Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру бойынша қылмыстық жауаптылық
Аффект жағдайында жасалған адам өлтіру – ҚР ҚК 101-бабы бойынша қылмыстық жауапкершілік көзделген.
«Аффект» термині алғашқы рет 1998 жылғы 01 қаңтарда қолданысқа енгізілген 1997 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде бекітілген.
Бұрын қолданыста болған заңнама жауапкершілікті жеңілдететін жағдай ретінде қатты жан күйзелісі жағдайын қарады, ал кенеттен пайда болған қатты жан күйзелісі жағдайын – аффект жағдайында жасалған белгі ретінде заң шығарушы артық құрамы бар адам өлтіруге жатқызды. Қатты жан күйзелісі жағдайы – физиологиялық аффект жеңілдетілген жағдай болып табылады. Осындай адам өлтіру зардап шегушінің заңнан тыс немесе құлықсыз қылығына айыптының жауапты реакциясы болып табылады. Зардап шегушінің заңнан тыс әрекеттері фактісі қаралып жатқан қылмыс құрамының, адам өлтірудің «артықшылық» құрамының қоғамдық қаупінің дәрежесін төмендететін «кешіруші» жағдай болып табылады. Аффект жағдайында адам өлтіруді эмоциялық «жарылыс» ашу үстінде болатын психикалық процесс түріндегі ерекше психикалық жағдай деп түсінуге болады, яғни тұлғада өз әрекетіне есеп беру және оны басқару мүмкіндігі сақталады, бірақ айтарлықтай қиынға түседі. Зорлықтың нақты кімге қолданылатыны – айыпты тұлғаның өзіне немесе оған жақын тұлғаларға, маңызды емес. Аффектінің өзіне тән белгілері кенеттен пайда болу және қысқа уақыта өту болып табылады.
Аффект (латын тілінен affectic – жан күйзелісі) – адамның санасына және іс-қимылына айтарлықтай ықпал ететін қысқа уақытта және қызу өтетін эмоциялық процесс. Аффект кезінде адамның психикасы эмоцияның әсерінен жайлы жағдайдан шығып, күйзеліс саналы, зияткерлік іс-қимылын ұстап, өзін өзі бақылауды қиындатады, адамның өз ісіне есеп беру және оны басқару қабілетін төмендетеді.
Физиологиялық аффект – ерекше жағдайларда жеке тұлға үшін төтенше реакция болып табылады. Бұндай жағдайда адам өзін ұстай алмай, әдеттегі жағдайында ешқашан жасамайтын әрекеттерді жасауы мүмкін. Бірақ аффект жағдайы өзін өзі бақылау, саналы әрекет жасаумүмкіндігінен, өз қылығын басқару және өзін өзі ұстай білу қабілетінен арылтпайды. Физиологиялық аффект жағдайында адам өлтірген тұлғалар ақыл-есі бар болып танылып, жасаған ісі үшін жауапкершілікке тартылады.
Физиологиялық аффектіден психиканың уақытша бұзылуымен ерекшеленетін патологиялық аффект өзгеше болып келеді. Патологиялық аффект кезінде сана толығымен істен шығып, адам шынайы мінезін және өз әрекеттерінің қоғам үшін қауіпті екенін тану мүмкіндігінен айырылады. Бұндай жағдайда тұлға ақыл-ессіз болып танылады да, қылмыстық жауапкершіліктен шектетіледі.
Әрекеттің физиологиялық аффекті не патологиялық аффекті жағдайында жасалу мәселесін шешу үшін кешенді психологиялықпсихиатриялық сараптама тағайындалады.
ҚР ҚК 101-бабын қолдану үшін мыналарды белгілеу қажет: 1) зардап шегушінің заңнан тыс немесе құлықсыз әрекеттерді жасауы немесе оның ұзақ психикалық жарақаттану жағдайларын тудыруы; 2) айыпты тұлғада кенеттен туындаған қатты жан күйзелісі жағдайының шынайы болуы; 3) жәбірленушіде заңнан тыс әрекеттері мен айыпты тұлғада аффект жағдайының туындауы арасында себепті байланысы.
Осы қылмыстың объективті жағы нәтижесінде зардап шегушінің өліміне әкеліп соғатын аффект жағдайындағы айыптының әрекеттерімен сипатталады. Объективті жақтың құрылымы бойынша қылмыстың құрамы материалдық. Қылмыс зардап шегушінің өлу сәтінен бастап аяқталады. Осы қылмыстың объективтік жағының міндетті белгілері қылмысты жасаудың уақыты мен жағдайы болып табылады.
Физиологиялық аффектінің, әдетте, кенеттен туындап, қысқа уақытқа созылатынын ескере отырып, айыптының әрекеттері уақыт ішінде аффект жағдайы сақталғанша созылады. Айыптының әрекеттері аффектінің уақыт шегінен асса, адам өлтіру ҚР ҚК 101-бабы бойынша сипатталмайды. ҚР ҚК 101-бабында көзделген қылмыс құрамы болуы үшін шешуші мағынаға қылмысты жасау жағдайы ие болады. Аффект жағдайы кез-келген себеппен емес, заңда көрсетілген себептермен туындауы тиіс:
а) жәбірленуші тарапынан зорлық-зомбылық (денеге зорлық-зомбылық көрсету –ұру, жәбірлеу, денсаулыққа зиян келтіру), сондай-ақ психикаға зорлық-зомбылық көрсету – денеге зорлық-зомбылық көрсетумен қорқыту);
б) жәбірленуші тарапынан келемеждеу (ұзақтығымен және аса арсыздығымен ерекшеленетін зорлау немесе қорлау әрекеттері);
в) жәбірленуші тарапынан ауыр тіл тигізу (дөрекі түрде көрсетілген тұлғаның ары мен намысын кемсіту);
г) жәбірленушінің өзге де заңнан тыс немесе аморалдік әрекеттері (әрекетсіздігі) (мысалы, озбырлық, жала жабу, алдау, ерлі-зайыптының опасыздығы және с.с.);
д) жәбірленушінің жүйелік заңнан тыс немесе аморалдік мінез-құлқына байланысты туындайтын ұзаққа созылатын психикалық жарақаттану жағдайы (мысалы, тұрақты жанжал, төбелес, ұрыс, ерлі-зайыптының бірінің мас болуынан отбасыда қорлық көрсету).
Аффект жағдайында жасалған адам өлтірудің субъективтік жағы тікелей немесе жанама ниет түріндегі қасақана кінәмен сипатталады. Бұл жерде жәбірленушінің заңнан тыс (аморалдік) қылығына жауап ретінде адам өлтіруге кенеттен туындайтын аффектіленген ниет орын алып отыр, әдетте ол бірден іске асырылады. Керісінше, айыптының қатты жан күйзелісін тудырған жәбірленушінің әрекеттері арасындағы айтарлықтай уақыт аралығы адам өлтіруге алдын ала ойластырылғанын растайды. Бұндай жағдайда ҚР ҚК-нің 101-бабы қолданбайды. Адам өлтіруге итермелеген жәбірленушінің әрекеттері мен адам өлтіру арасындағы уақыттың болмашы аралығы әрекеттің ҚР ҚК-нің 101-бабы бойынша танылу мүмкіндігін шектемейді. Қаралып жатқан қылмыстың субъективтік тарапының міндетті элементі эмоция болып табылады. Осы мықты эмоциялық күйзеліс адам өлтіру ниетінің туындауын негіздейді. Ниет айыпты аффект жағдайында болғанша туындап, іске асырылады.
Қылмыс жасау субъектісі – қылмыс жасау кезінде он алты жасқа толған кез-келген ақыл-есі бар жеке тұлға болып табылады.
ҚР ҚК 101-бабының 2-бөлігі осы қылмыс түріне жауапкершілікті белгілейді – аффект жағдайында екі немесе одан да көп адамды өлтіру. Баптың осы бөлігі физиологиялық аффект күйінде жасалған адам өлтіру жағдайында қолданылады.
Мәселен: Жамбыл облысы Меркен аудандық сотының үкімі бойынша 2015 жылғы 02 сәуірде Пиликина О.В. ҚР ҚК-нің 101-бабының 1-бөлігі бойынша 1 жыл мерзіміне бақылауды белгілеумен 1 жылға бостандығынан шектеумен сотталды. Үкімнің нұсқаушы бөлігінен: Кан Ф.К., мас күйінде үйіне келіп, отбасы мүшелерінің мазасын ала отырып, дөрекі сөздерді айтумен, жұбайы О.В.Пиликаның қолындағы кішкентай балаға мән бермей, оны қолымен және темір қалақшамен басынан және басқа дене мүшелерінен ұра бастайды. Одан соң, жұбайы мен кішкентай балаларын пышақпен қорқытып, жұбайына қарай сілтейді. Пиликина О.В. қорғанып, баласын өз денесімен жауып, пышақ соққысына өз қолын қойып жібереді. Қолына жара алғасын, ашуланған ол басқа амал болмаған соң, баласын креслоға отырғызып, шабуыл жасап жатқан күйеуінің белінен ұстап алып, оны дәлізге итеріп жібереді. Бірақ, Кан Ф.К. қолындағы пышағымен О.В.Пиликинаға соққы жасауды жалғастырды. Өз өміріне төніп тұрған қауіпті, қорқынышты сезінген Пиликина О.В. пышақты Ф.К.Канның қолынан жұлып алып, автоматты қозғалыспен, кенеттен пайда болған қатты жан күйзелісі жағдайында Ф.К.Канның денесіне пышақпен көптеген соққы жасады. Алған дене жарақаттарнәтижесінде Кан Ф.К. жан тапсырды.
Сотталушы О.В.Пиликинаның әрекетін дұрыс бағалау үшін кешенді сотпсихологиялық-психиатриялық сараптама себеп болды, оның нәтижесінде сотталушы оқиға барысында физиологиялық аффектіге терең жеткен анық байқалған эмоциялық қысым, кумулятивті генез жағдайында болғаны белгіленді.
Келесі мысал: Якубов В.В. ҚР ҚК-нің 101-бабы бойынша Павлодар облысы Павлодар аудандық сотының 2015 жылғы 06 тамсыздағы үкімімен 2 жылға бостандығынан шектеумен сотталды. Якубов М.В. 2015 жылғы 21 сәуірде сағат 16.00 шамасында, әкесі В.М.Якубовтың тірі кезінде бөлген мұралық мүлігін әділетсіз бөлуімен байланысты реніші орын алған жағдаймен мас күйінде төбелесті бастап, 1963 жылы туған ағасы В.В.Якубовтың денсаулығына жеңіл жарақат келтіреді. Заңнан тыс әрекетін жалғастыру мақсатында Якубов М.В. сол күні ағасы В.В.Якубовтың үйіне келеді. Аулада В.В.Якубовқа және оның отбасы мүшелеріне дене зәбірін көрсетемін деп, қорқытумен, соңғысына тиесілі МТЗ-82 тракторын қыр көрсетіп өртеп жібереді. Заңнан тыс әрекетін жалғастыру мақсатында 2015 жылғы 22 сәуірде сағат 00.20 минут шамасында Якубов М.В. мас күйінде қайтадан 1963 жылы туған ағасы В.В.Якубовтың үйіне келеді. М.В.Якубовқа есікті 1963 жылы туған сотталушы В.В. Якубовтың ұлы 1989 жылы туған Якубов В.В. ашты. Ол өз іс-қимылын «Первого порешил» сөзімен сүйемелдейді. Осы уақытта жатын бөлмеде болған 1963 жылы туған Якубов В.В. ағасының «Первого порешил»сөзін 1989 жылы туған ұлы В.В.Якубовтың өлімі деп қабылдап, және ұзақ уақыт психикалық жарақаттау күйі нәтижесінде, кенеттен туындаған қатты жан күйзелісі жағдайына, физиологиялық аффекті күйіне келіп, ақыл-есінің психикалық жарақаттану нәтижесінде сығылған, жәбірленушінің зорлықпен және жүйелік заңнан тыс қылығымен ерген өзінің төмен зияткерлік және еркін бақылау қылығы аясында, 2015 жылғы 21 сәуірде және 2015 жылғы 22 сәуірде орын алған, сол жатын бөлмеде болған оқталған ИЖ-27Е, 16 калибр, №8736052 аң аулайтын мылтығын қару ретінде пайдаланып, көру мүмкіндігі жеткіліксіз жағдайда, кенеттен пайда болған адам өлтіру ниетімен ағасы М.В.Якубовтың басына оқ атады, нәтижесінде соңғысы сол жерде жан тапсырады.
Сот қысқартылған тәртіпте істі қарай отырып, сотқа дейінгі тергеу кезінде жүргізілуі тиіс психологиялық-психиатриялық сараптамаға сілтеме жасамайды.
Сот ҚР ҚК-нің 101-бабының «келемеждеу», «немесе аморалді қылығы» диспозициясы белгілерін мәні бойынша қарауға рұқсат бере отырып, артық жүктеу деп алып тастады.
Соттар сот үкімінің құрылымына және мазмұнына заң талаптарын қатаң сақтауы қажет, әсіресе, іс бойынша жиналған дәлелдерді зерттеу, оларға баға беріп, қолда бар жазбаша дәлелдермен, куәлардың және басқа да қатысуышалардың қарапайым баяндауларымен шектеліп қана қоймай, қабылданған шешімді дәлелдеуі қажет. Онымен қоса, соттар қылмыстық заң бабының диспозициясына және нақты іс жағдайларына сәйкес қылмыстық әрекет тобын анықтауы тиіс.
Сондай-ақ соттар өлген адамның жақын туыстарын іс бойынша жәбірленуші деп тану бөлігінде заң талаптарын қатаң сақтауы қажет.
Бостандығынан айырумен байланысы жоқ жазаны тағайындау кезінде соттарға заң талаптарынқатаң орындау қажет, әсіресе, үкімнің қарарлық бөлігінде үкім заң күшіне енгеннен кейін сотталушылардың онкүндік мерзімде тұрғылықты жері бойынша уәкілетті органға есепке тұруүшін келу, сондай-ақ сот жүктеген міндеттерді орындамау салдары міндетін көрсету.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкендігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды.
Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
