бұзушылық жасауға байланысты өзге де салдарға әкеп соғуы тиіс дегенді білдірмейді деп санайды. Жауапкершілік мөлшері әрбір нақты құқық бұзушылықтың қоғамдық қауіптілік дәрежесіне және Қылмыстық кодексте көрсетілген басқа да ілеспе жағдайларға байланысты екені анық.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі 2003 жылғы 26 маусымдағы № 9 нормативтік қаулысында " Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 1-тармағында бекітілген заң мен сот алдында барлығының теңдігі туралы конституциялық норма Қылмыстық кодекстің 14-бабының екінші бөлігінің ережелерінде көрініс табады. Мұнда қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, сенімдеріне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге де мән-жайларға қарамастан заң алдында тең екендігі атап өтіледі". Конституциялық Кеңес бұдан әрі "қылмыстық жауапкершілікті анықтаудағы заң алдындағы теңдік қылмыс субъектілері жеңілдететін және ауырлататын жағдайларды ескере отырып, бірдей әрекеттер үшін бірдей қылмыстық жауапкершілікке тартылуы керек дегенді білдіреді. Қылмыстық құқықтағы ресми теңдікті қамтамасыз ету құралы қарапайым, білікті және жеңілдететін болуы мүмкін қылмыс құрамы болып табылады".
Конституциялық іс жүргізу барысында қаралып отырған іс-әрекеттер үшін жауапкершілік шараларының өзара келісілуін қамтамасыз етуге және әртүрлі салалық тиесіліліктегі заңдар нормаларының конструкциясына байланысты кемшіліктер анықталды.
Қылмыстық кодекстің 214-бабының диспозициясы заң шығарушының назарын оны одан әрі заңнамалық жетілдіруге аударады. Ол қылмыстық кодекстің жекелеген нормаларында саралануы мүмкін заңсыз кәсіпкерлік қызметке, банктік қызметке (банктік операцияларға), микроқаржылық және коллекторлық қызметке байланысты бірнеше баламалы іс-әрекеттермен шектелмейді. Мұндай заңнамалық тәсіл құқық қолдану практикасында белгілі бір қиындықтар туғызады және адамның конституциялық құқықтарын бұзу қаупін тудырады.
Бұдан басқа, азаматқа келтірілген ірі залалдың, сондай – ақ акцизделетін тауарлардың айналымы кезінде елеулі мөлшердің айқындамалары өзара үйлестірілмеген: Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінде (бұдан әрі – ӘҚБтК) - бір мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын, ал Қылмыстық кодексте-екі мың айлық есептік көрсеткіш және көп (ӘҚБтК-нің 153-бабы ескертпелерінің 1 және 3-тармақтары, Қылмыстық кодекстің 3-бабының 2) және 38) - тармақтары).
Конституциялық сот өз шешімінде құқыққа қайшы мінез-құлықты криминализациялауға байланысты мәселелерді шешу кезінде қылмыстық заң нормаларының диспозицияларында құқықтық ұйғарымдардың айқындылығы және олардың құқықтық реттеудің жалпы жүйесіндегі келісімділігі талаптары нақты сақталуы тиіс екенін атап өтті. Кез келген қылмыстық құқық бұзушылық және ол үшін белгіленген жаза әркім өз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) қылмыстық-құқықтық салдарын болжай алатындай етіп көзделуі тиіс (2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НП нормативтік қаулысы).
Баяндалғанның негізінде, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының 72 – бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, 23-баптың 4-тармағының 3) тармақшасын, 55-58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып", Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты
ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 214-бабының ескертпесі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп танылсын.
Қазақстан Республикасының Үкіметіне осы нормативтік қаулыда қамтылған Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының құқықтық ұстанымдарына сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне және өзге де заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы мәселені қарау ұсынылсын.
Осы нормативтік қаулы қабылданған күннен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті болып табылады, түпкілікті болып табылады және шағымдануға жатпайды.
Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, Құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.
Конституциялық Сот
Қазақстан Республикасының
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
