Салық органдарының мәмілелердің жарамсыздығы туралы талаптары бойынша

Азаматтық заңнама, мәмілелердің жарамсыздығының негіздерін анықтай отырып, классикалық түрде мәміле бұзушылықтарының төрт тобынан туындайды:

ерік-жігер,

мазмұн ақаулары,

пішін ақаулары, 

субъективті құрамның ақаулары.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі – ҚР Азаматтық кодексі) 157-бабының 2-тармағы "мәміле нысанына, мазмұнына және оған қатысушыларға қойылатын талаптар бұзылған кезде, сондай-ақ осы Кодексте немесе өзге де заңнамалық актілерде белгіленген негіздер бойынша олардың ерік білдіру бостандығы кезінде мәміле жарамсыз деп танылады"деп белгілейді.

Негізінде, мәмілелердің жарамсыздығының жалпы негіздері ҚР АК 157, 158-160-баптарында келтіріледі, олар өзге заңнамалық актілерде қамтылған арнайы негіздерді (мысалы, жарамсыздықтың банкроттық негіздері және т.б.) жоққа шығармайды.

ҚР АК 157 бабының ережелерінен көрініп тұрғандай жарамсыз мәмілелердің екі түрі бар:

Жарамсыз - бастапқыда құқықтық салдар туғызбайды және олардың сот тарапынан жарамсыздығын анықтауды талап етпейді, және

Даулы - жарамсыздығы сот тәртібімен белгіленуге тиіс. Жарамсыздық негіздерінің өте аз тобы мәміленің маңыздылығына әкеледі.

Жарамсыздық заң мұндай салдарды тікелей қарастырған кезде ғана мүмкін болады, басқа жағдайларда жаман қылықтар даулы болады. Бұл дұрыс, өйткені жарамсыздық презумпциясы құқықтық белгісіздік бөлігінде үлкен тәуекелдер тудырады және азаматтық айналымға теріс әсер етуі мүмкін.

Шын мәнінде, сондықтан бірқатар негіздер бойынша (атап айтқанда, ерік – жігер бойынша) "мәміле жасалған зорлық-зомбылық немесе қауіп-қатер тоқтатылған күннен бастап немесе талапкер мәмілені жарамсыз деп тануға негіз болып табылатын өзге де мән-жайлар туралы білген немесе білуге тиіс болған күннен бастап" 1 жыл-талап қоюдың арнайы қысқартылған мерзімі көзделген (ҚР АК 162-бабының 2-тармағы).

 Айналымның тұрақтылығы-қолайлы бизнес-ахуал мен экономикалық тұрақтылықтың негізі, азаматтық құқықтардың қорғалуы, олардың кедергісіз жүзеге асырылуы, шарттың еркіндігі және мемлекеттің жеке істерге араласпауы сияқты қағидаттардың КЕПІЛІ.

Сондықтан мәмілені жарамсыз деп тану туралы тиісті талаптарға мүдделі тұлғалар – белгілі бір кемшіліктері бар, атап айтқанда "құқықтары мен заңды мүдделері бұзылған немесе аталған мәмілені жасау нәтижесінде бұзылуы мүмкін" жасалған мәмілеге байланысты құқықтары мен міндеттеріне қатысты өзгерістер болған тұлғалар жүгіне алады (157-баптың 3-тармағының 2-абзацы ҚР АК).

Тіпті бұл шеңбер адалдықты көрсету арқылы шектеледі. Мәселен, "егер мұндай талап пайдакүнемдік себептермен немесе жауапкершіліктен жалтару ниетімен туындаса, Қазақстан Республикасы заңнамасының, заңды тұлға жарғысының талаптарын не оның органдарының құзыретін бұзатын мәмілені қасақана жасасқан адам" мәмілені жарамсыз деп тануды талап ете алмайды (ҚР АК 158-бабының 3-тармағы).

Бұл ереже адалдық, парасаттылық және әділдік қағидаттарына, сондай-ақ ҚР Азаматтық кодексінің 8-бабы 7-тармағының өзінің азаматтық құқықтарын теріс пайдаланатын адамның құқықтарын қорғаудан бас тарту туралы ережелеріне сәйкес келеді.

Азаматтық заңнама мәміленің жарамсыздығы институты арқылы бір жағынан азаматтық құқықтар субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайды, екінші жағынан заңға қайшы мәмілелерді жарамсыз деп айқындай отырып, заңдылық пен құқықтық тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді.

Олардың барлығы бастапқыда маңызды емес (бұған қылмыстық мақсаттағы мәмілелер жатады), бірақ олардың жарамсыздығы мүдделі тұлғалардың, тиісті мемлекеттік органдардың немесе прокурордың талап арыздары бойынша "қуып жетуі" мүмкін.

Заң заңсыз мәмілелердің жарамсыздығының негізі ретінде мыналарды белгілейді:

1) заңсыздығы соттың үкімімен (қаулысымен)белгіленген қылмыстық мақсатқа қол жеткізуге бағытталған мәмілелер (ҚР АК 158-бабының 2-тармағы);

2)заңнама талаптарына сәйкес келмейтін және құқықтық тәртіп негіздеріне қайшы келетін мәмілелер (ҚР АК 158-бабының 1-тармағы);

3) міндеттемені орындаудан немесе үшінші тұлға не мемлекет алдындағы жауапкершіліктен жалтару ниетімен жасалған мәмілелер (ҚР АК 158-бабының 4-тармағы).

Бұдан басқа, ойдан шығарылған мәмілелер – "оған тиісті құқықтық салдарлар жасау ниетінсіз тек түр үшін жасалған", сондай-ақ сот "мүдделі тұлғаның, тиісті мемлекеттік органның немесе прокурордың талабы бойынша" (ҚР АК 160-бабының 1-тармағы) жарамсыз деп тануы мүмкін.

Егер қылмыстық мақсаттағы мәмілелер шамалы болса, қалғандары даулы болып табылады және олардың жарамсыздығын сот азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен белгілеуі керек.

Міндеттемені орындаудан немесе жауапкершіліктен жалтару ниетімен жасалған мәмілелер

Соңғы уақытта соттарда кәсіпкерлердің ҚР АК 158 – бабының 4 – тармағында айқындалған негіздер бойынша мәмілелері-міндеттемені орындаудан немесе үшінші тұлға не мемлекет алдындағы жауапкершіліктен жалтару ниетімен жасалған мәмілелер және ҚР АК 160-бабының 1-тармағында-ойдан шығарылған мәмілелер барған сайын дауланып келеді.

Даулардың осы санаты бойынша талапкерлер тиісті мемлекеттік орган тұлғасында мемлекет бола алады.

Іс жүзінде мұндай талаптарды мемлекет мүддесі үшін салық органдары жиі береді, олар көп жағдайда соттар қанағаттандырады және жыл сайын даулы мәмілелер саны жыл сайын екі есе дерлік өседі, бұл азаматтық айналымның тұрақтылығына және азаматтық айналымға адал қатысушылардың мүдделеріне теріс әсер етеді.

Мәмілелердің жарамсыздығын сот ҚР АК 158 – бабының 1-тармағында көрсетілген негіздер бойынша, егер "мәміленің басқа қатысушысы міндеттемелер мен жауапкершіліктен жалтару ниеті туралы білсе немесе білуі тиіс болса", ал ҚР АК 160-бабының 1-тармағында көрсетілген негіздер бойынша-егер жоқ болса ғана белгілей алатынын түсіну маңызды нақты орындау, сонымен қатар мәміле тараптарының (барлығының) оның құқықтық әсеріне ниетінің жоқтығы дәлелденді.

Мәселен, "мәмілелердің жарамсыздығының кейбір мәселелері және соттардың олардың жарамсыздығының салдарын қолдануы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 7 шілдедегі № 6 нормативтік қаулысы "тараптардың белгілі бір әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) болуымен немесе болмауымен және іс бойынша басқа да дәлелдемелермен расталуы мүмкін белгілі бір заңды салдарлардың басталуына мәміле бойынша тараптардың ерік-жігерінің болмауы" деп айқындайды (мысалы, мүлікті берудің болмауы және сол сияқтылар) ойдан шығарылған мәмілелердің жарамсыздығына (елеусіздігіне) әкеп соғады".

Яғни, заң мәмілеге адал қатысушыны қорғайды, ал адал ниет талапкерге адалдықты дәлелдеу ауыртпалығын білдіреді.

2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-VI ҚРЗ (бұдан әрі – ҚР Салық кодексі) "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" ҚР Кодексінің (Салық кодексі) 19 - бабы 1-тармағының 10) тармақшасына сәйкес салық органдары соттарға мәмілелерді жарамсыз деп тану туралы талап-арыз беруге құқылы, бірақ Салық кодексін іске асыру кезінде мұндай құқық органдары іс жүзінде проблемалар туғызады.

Ж.К. Сейдалина атап өткендей: "салық органдарының салық төлеушілер арасында мәмілелерді жарамсыз деп тану бойынша талап-арыздарды беру құқығын және азаматтық айналымға "сынауды" заң шығарушының мемлекеттік органға осындай құқық беру себептерін, шарттарын және қажеттілігін анықтау призмасы арқылы зерттеу қажет".

Сонымен, салық органдары бұл құқықты салықтық әкімшілендіру құралы ретінде пайдалана алмайды, өйткені бұл тек өрескел ғана емес, сонымен бірге құқықты теріс пайдаланудың жарқын мысалы болып табылатын айналымға жосықсыз араласу, және Біз контексте – өз өкілеттіктерімізді қарастырамыз.

Екінші жағынан, дәлелдеуге, дәлірек айтсақ, Салық органдары дауласатын мәмілелердің міндеттемелер мен жауапкершіліктен жалтаруға бағытталуының дәлелденбеуіне, сондай – ақ мәміленің екінші қатысушысының адал факстігі фактісінің дәлелденуіне/ дәлелденбеуіне байланысты проблемалар бар.

Талапкерлер сотқа жоғарыда аталған жағдайларды анықтайтын жеткілікті дәлелдер келтірмейді (иә, кейде тіпті тексеру актілері де ұсынылмайды, өйткені тексерулер тіпті жүргізілмеген).

Азаматтық заңнама азаматтық айналымға қатысушылардың және азаматтық құқықтар субъектілерінің адалдық презумпциясын белгілейді, бұл адамның адал ниеті дәлелденгенге дейін және мәмілеге қатысушының осындай жағдайға сілтеме жасайтын тараптағы адалазывстігін дәлелдеу ауыртпалығын білдіреді.

Іс жүзінде тағы бір тенденция пайда болды – мәмілеге қатысушылардың өздері өздерінің адалдықтарын дәлелдеу ауыртпалығын көтереді және көбінесе нәтижесіз болады. Соттардың салық заңнамасын қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2022 жылғы 22 желтоқсандағы № 9 нормативтік қаулысына сәйкес:

"Дәлелдемелерді жинауды салық органы құзыретіне сәйкес, салықтық әкімшілендіру шеңберінде, оның ішінде мәмілені жарамсыз деп тану туралы сотқа талап қоюдың алдындағы салықтық бақылау (салықтық тексеру нысанында және мемлекеттік бақылаудың өзге де нысандарында) арқылы жүзеге асырады".

Осылайша, талап қоюдың алдында салықтық тексерулер және салықтық әкімшілендірудің тиісті актілерінде көрсетілген мемлекеттік бақылаудың басқа нысандары болуы керек. Салықтық бақылауға алынған субъектінің мұндай актіге Әкімшілік рәсімдер шеңберінде дауласу құқығы бар.

Осылайша, осындай даулар бойынша әкімшілік іс жүргізу шеңберінде сот актісі мәмілені жарамсыз деп тану туралы талап-арыздар бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын соттар үшін преюдициялық сипатқа ие болуға тиіс.

Кері жағдайларда, мәмілені жарамсыз деп тануға себеп болған салық органының актілерін заңсыз деп тану жөніндегі дау туындаған кезде азаматтық істер бойынша соттың заңды күшіне енген сот актісі болған кезде, предукция әкімшілік іс жүргізу шеңберінде соттың белсенді рөлі қағидатын іске асыруға кедергі келтіруі мүмкін.

Бұл екі сот ісін жүргізудің тығырыққа тірелуіне және бәсекелестігіне әкеледі. Әкімшілік рәсімдер мен әкімшілік сот ісін жүргізудің арнайы қағидаттарына негізделген әкімшілік іс жүргізуге басымдық беру керек деп санаймыз.

Азаматтық сот ісін жүргізетін соттарда мұндай актінің заңдылығы және оның жоғары дәлелдемелік күші баяндалады, бұл талапкердің дәлелдемелерін бағалаудың ресми критерийлерін қолдана отырып, талаптарды қанағаттандыруға және мәмілелерді "бұзуға" негіз береді.

Сонымен бірге әкімшілік соттарда мұндай презумпция жоқ және Сот белсенді рөл атқара отырып, қосымша материалдар мен дәлелдемелер жинауға, "әкімшілік сот ісін жүргізу міндеттерін шешуге бағытталған өзге де әрекеттерді" орындауға құқылы (ҚР АӨК 16-бабы).

Әкімшілік Әділет мемлекеттік органдармен дауларда азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мәселелерінде көрсетілген қағидаттардың тиімділігін көрсетті. Бұдан басқа, азаматтық-құқықтық қатынастар арқылы мемлекеттік органдардың жария-құқықтық функцияларын іске асыруға жол берілмейтінін түсіну керек.

Азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын соттар ҚР АК 158-бабының 4-тармағында және ҚР ҰК 19-бабының 1-тармағында айқындалған негіздер бойынша мәмілені жарамсыз деп тану туралы салық органдарының талап-арыздарын алған кезде (және ойдан шығарылған өтініштер бойынша):

1) тиісті тексеру актісі түріндегі дәлелдемелер ұсынылмаған кезде салық органының талап-арызын қанағаттандырудан бас тартуға;

2) талаптарды Бір белгілі уақытқа дейін қайтару:

а) мүдделі тұлғалардың әкімшілік актіге шағымдануы үшін мерзімнің өтуі;

б) әкімшілік соттың шешімі заңды күшіне енген кезге дейін шағымдану туралы мәліметтер болған кезде.

Бұдан басқа, қолданыстағы азаматтық іс жүргізу заңнамасына әкімшілік соттар үшін Ерекшеліктер белгілей отырып, сот актілерінің преюдициялық сипаты туралы қағидалар бөлігінде өзгерістер енгізу қажет деп санаймыз, олар ҚР АӨК қағидаттары бойынша сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын өзге де соттардың актілері бойынша прейюдициямен "байланысты" болмауы тиіс.

Пайдаланылған нормативтік дереккөздер

Жер қойнауын пайдалану саласындағы дауларды қарау кезінде соттар басшылыққа алған материалдық құқық нормаларына қазіргі уақытта қолданылып жүрген заңна-малық актілер жатады.

Қорытылатын санаттағы даулар бойынша мәселелерді реттейтін негізгі нормативтік құқықтық актілер:

1) Қазақстан Республикасының Конституциясы;

2) Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 27 желтоқсандағы №268-XIII Азаматтық кодексі;

3) Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 20 маусымдағы №442 Жер кодексі;

4) Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 4 желтоқсандағы №95-IV Бюджет кодексі;

5) Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 29 қазандағы №375-V Кәсіпкерлік кодексі;

6) Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 31 қазандағы №377-V Азаматтық процестік кодексі;

7) «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 25 желтоқсандағы №120-VI кодексі (Салық кодексі);

8) «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 27 желтоқсандағы № 125-VI кодексі;

9) Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 29 маусымдағы №350-VI Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі;

10) Қазақстан Республикасының 2021 жылғы 2 қаңтардағы №400-VI Экология кодексі және т.б.

Қолданылған қысқартулар

 1) ӘРПК - Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі;

2) АПК Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі;

3) АК Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі;

4) КК Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексі;

5) ЖС НҚ Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы;

6) СК Қазақстан Республикасының Салық кодексі;

7) Астана қаласы сотының ӘІСА - Астана қаласы сотының Әкімшілік істер жөніндегі сот алқасы;

8) ЖС ӘІСА Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Әкімшілік істер жөніндегі сот алқасы;

9) МАӘС Мамандандырылған аудана-ралық әкімшілік сот;

10) ОМО орталық мемлекеттік орган;

11) ЖАО жергілікті атқарушы органдар.

Назар аударыңыз!

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085. 

Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы