Ерікті сақтандыру
АК 806-бабының 6-тармағына сәйкес ерікті сақтандыру - тараптардың ерік білдіруіне байланысты жүзеге асырылатын сақтандыру.
Ерікті сақтандырудың түрлері, шарттары мен тәртібі тараптардың келісімімен айқындалады.
С. «B» СК» АҚ-ға сақтандыру сомасын төлеуден бас тартуды заңсыз деп тану және оны «K» АҚ пайдасына жіберу туралы, сақтандыру жағдайының басталу фактісін тану туралы талап қоюмен сотқа жүгінді, өз талаптарына жауапкермен ерікті сақтандыру шарттарын жасағаны жӛнінде уәж келтірді.
Осы сақтандыру шарттары бойынша жазатайым оқиға салдарынан оның өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеуге байланысты сақтанушының мүліктік мүдделері және жұмысшылар санының немесе штатының қысқаруына байланысты соңғы жұмыс орнынан айырылу нәтижесінде оған келтірілген шығындарды өтеуге байланысты сақтанушының мүліктік мүдделері сақтандыру объектісі болып табылады.
Ақтөбе облысының соттары талап қоюшының заңсыз сотталуына және бас бостандығынан айырылуына байланысты жұмысынан және табысынан айырылуына байланысты даулы жағдай ерікті сақтандыру шарттарының талаптарында кӛзделмегендіктен талап қоюдан негізді түрде бас тартты.
Пайда алушы - сақтандыру шартына немесе Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес сақтандыру төлемiн алушы болып табылатын тұлға. Сақтандырудың ерікті түрлері бойынша пайда алушыны сақтанушы тағайындайды.
М. «J» СК» АҚ-ға, үшінші тұлға «Қ» АҚ-ға сақтандыру төлемдерін ӛндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінді. Іс бойынша сақтандыру компаниясы мен талап қоюшының арасында автокөлікті ерікті сақтандыру шарты жасалғаны анықталды.
Шарт бойынша сақтандыру объектісі бүлінуі, жойылуы (жойылуы) немесе жоғалуы салдарынан сақтанушының автокөлік құралын иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты мүліктік мүдделері болып табылады.
Сақтандыру шартының 4-тармағына сәйкес шарт бойынша пайда алушылар: қарыз шарты бойынша негізгі борыш сомасының қалдығы шегінде «С» АҚ ЕБ және қарыз шарты бойынша негізгі борыш қалдығының сомасынан встам - талап қоюшы болып табылады. 2022 жылдың 29 шілдесінде талап қоюшының көлігіне зақым келтірілген авария болды.
Талап қоюды қанағаттандыра отырып, Шымкент қаласының азаматтық істер жөніндегі ауданаралық соты АК-нің 839-бабында көзделген сақтандыру сомасын босату және тӛлеуден бас тарту үшін жауапкерде негіздерді болмағандығын ескерген.
Шымкент қаласы сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы мұндай тұжырымдармен келіспеді, сот шешімінің күшін жойды, талап қоюдан бас тартты.
Бұл ретте сақтандыру шартының талаптары бойынша талап қоюшы қарыз шарты бойынша негізгі борыш сомасынан жоғары екінші кезектің пайда алушысы болып табылатындығы жөніндегі уәжі дұрыс.
Бірінші кезектегі пайда алушы (қарыз шарты бойынша негізгі борыш сомасы шегінде) Банк болып табылады.
Мәселен, талап қоюшы мен банк арасында жасалған 2021 жылғы 27 тамыздағы банктік қарыз шарты бойынша М-ның талап қою берілген күнгі берешегі 7 611 053,86 теңге соманы құрайды.
Демек, жоғарыда айтылғандарға байланысты сақтандыру төлемін жүзеге асыру туралы талап қою құқығы Банкке, ал талап қоюшыға Банк оған талап қою құқығын берген жағдайда ғана тиесілі болады.
Алайда талап қоюшы талап ету құқығын берілгені туралы дәлелдемелер сотқа ұсынылмады.
Алматы қалалық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы Медеу аудандық сотының С-тың сақтандыру компаниясына Банктің пайдасын сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қоюына қатысты іс бойынша, Бостандық аудандық сотының Б-тың сақтандыру компаниясына сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қоюы бойынша жіберген қателіктерін түзеді. А. полистің 4-тармағын жарамсыз деп тану, сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы «Х» СК» АҚ-ға талап қоюмен сотқа жүгінді.
Іс бойынша тараптар арасында автокӛлікті ерікті сақтандыру шарты жасалғаны анықталды.
Полистің 4-тармағында КҚ бүлінген кезде сақтандыру төлемі Қазақстан Республикасының аумағындағы Toyota/Lexus ресми дилерінің банктік шотына не өзге техникалық қызмет көрсету станциясының (ТҚҚ) шотына немесе тараптардың келісімі бойынша өзге тұлғаға аудару жолымен қолма-қол ақшасыз нысанда жүзеге асырылады деп көзделген.
Көлік құралы толық жойылған кезде – сақтанушыға немесе тараптардың келісімі бойынша ӛзге тұлғаға жүзеге асырылады.
Аталған талаптармен ерікті сақтандыру шартын жасасқан сақтанушы- А. көлік құралы толық жойылған жағдайда ғана пайда алушы болатынына келісім білдірді. Павлодар қалалық соты талап қоюды қанағаттандыру сақтанушы және сақтандырылушы А. бір мезгілде пайда алушы болып табылатындығын, сондықтан ерікті сақтандыру полисінің 4-тармағы заңнаманың жоғарыда аталған талаптарын бұзатындығын және жарамсыз деп танылуға жататындығын көрсетті.
Апелляциялық саты мұндай тұжырымдармен келіспеді, сот шешімінің күшін жойып, талап қоюдан бас тартты, алқа талап қоюшы сақтандыру жағдайы басталғаннан кейін пайда алушыны іс жүзінде алмастырғысы келетінін дұрыс көрсетті, ал АК-нің 838-бабының 1-тармағына сәйкес сақтанушы сақтандыру жағдайы басталғанға дейiн сақтандырылған адам болып табылмайтын, сақтандыру шартында аталған пайда алушыны, бұл жөнiнде сақтандырушыны жазбаша хабардар етіп, басқа адаммен ауыстыруға құқылы.
Бұдан басқа, АК-нің 838-бабының 2-тармағына сәйкес Пайда алушыны оның сақтанушымен жасаған келiсiмiнен туындайтын белгiлi бiр мiндеттердi сақтандыру шарты бойынша орындағаннан немесе сақтандырушыға сақтандыру төлемiн жүзеге асыру жөнiндегi талап қойғаннан кейін басқа адаммен ауыстыруға болмайды. ЖКО 2023 жылдың 5 маусымында орын алғаны айқын анықталды, ал сақтандыру компаниясына арыз 2023 жылдың 6 маусымында берілді.
Сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қою 2023 жылғы 16 тамызда, ал талап қою талаптарын ұлғайту туралы арыз (оның ішінде полистің 4-тармағын жарамсыз деп тану туралы) 2023 жылғы 26 қыркүйекте ғана, яғни сақтандыру жағдайы басталғаннан кейін және сақтандырушыға сақтандыру тӛлемін жүзеге асыру жӛніндегі талап қойылғаннан кейін сотқа берілді.
Сот алқасы сақтандыру төлемін талап қоюшының пайдасына өндіріп алудың заңды негіздері жоқ деген дұрыс қорытындыға келді, өйткені оны сақтандыру шартымен пайда алушы анықтамаған және аталған мәселе сақтандыру жағдайы басталғанға дейін шешілмеген.
АК-нің 815-бабына сәйкес сақтандырылушы - өзіне қатысты сақтандыру жүзеге асырылатын тұлға.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, сақтанушы бір мезгілде сақтандырылушы болып табылады. Р. «A» СК» АҚ-ға сақтандыру төлемін жүзеге асырудан бас тартуды заңсыз деп тану туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.
банктік шотына не өзге техникалық қызмет көрсету станциясының (ТҚҚ) шотына немесе тараптардың келісімі бойынша өзге тұлғаға аудару жолымен қолма-қол ақшасыз нысанда жүзеге асырылады деп көзделген.
Көлік құралы толық жойылған кезде – сақтанушыға немесе тараптардың келісімі бойынша өзге тұлғаға жүзеге асырылады.
Аталған талаптармен ерікті сақтандыру шартын жасасқан сақтанушы- А. көлік құралы толық жойылған жағдайда ғана пайда алушы болатынына келісім білдірді.
Павлодар қалалық соты талап қоюды қанағаттандыру сақтанушы және сақтандырылушы А. бір мезгілде пайда алушы болып табылатындығын, сондықтан ерікті сақтандыру полисінің 4-тармағы заңнаманың жоғарыда аталған талаптарын бұзатындығын және жарамсыз деп танылуға жататындығын көрсетті.
Апелляциялық саты мұндай тұжырымдармен келіспеді, сот шешімінің күшін жойып, талап қоюдан бас тартты, алқа талап қоюшы сақтандыру жағдайы басталғаннан кейін пайда алушыны іс жүзінде алмастырғысы келетінін дұрыс көрсетті, ал АК-нің 838-бабының 1-тармағына сәйкес сақтанушы сақтандыру жағдайы басталғанға дейiн сақтандырылған адам болып табылмайтын, сақтандыру шартында аталған пайда алушыны, бұл жөнiнде сақтандырушыны жазбаша хабардар етіп, басқа адаммен ауыстыруға құқылы.
Бұдан басқа, АК-нің 838-бабының 2-тармағына сәйкес Пайда алушыны оның сақтанушымен жасаған келiсiмiнен туындайтын белгiлi бiр мiндеттердi сақтандыру шарты бойынша орындағаннан немесе сақтандырушыға сақтандыру төлемiн жүзеге асыру жӛнiндегi талап қойғаннан кейін басқа адаммен ауыстыруға болмайды.
ЖКО 2023 жылдың 5 маусымында орын алғаны айқын анықталды, ал сақтандыру компаниясына арыз 2023 жылдың 6 маусымында берілді.
Сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қою 2023 жылғы 16 тамызда, ал талап қою талаптарын ұлғайту туралы арыз (оның ішінде полистің 4-тармағын жарамсыз деп тану туралы) 2023 жылғы 26 қыркүйекте ғана, яғни сақтандыру жағдайы басталғаннан кейін және сақтандырушыға сақтандыру төлемін жүзеге асыру жӛніндегі талап қойылғаннан кейін сотқа берілді.
Сот алқасы сақтандыру төлемін талап қоюшының пайдасына өндіріп алудың заңды негіздері жоқ деген дұрыс қорытындыға келді, ӛйткені оны сақтандыру шартымен пайда алушы анықтамаған және аталған мәселе сақтандыру жағдайы басталғанға дейін шешілмеген.
АК-нің 815-бабына сәйкес сақтандырылушы - өзіне қатысты сақтандыру жүзеге асырылатын тұлға. Егер шартта өзгеше көзделмесе, сақтанушы бір мезгілде сақтандырылушы болып табылады. Р. «A» СК» АҚ-ға сақтандыру төлемін жүзеге асырудан бас тартуды заңсыз деп тану туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.
Іс бойынша тараптар арасында КҚ-ны ерікті сақтандыру шарты жасалғаны анықталды.
Сақтандырылған тұлғалар ретінде Р., Ж. және қосымша келісім бойынша Х. кӛрсетілген. 2020 жылғы 26 маусымда Х. автокӛлікті белгісіз тұлғаларға сатқан.
Сол күні Р-тің арызы бойынша бұл факт ҚК-нің 389-бабының бірінші бӛлігі бойынша СДТБТ-да тіркелді.
Талап қоюшының автокөлікті жоғалту фактісі бойынша сақтандыру компаниясына жүгінгенімен, оқиға сақтанушы тарапынан қасақана жасалған әрекеттерге байланысты болған негіздер бойынша сақтандыру төлемін жүзеге асырудан бас тартылды.
БҚО соттары сақтандыру компаниясының бас тартуын заңсыз деп танып, талап қоюды қанағаттандыра отырып, сақтандыру жағдайы болғанын негізге алған, өйткені сақтандыру шарты бойынша автомобильге қатысты үшінші тұлғалардың құқыққа қайшы әрекеттері де сақтандыру жағдайлары болып табылады.
Сот актілерінің күшін жойып, Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі сот алқасы Х-тың көлікті белгісіз тұлғаларға иеліктен шығару фактісін анықтағаннан кейін, жергілікті соттар бұл жағдайды «үшінші тұлғалардың автомобильге қатысты құқыққа қайшы әрекеттері» сақтандыру жағдайына қате жатқызғанын, өйткені үшінші тұлғалардың құқыққа қарсы әрекеттері деп сақтандыру шартының қатысушылары болып табылатын сақтанушының, сақтандырушының, сондай-ақ оларға қатысты сақтандыру жүзеге асырылатын адамдардың, яғни сақтандырылушылардың әрекеттері немесе әрекетсіздіктері таныла алмайтынын атап өтті Қаралып отырған жағдайда сақтандырылушы тұлға Х. үшінші тұлға болып табылмайды.
ЖКО - КҚ-ның жолда жүру процесінде және оның қатысуымен туындаған, денсаулыққа зиян келтіруге, адамның өліміне, көлік құралдарының, құрылыстардың, жүктердің зақымдалуына немесе өзге де материалдық залалға әкеп соққан оқиға.
Ө. «Е» СК» АҚ-ға сақтандыру төлемін жүзеге асырудан, сақтандыру төлемін өндіріп алудан бас тартуды заңсыз деп тану туралы талап қоюмен сотқа жүгінді, негіздеме ретінде жауапкермен КҚ-ны ерікті сақтандыру шартын жасасқанын, оны басқара отырып, жол белгісіне соқтығысқанын, соның алдарынан КҚ-ға және жол белгісіне зақым келтірілгенін көрсетті.
Қостанай облысының соттары талап қоюды қанағаттандырудан бас тарту Ө. жасаған құқық бұзушылық сақтандыру жағдайы басталатын ЖКО белгілеріне жатпайды деген қорытындыға келген, өйткені үшінші тұлғаға материалдық залал келтірілгенін растайтын деректер жоқ.
Сот актілерін ӛзгерте отырып және талап қоюшының сақтандыру компаниясының сақтандыру тӛлемін жүзеге асырудан бас тартуын заңсыз деп тану бӛлігіндегі талаптарын қанағаттандыра отырып, Жоғарғы Соттың сот алқасы сақтандыру шартының 1-тармағының 5) тармақшасына сәйкес ЖКО - басқа автомобиль көлігімен соқтығысу, қозғалатын немесе қозғалмайтын заттарды (құрылыстар, кедергілер, құстар, жануарлар және т.б.) қағып өту (соқтығысу), аударылу, су басу, сондай-ақ оған қандай да бір заттың құлауы орын алған, автомобиль көлігінің жолмен жүруі процесінде және оның қатысуымен туындаған оқиға, «Жол жүроісі туралы» Заңның 1-бабының 24) тармақшасына сәйкес жол-көлік оқиғасы – кӛлік құралының жолда жүруі процесінде және оның қатысуымен туындаған, адамның денсаулығына зиян келтіруге, өліміне, кӛлік құралдарының, құрылыстардың, жүктердің бүлінуіне не өзге де материалдық залалға әкеп соққан оқиға.
ЖКО-ның ұқсас тұжырымдамасы Жол жүрісі қағидаларының 1-тармағының 29) тармақшасында да бар. Ұсынылған мән-жайлардың жиынтығын ескере отырып, талап қоюшымен болған оқиғаны ЖКО деп санаған жӛн (2023 жылғы 14 маусымдағы 3гп-210).
Ерікті айқындалады. сақтандыру талаптары тараптардың келісімімен Жоғарғы Соттың сот алқасының қаулысымен Алматы қалалық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2023 жылғы 8 қарашадағы қаулысының күші жойылды, Алматы қаласының МАЭС-тің «G» ЖШС-ның «A» СК» АҚ-ға сақтандыру төлемін жүзеге асырудан бас тартуды заңсыз деп тану және сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қоюы 2023 жылғы 27 шілдедегі шешімін күшінде қаллдырды.
Іс бойынша тараптар арасында сақтандыру шарты жасалғаны анықталды, ол бойынша шарттың нысанасы КҚ-ны экспедитор ретінде пайдалану салдарынан үшінші тұлғаларға зиян келтіргені үшін Серіктестіктің АҚЖ болды.
Серіктестік жүк тасымалдау бойынша қызмет көрсеткен кезде «П» ЖШС-ға тиесілі жүк ӛртенді. Сақтандыру компаниясы сақтанушының арызына жауап ретінде құжаттардың толық тізімін, соның ішінде талап қоюшыға залалды өтеу міндетін жүктейтін заңды күшіне енген сот шешімін ұсыну жөнінде ұсыным жасады. «П» ЖШС залалды ӛтеу туралы сотқа талап қою берді.
Алматы қаласының МАЭС медиативтік келісімді бекітті, оның шарттары бойынша ЖШС 2022 жылғы 30 қарашаға дейінгі мерзімде «П» ЖШС-ға 39 000 000 теңге сомасында залал төлеуге міндеттенеді.
Талап қоюшы сақтандыру компаниясына құжаттардың толық пакетін жіберді, ал жауапкерӛзінің шешімімен сақтандыру төлемін жүзеге асырудан бас тартты. Талап қоюшы сақтандыру омбудсманына өтініш берді.
Сақтандыру омбудсманының шешімімен серіктестікке сақтандыру төлемін жүзеге асырудан бас тартылды.
Апелляциялық сатыдағы сот бірінші сатыдағы соттың шешімінің күшін жойып, іс бойынша ЖШС-ның талап қоюын қанағаттандыру туралы жаңа шешім қабылдай отырып, талап қоюшы жауапкерге 2022 жылғы 4 мамырда өрт фактісі туралы хабарлағанын негізге алған.
Зиян келтіру фактісі, оның мӛлшері мен оқиғаның мән-жайы заңды күшіне енген медиативтік келісіммен, маманның қорытындысымен, сондай-ақ мемлекеттік органның жауабымен расталды.
Жоғарғы Соттың сот алқасы облыстық соттың қаулысының күшін жойып және бірінші сатыдағы соттың шешімін күшінде қалдыра отырып, сақтандыру шартына № 1 қосымшаның 7.2-тармағының 7.2.10 тармақшасына сәйкес сақтанушы/сақтандырылушы өтем төлемеуге, пайда алушы қойған залалды өтеу туралы талаптарды ішінара немесе толық мойындамауға, сондай-ақ сақтандырушының келісімінсіз осындай талаптарды реттеу бойынша қандай да бір тікелей немесе жанама міндеттемелерді ӛзіне қабылдамауға міндетті екенін көрсетті.
Сақтандыру компаниясының мүдделерін ескермей медиативтік келісім жасасып, ЖШС шартта белгіленген міндеттемелерді бұзды.
Дауды (жанжалды) медиация тәртібімен реттеу туралы келісім – бұл бір тарап екінші тараптың талабын мойындайтын тараптар арасындағы дауды (жанжалды) реттеу рәсімінің аяқталғанын куәландыратын процестік құжат.
Облыстық соттың сот алқасының медиативтік келісімді жасасу талап қоюды мойындауды білдірмейді, талап қоюшының мемлекеттік бажды және басқа да сот шығындарын өтеу бөлігінде залал мөлшерін азайтуға шаралар қабылдау бойынша әрекеттер жасағанын куәландырады деген тұжырымдары дұрыс емес (2024 жылғы 13 наурызда 3гп-97).
Сақтандыру шарты мерзімінен бұрын тоқтатылған кезде сақтандыру сыйлықақысын өндіріп алу туралы АК-нің 842-бабы 2-тармағының бұрын қолданыста болған редакциясы бойынша (осы Кодекстің 841-бабының 2-тармағы) сақтанушы шарттан бас тартқан кезде, егер бұл осы Кодекстің 841-бабының 1 және 1-1 тармақтарында көрсетілген мән-жайларға байланысты болмаса, егер шартта өзгеше кӛзделмесе, сақтандырушыға төленген сақтандыру сыйлықақысы не сақтандыру жарналары қайтарылуға жатпайды. 2022 жылғы 12 шілдедегі № 138-VII заңмен АК 842-бабына өзгерістер енгізілді, 2-тармақ жаңа редакцияда жазылды.
АК-нің 842-бабы 2 тармағының жаңа редакциядағы үшінші абзацына сәйкес сақтанушы-жеке тұлға өзінің (қарыз алушының) қарыз шарты бойынша қарыз беруші алдындағы міндеттемелерін орындау себебінен қарыз шартына байланысты сақтандыру шартынан бас тартқан кезде, сақтандырушы сақтанушы-жеке тұлғаға сақтандыру сыйлықақысының (сақтандыру жарналарының) сақтандыру қолданыста болған уақытқа пропорционалды бөлігін және сақтандыру шартын бұзуға байланысты, алынған сақтандыру сыйлықақысының (сақтандыру жарналарының) он пайызынан аспайтын шығасыларды шегере отырып, алынған сақтандыру сыйлықақысын (сақтандыру жарналарын) қайтаруға міндетті. 2023 жылғы 1 тамызда Қ.
«О» МҚҰ» ЖШС-мен 1 920 000 теңге сомасына микрокредит беру туралы шарт жасасты. Сол күні талап қоюшы «F» өмірді сақтандыру компаниясы» АҚ-мен 2023 жылғы 01 тамыздан бастап 2026 жылғы 01 тамызға дейін қолданылу мерзімі үш жылға 1 920 000 теңге сақтандыру сомасына өмірді ерікті сақтандыру шартын жасасты.
Сақтандыру шартының сәйкес сақтандыру талаптарына компаниясының есеп шотына біржолғы тӛлеммен талап қоюшы 320 000 теңге сомасында сақтандыру сыйлықақысын төледі.
2023 жылғы 31 тамызда талап қоюшы жалпы сомасы 1 980 500 теңге пайызды ескере отырып, қарыз сомасын мерзімінен бұрын өтеп, сақтандырушыға сақтандыру шартын мерзімінен бұрын тоқтатып, сақтандыру сыйлықақысын қайтаруға жүгінді.
Талап қоюшыға сақтандыру сыйлықақысының пайдаланылмаған бөлігін қайтарудан бас тартылды, себебі ол күнтізбелік 14 күн ӛткеннен кейін осы сақтандыру шартын бұзу туралы ӛөініш жасады.
Яғни, жауапкер АК-нің 842-бабы 2-тармағының екінші абзацына сілтеме жасады, ал бұл жағдайда қарыз шартын мерзімінен бұрын орындау туралы айтылады, онда 14 күн мерзім көзделмеген.
Батыс Қазақстан облысының соттары талап қоюды дұрыс қанағаттандырды. Сақтандырудың ӛзге түрлері бойынша ӛңірлерден қорытуға істер түскен жоқ.
Сақтандыру шартының негізінде сақтандыру жүзеге асырылады.
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтандыру сыйлықақысын төлеуге міндеттенеді, ал екінші тарап (сақтандырушы) сақтандыру жағдайы басталған кезде сақтанушыға немесе пайдасына шарт жасалған өзге тұлғаға (пайда алушыға) сақтандыру төлемін шартта белгіленген сома (сақтандыру сомасы) шегінде жүзеге асыруға міндеттенеді.
Сақтандыру нысандары:
1) міндеттілік дәрежесі бойынша – ерікті және міндетті;
2) сақтандыру объектісі бойынша – жеке және мүліктік;
3) сақтандыру төлемін жүзеге асыру негіздері бойынша – жинақтаушы және жинақтаушы емес.
Қорытуға келіп түскен істерді талдау республика соттары даулардың мынадай түрлерін қарағанын көрсетті:
- көлік құралына келтірілген зиян мөлшерін есептеу нәтижелеріне дау айту туралы;
- сақтандыру төлемдерін өндіріп алу туралы;
- сақтандырушының сақтандыру төлемін жүргізуден бас тартуына шағым жасау туралы;
- регресс (кері талап) тәртібімен сақтанушыдан сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы;
- суброгация тәртібімен зиян келтірушіден төленген сақтандыру сомасын өндіріп алу туралы;
- сақтандыру шартын жарамсыз деп тану туралы;
- сақтандыру төлемін уақтылы жүзеге асырмағаны үшін өсімпұл өндіріп алу туралы;
- сақтандыру сыйлықақысын өндіріп алу туралы және т. б.
Соттылық
Аталған санаттағы істер АПК-нің 3-тарауында белгіленген соттылықтың жалпы қағидалары бойынша – жауапкердің орналасқан жері бойынша қаралады.
Сақтандыру ұйымына талап қою сақтандыру шартын жасасқан филиалдың немесе өкілдіктің орналасқан жері бойынша қойылуы мүмкін.
Сонымен қатар соттылыққа жатпауына байланысты талап қоюды негізсіз қайтару жағдайлары кездеседі.
Мәселен, Шығыс Қазақстан облысының МАЭС 2023 жылғы 17 мамырдағы ұйғарымымен «Ш» ЖШС-ның «Е» сақтандыру компаниясы»
АҚ-ға (бұдан әрі – «Е» СК» АҚ) сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қоюы қайтарылды.
Қайтаруға бұл талап қоюдың ШҚО МАЭС-ке соттылығы бойынша жатпайтындығы негіз болды, өйткені жауапкер-сақтандыру компаниясы Алматы қаласында орналасқан.
Сонымен қатар жоғарыда көрсетілгендей, АПК-нің 30-бабының үшінші бөлігіне сәйкес заңды тұлға филиалының немесе өкілдігінің қызметінен туындайтын талап қою филиалдың немесе өкілдіктің орналасқан жері бойынша да берілуі мүмкін.
Талап қоюбға және оған қоса берілген құжаттарға сәйкес талап қоюшының орналасқан жері Өскемен қаласы болып көрсетілген, Өскемен қаласында жол-кӛлік оқиғасы (бұдан әрі – ЖКО) орын алған, сақтандыру жағдайының басталуы туралы арызды Өскемен қаласында орналасқан «Е» СК» АҚ филиалы жәбірленушіден қабылдаған. Бұл ұйғарымға шағым жасалмады және заңды күшіне енді.
АПК-нің 30-бабының он бірінші бӛлігіне сәйкес сақтандыру шарты бойынша сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қою талап қоюшының тұрғылықты жері бойынша не жауапкердің орналасқан жері бойынша берілуі мүмкін.
Номинативтік қаулының 2-тармағында мынадай түсініктеме берілген – «тұрғылықты жері» деген ұғым бұл нормада талап қоюшы – жеке тұлға туралы айтылғанын білдіреді, сондықтан талап қоюшы – заңды тұлғалар жауапкердің орналасқан жері бойынша жалпы тәртіппен талап қоюды береді.
Талдау көрсеткендей, бұл норманы дұрыс түсінбеген. Шымкент қаласының азаматтық істер жөніндегі ауданаралық сотының 2023 жылғы 13 маусымдағы ұйғарымымен «Н» СК» АҚ-ның Ж. регресс тәртібімен соманы өндіріп алу туралы талап қоюы АПК-нің 152-бабының 2) тармақшасына (жауапкер Шымкентте тұрмайды) және АПК-нің 30-бабының он бірінші бөлігіне сілтеме жасай отырып қайтарылды.
Талап қоюшы сақтандыру компаниясына өзінің орналасқан жері – Алматы қаласы бойынша сотқа жүгіну жөнінде ұсыным жасалды.
Апелляциялық саты соттың ұйғарымын күшінде қалдырды, сонымен қатар талап қоюшы өзінің тұрғылықты жері бойынша сотқа жүгіне алатынын көрсетті.
Бұл ретте соттар АПК-нің 30-бабының он бірінші бөлігі талап қоюшы - жеке тұлғаларға сақтандыру төлемдерін өндіріп алу туралы талап бойынша ғана таңдау құқығын беретінін ескермеген.
Бұл жағдайда талап қоюшы – заңды тұлға сақтанушыға кері мәлімдеген. 2024 жылғы 27 ақпандағы ұйғарыммен «Е» СК» АҚ-ның М. берешек сомасын өндіріп алу туралы талап қоюы бойынша істі Алматы гарнизонының әскери сотына бере отырып, Алматы облысының Балқаш аудандық соты талап қоюшының талаптары әскери қызмет мүдделерін қозғамайтынын және әскери қызметшінің әскери қызмет өткеруіне тікелей байланысты емес екенін ескермеген. Ұйғарымға шағым жасалмаған.
Мемлекеттік баж
АҚ-ға (бұдан әрі – «Е» СК» АҚ) сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қоюы қайтарылды. Қайтаруға бұл талап қоюдың ШҚО МАЭС-ке соттылығы бойынша жатпайтындығы негіз болды, өйткені жауапкер-сақтандыру компаниясы Алматы қаласында орналасқан.
Сонымен қатар жоғарыда көрсетілгендей, АПК-нің 30-бабының үшінші бөлігіне сәйкес заңды тұлға филиалының немесе өкілдігінің қызметінен туындайтын талап қою филиалдың немесе өкілдіктің орналасқан жері бойынша да берілуі мүмкін.
Талап қоюбға және оған қоса берілген құжаттарға сәйкес талап қоюшының орналасқан жері Өскемен қаласы болып кӛрсетілген,
Өскемен қаласында жол-көлік оқиғасы (бұдан әрі – ЖКО) орын алған, сақтандыру жағдайының басталуы туралы арызды Өскемен қаласында орналасқан «Е» СК» АҚ филиалы жәбірленушіден қабылдаған.
Бұл ұйғарымға шағым жасалмады және заңды күшіне енді. АПК-нің 30-бабының он бірінші бөлігіне сәйкес сақтандыру шарты бойынша сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қою талап қоюшының тұрғылықты жері бойынша не жауапкердің орналасқан жері бойынша берілуі мүмкін.
Номинативтік қаулының 2-тармағында мынадай түсініктеме берілген – «тұрғылықты жері» деген ұғым бұл нормада талап қоюшы – жеке тұлға туралы айтылғанын білдіреді, сондықтан талап қоюшы – заңды тұлғалар жауапкердің орналасқан жері бойынша жалпы тәртіппен талап қоюды береді.
Талдау көрсеткендей, бұл норманы дұрыс түсінбеген.
Шымкент қаласының азаматтық істер жөніндегі ауданаралық сотының 2023 жылғы 13 маусымдағы ұйғарымымен «Н» СК» АҚ-ның Ж. регресс тәртібімен соманы өндіріп алу туралы талап қоюы АПК-нің 152-бабының 2) тармақшасына (жауапкер Шымкентте тұрмайды) және АПК-нің 30-бабының он бірінші бөлігіне сілтеме жасай отырып қайтарылды.
Талап қоюшы сақтандыру компаниясына өзінің орналасқан жері – Алматы қаласы бойынша сотқа жүгіну жӛнінде ұсыным жасалды.
Апелляциялық саты соттың ұйғарымын күшінде қалдырды, сонымен қатар талап қоюшы ӛзінің тұрғылықты жері бойынша сотқа жүгіне алатынын көрсетті.
Бұл ретте соттар АПК-нің 30-бабының он бірінші бөлігі талап қоюшы - жеке тұлғаларға сақтандыру төлемдерін өндіріп алу туралы талап бойынша ғана таңдау құқығын беретінін ескермеген.
Бұл жағдайда талап қоюшы – заңды тұлға сақтанушыға кері мәлімдеген. 2024 жылғы 27 ақпандағы ұйғарыммен «Е» СК» АҚ-ның М. берешек сомасын өндіріп алу туралы талап қоюы бойынша істі Алматы гарнизонының әскери сотына бере отырып, Алматы облысының Балқаш аудандық соты талап қоюшының талаптары әскери қызмет мүдделерін қозғамайтынын және әскери қызметшінің әскери қызмет өткеруіне тікелей байланысты емес екенін ескермеген. Ұйғарымға шағым жасалмаған.
Мемлекеттік баж Көрсетілген санаттағы 6 бойынша мемлекеттік баж істер мӛлшерлемелері Салық кодексінің 610-бабына сәйкес айқындалады.
Салық кодексінің 616-бабының 19) тармақшасына сәйкес міндетті сақтандыру шарттарынан туындайтын талап қоюлар бойынша сақтанушылар мен сақтандырушылар соттарда мемлекеттік баж төлеуден босатылады.
Осылайша, нормада тек міндетті сақтандыру шарттары туралы сөз қозғалып отыр және сақтанушылар мен сақтандырушылар ғана мемлекеттік бажды төлеуден босатылады, пайда алушылар мұндай жеңілдікті пайдаланбайды.
Сондықтан пайда алушы сақтандырушыға міндетті сақтандыру шарты бойынша сақтандыру тӛлемін ӛндіріп алу туралы талап қойған жағдайда, ол Салық кодексінің 610-бабында кӛзделген мӛлшерде мемлекеттік баж төлеуге міндетті (егер ол ӛзге негіздер бойынша тӛлеуден босатылмаса).
Бұл жағдайда сот шығыстарын тараптар арасында бөлу АПК-нің 109-бабында кӛзделген жалпы ережелер бойынша жүргізілуге тиіс.
Яғни, егер шешім талап қоюшы-пайда алушының пайдасына шығарылса, онда жауапкер сақтандыру компаниясынан оның пайдасына сот шығыстары, оның ішінде ол тӛлеген мемлекеттік баж өндіріліп алынады.
Жергілікті соттар Салық кодексінің 616-бабының 19) тармақшасында кӛзделген жеңілдікті пайда алушыларға (жәбірленушілерге) қолдану туралы бірнеше рет ұсыныс жасады.
Мұндай ұсынысты Жоғарғы Сот 2017 жылы қорыту нәтижелері бойынша Парламентке жіберді, бірақ ол қолдау таппады.
Талап қоюдың ескіру мерзімі
Көбінесе сақтандыру төлемдерін өндіріп алу туралы талап қоюлар өмір мен денсаулыққа келтірілген зиянды ӛтеу туралы талап қоюлар деп аталады.
АК-нің 187-бабының 3) тармақшасына сәйкес талап қоюдың ескіру мерзімі азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтірілген зиянды ӛтеу туралы талаптарға қолданылмайды.
Сонымен қатар тараптардың (пайда алушы мен сақтандырушының) құқықтық қатынастары зиян келтіруден емес, сақтандыру шартынан туындайды.
Сақтандырудың мақсаты келтірілген зиянды өтеу емес, сақтанушының (сақтандырылушының, пайда алушының) мүліктік мүдделерін қорғау, яғни сақтандыру нарығында тауар (қызмет) түрінде әрекет ететін сақтандыру қорғанысы болып табылады.
Сондықтан сақтандыру тӛлемі зиянды өтеу ретінде әрекет ете алмайды, бұл сақтандыру кәсіпкерлік қызмет түрі болып табылатын «Сақтандыру қызметі туралы» Заңның 2-бабының ережелеріне сәйкес келеді.
Демек, сақтандыру шарттарынан туындайтын талаптарға талап қоюдың жалпы ескіру мерзімі – үш жыл қолданылады.
Сот практикасында кездесетін келесі ӛзекті мәселеге назар аударамыз: сақтандыру компаниясына талап қою үшін үш жылдық ескіру мерзімін қай сәттен бастап есептеу керек.
Нормативтік қаулының 4-тармағына сәйкес бұл мерзім пайда алушыға немесе сақтанушыға (сақтандырылушыға) оның құқықтарының бұзылуы – сақтандыру тӛлемін жүзеге асырудан бас тарту немесе оның мөлшерін азайту туралы шешім қабылдау туралы белгілі болған сәттен бастап, ал егер шешім қабылданбаса – сақтандыру төлемін жүзеге асыру үшін заңда немесе шартта белгіленген мерзім аяқталған сәттен бастап есептеледі.
Яғни сақтандыру компаниясы сақтандыру жағдайының басталғаны туралы құжаттарды қабылдамаған, оларды қарамаған және келтірілген залал үшін өтемақы төлеуден бас тарту туралы шешім шығарған сәтке дейін пайда алушы оның құқықтарының бұзылғанын білуі мүмкін емес.
Мұндай жағдайда ескіру мерзімін есептеудің басталуы сақтанушы бүлінген кӛлік құралын қалпына келтіру үшін жеткіліксіз өтемақы төлеуден бас тартқан немесе шешім қабылдаған күн болады.
2001 жылы туған Ж. сақтандыру тӛлемінен бас тарту туралы шешімді заңсыз деп тану және сақтандыру тӛлемдерін жүзеге асыру міндетін жүктеу туралы екі сақтандыру компаниясына талап қоюмен сотқа жүгінді.
Өз талаптарында 2018 жылғы 23 шілдеде болған ЖКО салдарынан кәмелетке толмаған кезінде жарақат алғаны жөнінде уәж келтірді. 2019 жылғы 15 қаңтарда оған мүгедектік белгіленді.
Жол-кӛлік оқиғасына кінәлі жүргізушілердің жауаптылығы сақтандыру компанияларында сақтандырылған.
Сақтандыру төлемі туралы арызбен сақтандыру компанияларына 2023 жылдың ақпан және наурыз айларында жүгінді.
Алматы қалалық сотының азаматтық істер жӛніндегі сот алқасының 2023 жылғы 30 қазандағы қаулысымен өзгеріссіз қалдырылған Алматы қаласы Алмалы аудандық сотының 2023 жылғы 14 тамыздағы №2 шешімімен талап қоюдың ескіру мерзімін өткізіп алуына байланысты талап қоюды қанағаттандырудан бас тартылды (сақтандыру жағдайы басталған күннен бастап үш жылдан астам уақыт өткен).
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2024 жылғы 22 мамырдағы (3гп/200) қаулысымен іс бойынша сот актілері өзгертілді, сақтандыру компанияларының біріне қойылған талаптар бӛлігінде талап қоюды қанағаттандыру туралы жаңа шешім қабылданды.
Бұл ретте алқа нормативтік қаулының 4-тармағын басшылыққа алып, талап қоюшы өзінің құқығын бұзылғаны туралы – сақтандыру төлемінен бас тарту туралы шешімнің қабылданғаны жӛнінде 2023 жылдың ақпан және наурыз айларында білгенін көрсетті.
АК-нің 181-бабына сәйкес суброгация кезінде мiндеттемедегi адамдардың өзгеруi талап қою мерзiмi мен оны есептеу тәртiбiн өзгертуге әкелiп соқтырмайды, сондықтан борышкер осы мерзімді өткізіп алуы туралы жаңа кредитордың орнына бұрынғы кредитор әрекет еткен сияқты дәл солай мәлімдей алады.
Суброгация тәртібімен зиян келтірушіге талап қою кезінде сақтандырушы үшін талап қою мерзімі сақтандыру төлемі жүзеге асырылған сәттен бастап емес, сақтандыру жағдайы басталған сәттен бастап есептеледі.
Зиян келтірген субъектіні анықтауға байланысты дау болған жағадйда талап қоюдың ескіру мерзімі осы субъектіні айқындаған сот актісі күшіне енген кезден бастап есептеледі.
Аталған норманы дұрыс қолданудың мысалы ретінде Қарағанды облысы соттарының сот актілерін келтіруге болады.
«Х» сақтандыру компаниясы 2023 жылғы 20 сәуірде С. суброгация тәртібімен соманы өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.
Талаптарда талап қоюшы мен П. арасында автокөлікті ерікті сақтандыру шарты жасалғандығы жөнінде уәж келтірілген. 2020 жылғы 17 қаңтарда жүргізуші С. кінәсінен ЖКО жасалды, соныңс салдарынан П-нің автокөлігіне 2 149 095 теңге сомасында зиян келтірілді. С. азаматтық-құқықтық жауаптылығы (бұдан әрі – АҚЖ) сақтандырылған «С» сақтандыру компаниясы талап қоюшының пайдасына 1 837 800 теңге мөлшерінде тӛлем жүргізді.
Өтелмеген соманың қалдығы 304 795 теңгені құрады, оны талап қоюшы жауапкерден суброгация тәртібімен ӛндіріп алуды сұрады.
Қарағанды облыстық сотының 2023 жылғы 18 қыркүйектегі қаулысымен ӛзгеріссіз қалдырылған Қарағанды қаласы Әлихан Бөкейхан ауданы № 2 сотының 2023 жылғы 26 маусымдағы шешімімен талап қоюды қанағаттандырудан бас тартылды.
Соттар шешімді нормативтік қаулының 4 тармағына сілтеме жасай отырып, негіздеген және талап қою мерзімі үш жылды құрайтынын, ол 2020 жылғы 17 қаңтардан бастап есептелетінін және 2023 жылғы 17 қаңтарда аяқталатынын, талап қоюшы бұл мерзімді ӛткізіп алғанын кӛрсетті.
Сақтандырушының сақтанушыға кері талап қою тәртібімен талап қоюы үшін үш жылдық мерзім сақтандыру төлемі жүзеге асырылған сәттен бастап есептеледі (№446 Заңның 28-бабы).
Дауларды сотқа дейін шешу тәртібі Сақтандыру омбудсманы Қазақстанда 2007 жылдан бастап жұмыс істейді.
Осылайша, 2007 жылғы 7 мамырдағы № 244 заңмен № 446 заң сақтандыру омбудсманының қызметін реттейтін 30-1, 30-2, 30-3 және 30-4 баптармен толықтырылды. 2018 жылғы 2 шілдедегі № 166-VI заңмен Сақтандыру қызметі туралы заң «Сақтандыру омбудсманы» деген 15-тараумен толықтырылды.
Тиісті өзгерістер № 446 заңға, № 444 заңға және басқа да міндетті сақтандыру туралы заңдарға енгізілді, оған сәйкес сақтанушы (пайда алушы) дау болған кезде өз таңдауы бойынша талаптарды көрсете отырып және растайтын құжаттарды қоса бере отырып сақтандырушыға жазбаша өтінішпен жүгінуге не дауларды реттеу үшін сақтандыру омбудсманына немесе сотқа өтініш жіберуге құқылы.
2022 жылғы 12 шілдедегі № 138-VII заңда Сақтандыру қызметі туралы заңға және міндетті сақтандыру туралы заңдарға ӛзгерістер енгізілді, оған сәйкес сақтандыру омбудсманына жүгіну сотқа жүгінгенге дейін міндетті болып табылады.
Сақтандыру қызметі туралы заңның 90-бабының 5-тармағы жаңа редакцияда жазылды:
«Сақтанушылар (сақтандырылушылар, пайда алушылар) болып табылатын, осы Заңның 86-бабы 1-тармағының екінші бөлігінде аталған тұлғалар, сондай-ақ сақтандырушы сақтандыру омбудсманының шешімін алғаннан кейін Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес сотқа жүгінуге құқылы.
Бұл ретте сақтандыру омбудсманының шешімін орындау сақтанушы (сақтандырылушы, пайда алушы) үшін міндетті болып табылмайды.»
Міндетті сақтандыру туралы заңдарға тиісті өзгерістер енгізілді.
Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі басқармасының (бұдан әрі – ҚНРДА) 2022 жылғы 12 қыркүйектегі № 60 қаулысымен сақтандыру омбудсманын сайлау және оның қызметін жүзеге асыру қағидалары бекітілді.
Осылайша, 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап сақтандыру омбудсманына жүгіну сақтандыру дауларын реттеу бойынша сотқа жүгіну алдындағы міндетті қадам болып табылады. сәйкес Сақтандыру қызметі туралы заңның 86-бабы 1-тармағының екінші бӛлігіне сақтандыру омбудсманы сақтанушылар (сақтандырылушылар, пайда алушылар) мен сақтандыру ұйымдары арасында сақтандыру шарттарынан туындайтын келіспеушіліктерді реттеуді жүзеге асырады.
Бұл ретте соттар сақтанушылар (сақтандырылушылар, пайда алушылар) мен сақтандыру ұйымдары арасында сақтандыру шарттарынан туындайтын барлық келіспеушіліктер сақтандыру омбудсманының қарауына жата бермейтінін назарда ұстағаны жөн.
Заң ӛтініш субъектілерін сақтандыру түрлері бойынша ажыратады және олардың талаптарының сомасын шектейді.
Осылайша, сақтанушы (сақтандырылған, пайда алушы) болып табылатын жеке тұлғалар және (немесе) шағын кәсіпкерлік субъектілері сақтандырудың барлық түрлері бойынша келіспеушіліктерді реттеу үшін сақтандыру омбудсманына жүгінуге құқылы.
Өзге заңды тұлғалар сақтандыру омбудсманына көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауаптылығын міндетті сақтандыру сыныбы (түрі) бойынша ғана жүгіне алады.
Осы тұлғалардың келіспеушіліктері бойынша талаптардың сомасы АЕК-тің он мың еселенген мӛлшерінен аспауға тиіс.
Практикада туындаған сұрақ: кері талап ету құқығын (№446 заңның 28-бабы) немесе суброгация тәртібімен талап ету құқығын жүзеге асыратын сақтандыру компаниялары сақтандыру омбудсманына алдын ала жүгінуі керек пе? Мұнда № 446 Заңның 29-1-бабы 1-тармағының жаңа редакциядағы мазмұнына назар аударған жөн:
«Кӛлік құралдары иелерінің жауапкершілігін міндетті сақтандыру шартынан туындайтын дау болған кезде сақтанушы (жәбірленуші, пайда алушы) жазбаша нысанда:
талаптарын көрсетіп және өзінің талабын растайтын құжаттарды қоса бере отырып, өтінішін сақтандырушыға (оның ішінде сақтандырушының филиалы, өкілдігі, өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшесі, интернет ресурсы арқылы) жіберуге не
Сақтандыру қызметі туралы заңда көзделген ерекшеліктерді ескере отырып, кӛлік құралдары иелерінің жауаптылығын міндетті сақтандыру шартынан туындайтын дауларды реттеу үшін өтінішін сақтандыру омбудсманына (тікелей сақтандыру омбудсманына, оның ішінде оның интернет-ресурсы арқылы не сақтандырушы арқылы, оның ішінде оның филиалы, өкілдігі, өзге де оқшауланған құрылымдық бӛлімшесі, интернет ресурсы арқылы) немесе сотқа жіберуге құқылы.»
Осылайша, бұл нормада регресс тәртібімен талап қоятын сақтандырушы үшін емес, сақтанушы, жәбірленуші және пайда алушы үшін дауды шешу тәртібінің реттілігі туралы сөз қозғалып отыр. «J» СК» АҚ Қ-ке регресс тәртібімен сақтандыру тӛлемінің сомасын өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.
ШҚО Алтай ауданы сотының 2024 жылғы 7 маусымдағы ұйғарымымен талап қоюы қайтарылды.
Қайтарудың негізі сақтандыру омбудсменінің шешімінің болмауы болды, яғни талап қоюшы АПК-нің 152-бабы 1 тармағының 1) тармақшасында көзделген дауды сотқа дейінгі реттеудің заңда белгіленген тәртібін сақтамады.
Соттың осы ұйғарымымен келіспей, талап қоюшы жеке шағым берді. Жеке шағымда талап қоюшы соттың ұйғарымының күшін жоюды сұрайды, өйткені бұл жағдайда заңда сақтандыру омбудсменінің қатысуымен дауды реттеудің сотқа дейінгі тәртібі көзделмеген.
Шығыс Қазақстан облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2024 жылғы 25 шілдедегі ұйғарымымен «J» СК» АҚ-ның жеке шағымы оның кері қайтарып алуына байланысты қайтарылды.
Осы мәселе бойынша Абай облысы соттарының ұстанымы дұрыс. Регресс тәртібімен соманы өндіріп алу туралы П-қа «Н» СК» АҚ-ның талап қоюы қанағаттандырылған Семей қалалық сотының шешімін күшінде қалдыра отырып, апелляциялық сатыдағы сот жауапкердің талап қоюын қараусыз қалдыру қажеттігі туралы дәлелдерін негізсіз деп таныды, өйткені істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейінгі реттеу тәртібі көзделмеген.
Суброгацияға қатысты
Суброгация (лат. subrogatio — ауыстыру) — сақтандыру өтемін төлеген сақтандырушыға өтелгеннің шегінде сақтанушыға келтірілген залал үшін жауапты адамнан өтемақы талап ету құқығының ауысуы.
Сақтандыру қызметі туралы заңның 86-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына сәйкес сақтандыру омбудсманы сақтанушылар (сақтандырылушылар, пайда алушылар) мен сақтандыру ұйымдары арасында сақтандыру шарттарынан туындайтын келіспеушіліктерді реттеуді жүзеге асырады.
Бұл жағдайда (суброгация кезінде) сақтанушы мен сақтандырушы арасында сақтандыру шартынан туындайтын дау болмайды.
Сақтандыру тӛлемін жүзеге асырған сақтандыру компаниясы талаптар қоятын зиян келтіруші мүліктік сақтандыру шартының тарапы болып табылмайды.
Сақтандырушыға ауысқан 11 ету құқығы ол сақтанушы талап (сақтандырылушы) мен шығындар үшін жауапты тұлға арасындағы қатынастарды реттейтін ережелерді сақтай отырып жүзеге асырылады.
Демек, сақтандыру компаниясының сақтандыру омбудсманына жүгіну арқылы дауды сотқа дейін шешу тәртібін сақтауы жӛніндегі талапты негізді деп тануға болмайды.
Дауды сотқа дейін реттеу тәртібін сақтамауға байланысты талаптарды негізсіз қайтарудың және қараусыз қалдырудың өзге де мысалдары Алматы қаласы Жетісу аудандық сотының 2024 жылғы 3 мамырдағы ұйғарымымен Г-ның «А» ЖШС-ға ЖКО салдарынан келтірілген материалдық залалды ӛндіріп алу туралы талап қоюы заңсыз қараусыз қалдырылған.
Сот талап қоюшының дауды реттеудің сотқа дейінгі тәртібін сақтамағанын, сақтандыру омбудсманының шешімін ұсынбағанын көрсетті.
Апелляциялық саты Сақтандыру қызметі туралы заңның 86-бабына сілтеме жасай отырып, соттың осы тұжырымымен келіспеді, бұл талап қоюдың мәні ЖКО салдарынан келтірілген материалдық залалды, атап айтқанда ӛтелмеген сақтандыру төлемімен келтірілген залал сомасын ӛндіріп алу болып табылатындығын кӛрсетті.
Талап қоюдың құқықтық негізі деп АК-нің 917 және 924-баптарының нормаларын көрсеткен. Бұл жағдайда ЖКО-дан зардап шеккен адам және кӛлік құралының меншік иесі іс бойынша тараптар болып табылады.
Осыған ұқсас негіз бойынша М-тың Н-ке ЖКО салдарынан келтірілген материалдық залалды ӛндіріп алу туралы талап қоюы (Алматы қаласының Жетісу аудандық соты ) қараусыз қалдырылған.
Алматы қаласының МАЭС 2024 жылғы 21 ақпандағы ұйғарыммен «Н» СК» АҚ-ның «A» ЖШС-ға регресс тәртібімен соманы өндіріп алу туралы талап қоюын, наразылық жіберу арқылы дауды шешудің сотқа дейінгі тәртібін сақтау қажеттігін кӛрсете отырып, негізсіз қайтарды.
Апелляциялық саты сот жіберген қатені түзетіп, мәлімделген даудың мәні дауды сотқа дейінгі реттеуді кӛздемейтінін, өйткені заңда белгіленбегенін және тараптар арасында шарттық қатынастар жоқ екенін көрсетті.
Осы тақырып бойынша сот практикасын талдай отырып, Павлодар облыстық соты:
сақтанушының (сақтандырылушы, пайда алушы) омбудсман шешім шығарғаннан кейін омбудсманның шешіміне шағым жасамай, сақтандыру компаниясына талап қоюмен тікелей сотқа жүгінуге құқығының бар-жоғы жӛнінде сұрақ қойды.
Соттар дауды сотқа дейін шешу тәртібін сақтау бөлігінде сақтандыру туралы заңнаманың көрсетілген нормаларын қолдана отырып, егер сақтандыру омбудсманы сақтанушы (сақтандырылушы, пайда алушы) мен сақтандыру ұйымы арасындағы дауды қараса, онда оның шешімі сақтанушы (сақтандырылушы, пайда алушы) қабылдаған жағдайда сақтандыру ұйымы үшін міндетті және сақтанушы (сақтандырылушы, пайда алушы) үшін міндетті емес, олар сақтандыру омбудсманының шешімімен келіспеген жағдайда сотқа жүгінуге құқылы екенін ескеру қажет.
Бұл ретте талап қоюдың мәні омбудсманның шешімі емес, сақтандыру компаниясының шешімі болады. Бұл жағдайда еңбек дауларын шешу ұқсастығы бойынша аналогия келтіруге болады, осы орайда дау тарапы үшін келісім комиссиясына жүгіну міндетті болып табылады, бірақ мұндай шешіммен келіспеген жағдайда тарап келісу комиссиясының шешіміне шағым жасамай, дауды шешу үшін сотқа жүгінеді. ЖКО салдарынан Қ-тың кінәсінен Т-тің автокӛлігіне зиян келтірілді, ол кінәлінің сақтандыру компаниясына жүгінді.
Сақтандыру компаниясы зиянның мӛлшерін 212 869 теңге сомасында анықтады.
Калькуляциямен келіспей, талап қоюшы сақтандыру омбудсманына сақтандыру төлемінің сомасын ұлғайту туралы арызбен жүгінді.
Сақтандыру омбудсманының шешімімен сақтандыру төлемінің сомасы 97 463 теңгеге ұлғайтылды. Омбудсманның шешімімен келіспей, Т. «J» СК» АҚ-ға калькуляция нәтижелерін жарамсыз деп тану және сақтандыру төлемінің айырмасын ӛндіріп алу талап қоюмен Тараз қалалық сотына жүгінді.
Республиканың соттары жүргізілген талдау қорытындылары бойынша өңірлерде омбудсман ӛкілдіктерін құруды ұсынады, өйткені республика бойынша барлық дауларды бір адамның шешуі жолданымдардың үлкен ағынын және оларды шешу мерзімдерін кешіктіруді тудырады.
Маңғыстау облыстық соты мен Шымкент қаласының соты ӛңірлік сақтандыру омбудсмандарын құру жөнінде ұсыныс енгізу қажет деп санайды, Абай облысының соты әр ӛңірде сақтандыру омбудсманының өкілін көздеуді ұсынады.
Алайда, Сақтандыру қызметі туралы заңның 15-тарауындағы нормаларға сәйкес республикада бір ғана сақтандыру омбудсманы жұмыс істей алатынын атап өткен жөн.
Сақтандыру қызметі туралы заңның 91-бабының 5-тармағына сәйкес Сақтандыру омбудсманының офисі сақтандыру омбудсманы өкілдерінің кеңесі бекіткен сақтандыру омбудсманының шешімі негізінде ақпараттық технологиялар, заңтану, бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есептілік жөніндегі, бағалау саласындағы, өтініш берушілердің жолданымдарымен жұмыс жөніндегі қызметтер мен мамандарды және ӛзге де қызметтерді (мамандарды) ұстауға тиіс.
БҚО және Ақтӛбе облысының соттары «Нотариат туралы» Заңның 92-1-бабына өзгерістер енгізу туралы мәселені қарауды, кері талап қою тәртібімен сақтандыру төлемін өндіріп алу туралы талап қою бойынша дауларды міндетті түрде соттан тыс реттеуді енгізуді (№446 заңның 28 бабы), яғни нотариустарға атқарушылық жазба алу туралы мәселе бойынша өтініш жасауды ұсынады.
Сонымен бірге қорыту мұндай талаптарды даусыз деп тануға болмайтынын кӛрсетті.
Жеңілдетілген (жазбаша) іс жүргізуді қолдануды ұсыным жасауға болады.
Нормативтік база
Қорытылатын санаттағы істерді қарау кезінде қолдануға жататын негізгі нормативтік құқықтық актілер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Азаматтық кодекс (бұдан әрі – АК);
Азаматтық процестік кодекс (бұдан әрі – АПК);
Еңбек кодексі (бұдан әрі – ЕК);
«Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-VI ҚРЗ Қазақстан Республикасының Кодексі (Салық кодексі) (бұдан әрі – Салық кодексі);
«Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Кодексі (бұдан әрі – ӘҚБтК);
Қазақстан Республикасының заңдары:
«Сақтандыру қызметі туралы» 2000 жылғы 18 желтоқсандағы № 126 (бұдан әрі – Сақтандыру қызметі туралы заң);
«Жеке нотариустардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 11 маусымдағы № 435;
«Аудиторлық ұйымдардың азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 13 маусымдағы № 440;
«Тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 1 шілдедегі № 444 (бұдан әрі – № 444 заң);
«Көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 1 шілдедегі № 446 (бұдан әрі – № 446 заң);
«Туристі міндетті сақтандыру туралы» 2003 жылғы 31 желтоқсандағы № 513;
«Қызметі үшінші тұлғаларға зиян келтіру қаупімен байланысты объектілер иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы» 2004 жылғы 7 шілдедегі № 580;
«Қызметкерді еңбек (қызметтік) міндеттерін атқару кезінде жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру туралы» 2005 жылғы 7 ақпандағы № 30;
«Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы» 2015 жылғы 16 қарашадағы № 405-V;
«Сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру қоры туралы» 2003 жылғы 3 маусымдағы № 423;
«Сақтандыру шарттарынан туындайтын даулар бойынша сот практикасы туралы» 2017 жылғы 6 қазандағы № 8 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы (бұдан әрі – нормативтік қаулы);
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының 2016 жылғы 28 қаңтардағы № 14 қаулысымен бекітілген Көлік құралына келтірілген зиянның мөлшерін айқындау қағидалары (бұдан әрі - Қағидалар) және басқа да нормативтік құқықтық актілер.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
