Жалған кәсіпкерлікпен байланысты істер бойынша сот практикасы

Салық кодексінің 12-бабының 1-бөлігінің 16) тармақшасында жалған кәсiпорын - Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес құрылуы және (немесе) оған басшылық етiлуi соттың заңды күшiне енген үкiмiмен не қаулысымен жалған кәсiпкерлiк деп танылған жеке кәсiпкерлiк субъектiсi деп түсінік берілген.

Салық кодексінің 571-бабының 4-бөлігінің 4) тармақшасына сәйкес, сот шешiмiнiң заңды күшiне енуi негiзiнде дара кәсiпкердi немесе заңды тұлғаны тiркеу жарамсыз деп танылған жағдайларда уәкiлеттi орган белгiлеген нысан бойынша салық органы шешiмiнiң негiзiнде қосылған құн салығы бойынша тiркеу есебiнен шығару салық төлеушiнi хабардар етпестен жүргiзiледi.

Салық кодексінің 115-бабының 4) тармақшасына сәйкес, сот жеке кәсiпкерлiк субъектiсi кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру ниетiнсiз жасады деп таныған мәмiле (мәмiлелер) бойынша шығыстар шегерiмге жатпайды.

Салық кодексінің 257-бабының 3-бөлігінің 2) тармақшасына сәйкес, мүлiктi (тауарларды, жұмыстарды, көрсетiлетiн қызметтердi) өтеусiз негiзде алған кезде, осындай мүлiктi алған тұлға осындай мүлiктi өтеусiз берген тұлғаның төлеуiне жататын қосылған құн салығының сомасын есепке жатқызбайды. Жалған кәсіпкерлікке байланысты азаматтық істерге түрлі санаттағы істердің жататындығын атап өткен жөн.

Атап айтқанда:

- жалған кәсіпорындардың контрагенттерінің салық органдарының салық тексерулерінің нәтижелері бойынша хабарламаларын даулау туралы арыздары бойынша істер;

- жалған кәсіпорындарды банкрот деп тану туралы; - жалған кәсіпорындарды тарату туралы арыздар бойынша;

- жалған кәсіпкерлікке кінәлі тұлғалардан зиянды өндіру туралы.

- жалған кәсіпорындар – арызданушы мен оның контрагентерінің арасында жасалған келісімді жарамды деп тану туралы;

Осыған байланысты қолданылуға жататын нормативтік құқықтық актілер іс санаттары ескеріле отырып белгіленеді.

Жалған кәсіпорыннан туындайтын салық дауларын қарау кезінде, сот 2008 жылғы 5 ақпандағы №69 Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық басқармасы төрағасының бұйрығымен бекітілген жалған кәсіпорын контрагенттеріне ықпал-жасау шара қолдану Регламентін және «Ақша төлемі және аударымы туралы» ҚР-ның 1998 жылғы 29 маусымдағы №237 Заңын басшылыққа алу керек.

Сонымен қатар, салық дауы туындайтын азаматтық істі қарау кезінде, соттармен салық заңнамалар нормасын қолдану бойынша сот тәжірбиесіндегі Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының шолуларын да судьялар негізге алуы керек.

ҚК-тің (ескі редакциясының) 192-бабына сәйкес, жалған кәсiпкерлiк, яғни кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру ниетiнсiз жеке кәсiпкерлiк субъектiсiн құру не басқа заңды тұлғалардың өз шешiмдерiн айқындау құқығын беретiн акцияларын (қатысу үлестерiн, пайларын) сатып алу, сол сияқты оларға басшылық ету, егер жасалған барлық мәмiлелер құқыққа қарсы мақсаттарды көздеген және азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке iрi залал келтiрген жағдайда.

 ҚК-тің жаңа редакциясында аталған қылмыс үшін жаза 215-бабында көзделген, оған сәйкес жалған кәсiпкерлiк, яғни кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру ниетiнсiз, кредиттерді заңсыз алу немесе салықтан босату немесе тыйым салынған қызметті жасыру немесе өзге де мүліктік пайда алу мақсатында немесе осындай әрекеттердің жасалуына жәрдемдесу мақсатында жеке кәсiпкерлiк субъектiсiн құру не басқа заңды тұлғалардың олардың шешiмдерiн айқындау құқығын беретiн акцияларын (қатысу үлестерiн, пайларын) иемдену, сол сияқты оларға басшылық ету, егер бұл ісәрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке iрi залал келтiрсе.

ҚК-тің баптарының түсіндірмелеріне сәйкес осы қылмыстың қоғамдық қауіптілігі коммерциялық ұйымның құрылтайшыларында кәсіпкерлік қызметтің рұқсат алынған және заңмен білгіленген тәртіпте тіркелген түрімен айналысуға ниетінің жоқтығынан көрінеді, ол біздің мемлекетіміздің экономикасына елеулі зиянын тигізуге әкеліп соқтырмақ. Қарастырылып отырған қылмыс нысаны кәсіпкерлік қызмет заңы негізінде іске асырылуға негізделген қоғамдық қатынастар болып табылады.

Қылмыстың объективті жағын кәсіпкерлік немесе банк қызметін іске асыру ниетінсіз коммерциялық ұйым құру жолындағы іс-әрекеттер құрастырады, олардың мақсаты несие алу, салықтан босатылу, өзге де мүліктік пайда табу немесе азаматтарға, ұйымдарға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген, тыйым салынған қызметті жасыру болып табылады.

Жалған кәсіпкерлік деп жарғылық қызметті іске асыру ниетінсіз, заңсыз табыстар мен өзге де мүліктік пайданы табу мақсатында кәсіпорындар мен басқа да кәсіпкерлік ұйымдарды құрғанды айтады. Коммерциялық ұйымды құру деп өз қызметiнiң негiзгi мақсаты ретiнде табыс келтiрудi көздейтiн заңды тұлғаны мемлекеттік тіркеуді және кәсіпкерлік немесе банк қызметін іске асыру жөнінде іс-әрекеттер жасауды айтады (АК-тің 34-бабы).

Коммерциялық ұйым тiркеуден өткен және бiрыңғай мемлекеттiк регистрiне енгiзiлген кезден бастап құрылды деп саналады (АК-тің 42-бабы).

Бірақ бұл кезде оның құрылтайшыларында алынған лицензиямен белгіленетін кәсіпкерлік немесе банк қызметін іске асыру ниеті болмауы тиіс. Егер коммерциялық ұйымды құрған сәтте және одан былайғы жерде де тұлғаның құрылтай құжаттарында немесе алынған лицензияда көрсетілген қызмет түрлерімен айналысуға ниеті болмаса, жалған кәсіпкерлік дегеніміз осы.

 Қылмыстың объективті жағын түрлі жеңілдіктер мен артықшылықтар (ссуда, несие) алу үшін жалған ұйымдарды құру жағдайлары құрайды. Жалған кәсіпкерлік үшін қылмыстық жауаптылық коммерциялық ұйымның жалған қызметінің нәтижесінде ірі зиян келтірілген жағдайда туындайды.

Азаматқа айлық есептiк көрсеткiштен жүз есе асатын сомада келтiрiлген зиян, не қылмыс жасалған сәтке Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген айлық есептiк көрсеткiштен бес жүз есе асатын сомада келтiрiлген зиян iрi зиян деп танылады (ескі редакциядағы ҚК-тің 189-бабына ескертпе).

Осы қылмыстың объективті жағының міндетті белгісі – жалған коммерциялық ұйымды құру мен ірі зиян келтіру түріндегі зардаптардың арасында себепті байланыстың болуы. Қылмыс субъектісі 16 жасқа толған ақыл-есі дұрыс адам болып табылады.

Субъективті тұрғыдан қарастырылып отырған қылмыс тек тікелей ниетпен және «жалған кәсіпкерлік жолымен» несие алу немесе салықтан босатылу, қандай да бір мүліктік пайда табу немесе тыйым салынған қызметті жасыру мақсатында жасалады. Жалған кәсіпкерлік нарықтық қатынастардың даму жағдайында дамыған көлеңкелі экономика қылмыстарының бір түрі болып табылады, соған байланысты жалған кәсіпкерлікті көлеңкелі экономикадан шығаруға, мемлекет бюджетін толықтыруға ықпал ететін жаңа заңдарды қабылдау қажеттілігі туындады.

Әдетте, салық төлеуден жалтару салық жеңілдіктерін заңсыз пайдалану, салықты уақтылы төлемеу және табысты жасыру, салықты есептеуге және төлеуге қажетті құжаттарды ұсынбау немесе уақтылы ұсынбау түрінде іске асырылады.

Басқаша айтқанда, салық төлеушілер заңмен тікелеей немесе жанама тыйым салынған тәсілдермен өздерінің салық міндеттемелерін төмендеткен немесе салықты мүлдем төлемеген не болмаса тиісінше төлемеген кезде салық төлеуден жалтару орын алады. Жалған кәсіпкерлік жосықсыз салық төлеушілер салық төлеуден жалтару үшін қолданатын, кеңінен тараған сызбалардың бірі болып табылады.

Мұндай компанияны алдын ала анықтау мүмкін емес, себебі олар заңнама талаптарына сәйкес мемлекеттік органдарда тіркелген.

 Мұндай кәсіпорындар, әдетте, бірнеше жыл қызмет еткен соң барып анықталады. Жалған кәсіпорындар заңсыз несие алу, оның ішінде белгілі бір мақсатқа берілетіні де бар, коммерциялық құрылымдарға жалған шот-фактуралар мен басқа да бухгалтерлік құжаттарды беру және өзгедей жолдармен оларды салық төлеуден алып шығу үшін және тағы да сол сияқты мақсатпен құрылады.

Жоғарыда айтылғандай, Қылмыстық кодекске сәйкес кәсіпорынды әуел бастан кәсіпкерлік қызметпен айналысу үшін емес, нақты ақшаға айналдыру мақсатында құрған тұлға танылады.

Осы мәселенің ерекше көкейтестілігіне байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотымен 2009 жылғы 12 қаңтарда «Жалған кәсіпкерлік туралы заңнаманы қолданудың кейбір мәселелері жөнінде» № 1- Нормативтік қаулысы қабылданған, соған сәйкес кәсіпкерлік немесе банктік қызметті жүзеге асыру ниетінсіз, қолданыстағы заңға қайшы келетін мақсаттарды көздейтін және азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі зиян келтірген, нысаны бойынша заңды коммерциялық ұйымды қасақана құруын жалған кәсіпкерлік деп түсіну керек. Кредиттер алу, салық төлеуден босатылу, өзге де мүліктік пайда алу немесе тыйым салынған қызметті жасыру жалған кәсіпкерліктің мақсаттары бола алады.

Жалған кәсіпкерлікпен айналысқан кезде жалған кәсіпорынның контрагенті салықтан заңсыз босатылады.

Салықтарды азайту да олардан босатылу болып табылады. Одан бөлек, егер қылмыстық іс бойынша жалған кәсіпорын құрған тұлға бухгалтерлік және салықтық есептің ережелері бойынша есепке алынбаған, тиісті құжаттарды ресімдемей белгісіз тұлғалардан сатып алынған тауарларды жалған кәсіпорынның атынан өткізгені анықталса, оның әрекеттері жалған кәсіпкерлік ретінде сараланады.

Жалған кәсіпкерлікке байланысты кінәлі деп танылған сот үкімінің негізінде салық органдары жалған кәсіпорынның контрагенттерінен осы мәмілелер бойынша шығыстарынан шегерімдер және кірістерінен қосылған құн салығының (бұдан әрі - ҚҚС) сомаларын алып тастау үшін шара қолданады. Тиісті сот шешімінен кейін жалған кәсіпорынның шотфактуралары жалған, ал бюджет алдындағы міндеттемелер орындалмаған болып саналады.

 Нәтижесінде бір жеке алынған жалған кәсіпорын барлық өзінің контрагенттеріне салық тұзағын салады. Жалған кәсіпорындар туралы салық төлеушілерді хабарландыру мәселесіне келсек, салық заңнамасы Қаржы министрлігінің Салық комитетінің сайтында жалған кәсіпорындардың тізімі қарастырылған. Web-порталдың мекен-жайы www.saiyk.kz «Салық төлеушілердің тізімі», «Жалған кәсіпорындардың тізімі».

 Соттың нақты үкімін қарау үшін sud.kz. «Сот істері бойынша анықтамалықтың» сот сайтына кіру жеткілікті. Салық кодексінің 587-бабына сәйкес, камералдық бақылау нәтижелерi бойынша бұзушылықтар анықталған жағдайда, анықталған бұзушылықтардың сипаттамалары қоса берiле отырып, камералдық бақылау нәтижелерi бойынша анықталған бұзушылықтарды жою туралы хабарлама ресiмделедi.

Мұндай хабарламаны орындауды салық төлеушi (салық агентi) ол табыс етiлген (оны алған) күннен кейiнгi күннен бастап отыз жұмыс күнi iшiнде жүзеге асырады.

Салық төлеушi бұзушылықтарды жою туралы хабарламаны белгiленген мерзiмде орындамаса, онда салық органының Салық кодексінiң 611-бабына сәйкес хабарламаны орындау мерзімінен бастап 5 жұмыс күні өткен соң салық төлеушiнiң банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұруға құқығы бар.

Бақылаудың мұндай формасының тиімділігі ақпараттық жүйені пайдалану іске асырылғаннан бастап арта түсті. Бүгінде ақпараттық жүйелер салық органдарына автоматты түрде кәсіпкерліктің жосықсыз субъектілерін анықтауға мүмкіндік берді. Ал салық қызметі органдарының заңды талаптарына құлақ аспайтын немесе оларды орындаудан қилы себептермен жалтаратын салық төлеушілерге қаржы полициясы органдарымен бірлесіп, шара қолданылады.

 Соттармен жосықсыз кәсіпорын деп танылған салық төлеушілер өзара есеп айырысулары бойынша бұзушылықтарды өз бетінше жойған кезде салық органының құжаттық тексерулер, оның ішінде тексерілген мерзімге кезектен тыс тексеру жүргізуге құқы бар.

«Салық заңнамасын қолданудың сот практикасы туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2013 жылғы 27 ақпандағы № 1 нормативтік қаулысының 10-тармағымен айқындалғандай, Салық кодексінің 585- бабында камералдық бақылау - салық төлеушi (салық агенті) табыс еткен салық есептiлiгiн, уәкілетті мемлекеттік органдардың мәліметтерін, сондайақ салық төлеушінің қызметі туралы басқа да құжаттар мен мәліметтерді зерделеу мен талдау негiзiнде салық қызметі органдары жүзеге асыратын бақылау ретінде айқындалған (1-тармақ).

Камералдық бақылаудың мақсаты - салық органдары камералдық бақылау нәтижелері бойынша анықтаған бұзушылықтарды салық органдарында тіркеу есебіне қою және (немесе) осы Кодекстің 587-бабына сәйкес салық есептілігін ұсыну және (немесе) салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу арқылы салық төлеушіге дербес жоюға құқық беру (2-тармақ).

Салық кодексінің 587-бабы бойынша, салық кезеңі үшін салық есептілігін ұсыну камералдық бақылаудың нәтижелері бойынша хабарламаның орындалуы болып табылады, бұған анықталған бұзушылықтар немесе солар бойынша осы баптың 2-1- тармағының талаптарына сай келетін түсініктеме жатады. Салық төлеуші (салық агенті) хабарламада көрсетілген бұзушылықтармен келіскен жағдайда салық есептілігін ұсынады, ол келіспеген жағдайда түсіндірмені ұсынады.

 Хабарламаны белгіленген мерзімде (30 жұмыс күні) орындамау Кодекстің 611-бабына сәйкес салық төлеушінің банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұруға әкеп соғады. Кез келген жағдайда салық төлеушіге (салық есебін ұсыну не түсініктеме беру) міндеті жүктеледі. Көрсетілген хабарламаны орындамаған жағдайда мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттеменің орындалуын қамтамасыз етудің жоғарыда көрсетілген тәсілі қолданылады.

Бұдан басқа, мұндай жағдайда Салық кодексінің 627-бабы 5-тармағының 2) тармақшасына және 9-тармағының 2) тармақшасына сәйкес салық органы жоспардан тыс тақырыптық салық тексеруін жүргізеді. Демек, камералдық бақылау нәтижелері жөніндегі хабарлама АІЖКнің 279-бабында көзделген сотта даулауға жататын мемлекеттік органдардың әрекеттеріне жатады.

Салық кодексінің жоғарыда келтірілген нормаларын ескеріп, осындай азаматтық істерді қарау кезінде олардың негізділігін мәні бойынша тексермей, хабарламаларда көрсетілген негіздердің заңдылығы туралы мәселені шешу қажет. Кері жағдайда болашақтағы салықтық тексерудің, соның ішінде камералдық бақылау нәтижелері бойынша салық қызметінің органдары анықтаған бұзушылықтарды жою туралы хабарламаларды орындамау мәселесі бойынша жоспардан тыс тақырыптық тексерудің нәтижелері алдын ала шешілетін болады.

Сондықтан соттардың салық органында аталған хабарламаны шығару үшін заңда көзделген негіздердің болған-болмағанын анықтағаны жеткілікті.

Мысалы, камералдық бақылау нәтижелері жөніндегі хабарлама жалған кәсіпорындармен операциялар немесе кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру ниетінсіз жасалған мәмілелер бойынша қосымша құн салығы соммасын шегеруге және есептеуге жатқызуға қатысты Салық кодексінің нормаларымен негізделген.

 Жалған кәсіпкерлік те, кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру ниетінсіз мәміле (мәмілелер) жасау да тиісінше ҚК-нің 192 және 192-1-баптарында көзделген, қылмыстық жазаланатын әрекеттер болып табылады. Сондықтан сол немесе басқа қылмысты жасау фактісі анықталған қылмыстық іс бойынша қорытынды шешім болса, хабарлама заңды деп танылуы мүмкін.

Бұл ретте осындай мәмілелер бойынша қандай да бір дәлелдемені зерттеудің қажеті жоқ. Егер мұндай шешім болмаса, салық органының хабарламасы заңсыз деп танылуы тиіс. «Әкімшілік рәсімдер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 8- бабының 2-тармағына сәйкес, мемлекеттiк органның құқықтық актiсi осы құқықтық акт арналған адамдар оның талаптарын немесе онда қамтылған тапсырмаларды орындаған кезден бастап қолданылуын тоқтатады.

Осыған байланысты АІЖК-нің 279-бабының 1-бөлігі ескеріле отырып, салық төлеушінің оның жоғарыда көрсетілген тәсілдердің бірімен орындалған камералдық бақылау нәтижелері жөніндегі хабарламаны даулау туралы арызы азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға және шешуге жатпайды.

 Судья мұндай арызды қабылдаудан бас тартады (АІЖК-нің 153- бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасы), ал азаматтық іс қозғалған жағдайда сот ол бойынша іс жүргізуді қысқартады (АІЖК-нің 247-бабының 1) тармақшасы).

Салық төлеушілердің атына салық заңын бұзушылықты жою туралы хабарламалар жібере отырып қосымша декларация өткізу арқылы салық органдары қойылған шот фактуралардың, ҚҚС салық сомаларын сонымен қатар КҚС тауарларды, қыметтерді алу шығындарын алып тастап оларға өз бетінше ҚҚС түзету енгізуге ұсыныс жасаған.

Салық төлеушілер сотқа осы хабарламаларды даулап жүгінген. Заңды тұлғаның құрылған уақытынан бастап жалған кәсіпкершілік орын алғандықтан шын мәнісінде ешқандай мәмле болмағанын анықтаған заңды күшіне енген үкімдерді, қаулыларды соттар негізге ала отырып арызданушылардың салық органдарының хабарламаларын заңсыз деп тану туралы талаптары қанағаттандырусыз қалдырылған. Осы санаттағы істеді қарау тәртібі:

Осы санаттағы істерді соттар АІЖК-нің 27-тарауына сай дұрыс қарайды, себебі сот тәртібімен салық органдарының шешімдері даулануда, азаматқа немесе заңды тұлғаға қандайда бір міндеттеме қойылған немесе олар жауапкершілікке (мүліктік) тартылған.

Қаралған істер санаты:

Жоғарыда көрсетілгендей талдауға түскен істердің көпшілігі салық органдарының, салық төлеушілердің салық есептерін толтыру уақытында жалған кәсіпкерлермен жасаған өзара есептесу кезінде қосымша құн салығын есепке алу бойынша бұзушылықтарды жою туралы хабарламаларды даулау болып табылады.

Атап айтқанда арызданушылар «Жапалақ» ЖШС, «Астық Дәуір» ЖШС, «Алтын сапа құрылыс» ЖШС, «Севолона» ЖШС, «Компания «Сырым Блеке» ЖШС, «Компания КазСтройИндустрия» ЖШС, «Рыспан» ЖШС, «Бином» ЖШС, «Вертикаль Тараз» ЖШС, «Бином Снаб» ЖШС, «БиномСтройДеталь» ЖШС-і және тағы басқалары сот шешімімен әділет органдарында тіркелуі бұзылған, ал кейбір кәсіпорындар бойынша жалған кәсіпорын деп танылған сот үкімдері мен қаулылыраы бар кәсіпорындармен тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді алу кезінде салық аралығында жасалынған есепте қосымша құн салығын есепке алу жөінде жіберілген камералдық бақылау нәтижесінде орын алған бұзушылықтарды жою туралы хабарламаларды заңсыз деп танып, оларды бұзуды сұраған.

Осы істер бойынша олардың мәні, негізі және мән-жайлары бір-біріне сәйкес, сондықтан осы істер бойынша талдау ортақ түрде келтіріледі.

Нақтылай келгенде аталған істер бойынша арызданушылар өздерінің талаптарын келесі жағдайлармен негіздейді:

- өнім берушінің қосымша құн салығы бойынша тіркеу есебінен алу туралы куәліктерінің күшін жойылғандығы жайлы мәліметтердің жоғына байланысты хабарламаларды заңсыз деп тану;

- мәмілелер дауланбаған және жарамсыз деп танылмаған;

- өнім берушілердің, яғни жалған кәсіпорындардың салықтық міндеттемелері үшін арызданушылар тауарды алушы ретінде жаупкершілікке тартылмауы керек;

- жалған кәсіпкер деп танылу туралы үкім шыққанға дейін өнім берушімен мәміле жасаған арызданушы өнім берушінің осындай болып танылатынын білмеген, сондықтан бір салық төлеушінің салық міндеттемелерін орындамауы басқа салық төлеушіге ерікті болмауы керек;

- зиян жалған кәсіпорынның құрылтайшыларынан сот үкімі бойынша өндірілген (Кокумов К.А.);

- арызданушылар тауар алушылар ретінде өнім берушілердің заң міндеттемелерін орындауын қадағалауға мүмкіншілігі және құқығы жоқ, салық міндеттемелерін салық төлеуші өз бетінше атқарады;

- осы кәсіпорындардың әділет органдарында тірелуі жарамсыз деп танылмаған, тек кана сот шешімімен бұзылған, сондықтан хабарлама жолдауы заңсыз болып табылады.

Арызданушылармен дауланып отырған хабарламалар салық органдарымен камералдық бақылау нәтижесінде шығарылған, себебі арызданушылар қосымша құн салығы бойынша соммалар есепке алынып, корпоративтік құн салығы бойынша соммалар есепке алынып, корпоративтік құн салығыбойынша счет-фактуралармен өнім берушіден алынған тауарлар үшін есептен шығарылған. Ал бұл өнім берушілер Тараз қалалық №2 сотының үкімімен жалған кәсіпкерлік айналысқаны үшін кінәлі деп танылған К.А. Кокумов, Т.К. Біләл, Д.Пикалов болып табылады, яғни арызданушылар осы соммаларды есепке алуға немесе есептен шығаруға құқықтары болмаған.

Соттар аталған арызданушылардың талаптарын қанағаттандырудан бас тарта отырып К.А. Кокумов жөнінде сот үкімімен анықталған жағдайларды негізге алған, атап айтқанда 01.01.2011 жылы мен 30.09.2012 жыл аралығында К.А. Кокумовта жалған кәсіпкерлікпен айналысуға қылмыстық ой пайда болған, яғни қызмет атқармай мәмілелер, кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне нақты жұмыс істемей, қызмет көрсетпей тауарларды қоймай өзінің мүддесінде және материалдық пайда табу мақсатында және соңғыларды қосымша құн салығын төлеуден босату мақсатында шот фактуралар беріп, мемлекетке ірі мөлшерде шығын келтірген. К.А.Кокумов өзінің қылмыстық ой пиғылын іске асырып өзіне мүліктік пайда табу үшін кәсіпкерлік қызмет көрсетпей нақты төлем алу мақсатында Бейсенова А.А. жеке кәсіпкерінің активінде тауарлық материалдық құндылықтардың жоқтығын біле тұра, 01.01.2011 жылы мен 30.09.2012 жыл аралығында нақты жұмысты орындаусыз, қызмет көрсетпей, тауарды жеткізбей мәмілелер жасаған, сонымен заңсыз мақсатта қосымша құн салығының есептелу бөлігін ұлғайтқан.

Қолында Бейсенова А.А. жеке кәсіпкерінің мөрін пайдаланып А.А. Бейсенованың атынан бухгалтерлік жұмыс атқармай, қызмет көрсетпей, тауар жеткізбей кәсіптік қызметтің әр түрлі субъктілеріне бухгалтерлік құжаттардың көшірмелерін берген. К.А. Кокумовтың іс әрекетімен мемлекетке салық кірісі ретінде 100 761 926 теңге көлемінде ірі мөлшерде залал келтірілген.

Жамбыл облысы мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының 19.11.2013 жылғы шешімімен «Ульби» ЖШС-нің тіркеуі бұзылған, себебі бұл заңды тұлға тіркеуден өткен уақыттан бастап кәсіпкерлік қызметпен айналыспаған.

Сондықтан Жамбыл облысы бойынша экономикалық және жемқорлық қылмыстармен күресу Департаменті 02.05.2013 жылы «Ульби» ЖШС-не қатысты ҚК-тің 192-бабы 1-бөлігімен, яғни кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру ниетiнсiз жеке кәсiпкерлiк субъектiсiн құрғаны үшін қылмыстық іс қозғаған.

Осы шешімнің негізінде, салық басқармасы 01.10.2009 жылдан бастап «Ульби» ЖШС-ін қосымша құн салығы есебінің тіркелу куәлігінің күшін жойған.

Салық кодексінің 571-бабының 4-бөлігінің талабына сай соттың заңды күшіне енген шешімімен жеке кәсіпкерді немесе заңды тұлғаның тіркелуін жарамсыз деп танығанда қосымша құн салық есебінің тіркелуі салық органының шешімімен осындай есепке тұрған күннен бастап алынып тасталады.

Осылайша, салық басқармасымен салық кодексінің 585-587 баптары талаптарына сай мемлекетке келтірілген залалды өндіру мақсатында салық заңының бұзылуын жою туралы ескертпе қойылған.

Осындай жағдай «Витана Лидер» ЖШС, «Компания Грант Ариона» ЖШС-і, «ВитЭлМа» ЖШС-не қатысты орын алған, олардың әділет органында тіркелуі мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының 19.11.2013 жылғы шешімімен бұзылған, себебі тіркеуден өткен уақыттан бастап заңды тұлғалар кәсіпкерлік қызметпен айналыспаған.

Осы себептен Жамбыл облысы бойынша экономикалық және жемқорлыққа қарсы қылмыстармен күресу Департаментімен басқа да мүліктік пайда табу, салықтан босату мақсатында кәсіпкерлік қызметпен айналыспай коммерциялық ұйым ашқаны үшін қылмыстық іс 22.08.2013 жылы «Витана Лидер» ЖШС-не қатысты, 16.02.2013 жылы «Компания Грант Ариона» ЖШС-не қатысты ҚК-тің 192-бабының бірінші бөлігімен қозғалып, кейіннен тергеу барысында рахымшылық актісімен қысқартылған.

06.03.2014 жылғы Тараз қаласының №2 сотының үкімімен Д. Пикалов, мүліктік пайда табу, салықтан босату мақсатында кәсіпкерлік қызмет атқармай В.В.Пиотровскаяның атына «Оригинал Тараз 2010» ЖШС-ін, Л. Битемированың атына «Ульби» ЖШС-ін тіркеп жалған кәсіпкерлік құрғаны анықталған. Жоғарыда аталған кәсіпорындар нақты өнім тапсырушы болмаған, сондықтан олар қосымшща құн салығының төлеушілері болмаған, осыған орай осы жалған кәсіпорындармен шот фактуралар берілген мекемелердің қосымша құн салық сомасын қосып алуға құқықтары болмаған.

Өнім тапсырушы және қосымша құн салығын төлеуші болмайтын жалаған кәсіпкерлер берген шот фактуралар, олардың атынан берілген басқада құжаттар мәміленің жасалғанын негіздейтін дәлелдемелер болып танылмайды, сондай-ақ Салық кодексінің 85-бабында көрсетілген жылдық кірісті алу үшін шығындар болып есептелмейді.

Қосымша құн салығын және корпоративтік құн салығын төлеу объектісі кәсіпорындар кәсіпкерлік қызметпен айналысатындығын айқындайды, ал жалған кәсіпкерлікте тауар, жұмыс, қызмет көрсетілмейді, салық салынатын объектілері болмайды. Соттар қаралған істер бойынша хабарламалар салық төлеушілердің өздері өткізген салық есептерін зерделеп, айқындау барысында камералдық бақылау нәтижесінде шығарылған деген тұжырымға келген.

Орын алған сот үкімі Салық кодексінің 587-бабына сәйкес салық есебін зерделеп қорытындылауға негіз болды, осы баптың талабына камералдық бақылау нәтижелерi бойынша бұзушылықтар анықталған жағдайда тәуекелі жоғары немесе төмен деңгейіне сай бұзушылықтар бойынша – анықталған бұзушылықтардың сипаттамалары қоса берiле отырып, камералдық бақылау нәтижелерi бойынша анықталған бұзушылықтарды жою туралы хабарлама ресімделеді.

Камералдық бақылау нәтижелерi бойынша анықталған бұзушылықтарды жою туралы хабарламаны орындауды салық төлеуші (салық агенті) ол табыс етілген (оны алған) күннен кейінгі күннен бастап отыз жұмыс күні ішінде жүзеге асырады.

Соттар шот фактурада көрсетілген жалған кәсіпорындар өнім тапсырушы емес екендігін, қосымша құн салығы осы шот фактуралар бойынша бюджетке түспегендігін және арызданушылар оларды есепке алынуы заңға қайшы екендігін ескере отырып, өз бетімен салық есебінің кемшіліктерін жою туралы дауланып отырған хабарламаларды заңды деп танып және салық төлеу міндеттемелірмен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер принципіне сай келеді деп табады.

Арызданушылардың: - мәлімелер дауланбаған және жарамсыз деп табылмаған; - келісім шарт жалған кәсіпкер деп тану туралы үкім шыққанға дейін жасалынып, өнім берушінің осындай болып танылатынын білмеген, сондықтан бір салық төлеушінің салық міндеттемелерін дұрыс орындамауы, басқа салық міндеттемелерін дұрыс орындаған салық төлеушіден ерікті болмау туралы уәждерін сот заңды түрде негізсіз деп таныған, себебі бұл жағдайлар сот үкімімен анықталған жалған кәсіпкерлік туралы фактілері және қосымша құн салығының және корпоративтік құн салығының бюджетке түспей, арызданушылар есепке алып, есептен шығарылғандығы жоққа шығарылмаған. Бірінші сатыдағы сотта қаралған жоғарыда көрсетілген азаматтық істер бойыншасот шешімдері аппеляциялық сот алқасының қаулыларымен өзгеріссіз қалдырылған.

Сонымен қатар осы санаттағы істерді қарау барысында екі рет салық салу мәсеоесі туындаған. Яғни сот үкімімен жалған кәсіпкер деп танылған сотталған тұлғадан белгіленген қосымша құн салығы залал ретінде өндіріледі, кейіннен сот үкімімен жалған кәсіпкердің контрагентінен салық басқармасы салық төлеушіге сол қосымша құн салығын белгілейді, сонымен екі рет салық салу орын алады.

Салық комитетінін аталған жалған кәсіпкерліктен тауар, қызмет алды деген мәмілмеге қосымша құн салыңғын белгілеу заңды деп саналады және Салық кодексінің талаптарына сай келеді, сондықтан соттар қолданыстағы заңнамалардың негізінде шешім шығарады.

Мұндай жағдайда, қылмыстық сот тәртібімен сотталғандардан аталған кәсіпкерден залалды өндіру түріндк жалған кәсіпкерлерге есептелген салық өңдіру оның контрагентін өзінің салық кодексінде көрсетілген міндеттемелерді орындаудан босатпайды.

Жоғарыда аталып кеткендей Республика соттарында жалған кәсіпкерлік, соның ішінде арызданушы мен жалған кәсіпкерлік контрагентерінін арасында жасалған мәлімелерді жарамды деп тану туралы азаматтық істер 20014 жылы қаралмаған.

Сонымен қатар, осы санаттағы бұрын қаралған істерді зерделеу кезінде заңнамаларда жалған кәсіпкерлікпен жасалған мәлімелерді жарамды деп тану негіздері мен механизмі қарастырылмаған.

Салық кодексінің 115-бабының 2) тармақшасына сай, соттың үкімінде немесе қаулысында көрсетілмеген салық төлеушілермен жасалған не сот азаматтық-құқықтық тәртіппен жарамды деп таныған мәмілелер бойынша шығыстарды қоспағанда, соттың заңды күшіне енген үкімінің немесе қаулысының негізінде жалған кәсіпорын деп танылған салық төлеушімен жасалған операциялар бойынша сот қылмыстық деп анықтаған әрекет басталған күннен бастап жүргізілген шығыстар құнына қосылатын шығындары шегерімге жатпайды.

Аталған кодекстің 257-бабының 3-бөлігінің 1) тармақшасына сай, қосылған құн салығының сомасы соттың үкімінде немесе қаулысында көрсетілмеген салық төлеушімен жасалған не сот азаматтық-құқықтық тәртіппен жарамды деп таныған мәмілелер бойынша есепке жатқызылған қосылған құн салығының сомаларын қоспағанда, соттың заңды күшіне енген үкімінің немесе қаулысының негізінде жалған кәсіпорын деп танылған салық төлеушімен жасалған операциялар бойынша есепке жатқызылмайды. Жоғарда аталған негіздермен жалған кәсіпкерлік контрагенттері сотқа жалған кәсіпкерлікке мәмлесі жарамды деп тану туралы талап қойған.

Сот тәжірибесінен көрініп тұрғандай, Астана қаласының мамандандырылған ауданаралық экономикалық соты мұндай арыздарды АІЖК-нің 153-бабының 1-бөлігінің 1) тармақшасына сай қабылдаудан бас тартқан, себебі мұндай арыздар азаматтық сот өңдірісімен қаралуға және шешілуге жатпайды. Аппелляциялық сот алқасымен бірінші сатыдағы соттың арызды қабылдаудан бас тартуы заңды деп танылған.

Себебі жалған кәсіпкерлікпен жұмыс істейтін салық төлеушіге қатынасты салықтық бақылау жүргізуі, сонымен қатар оған сәйкес іс шара қолдануы және кейіннен азаматтық құқықтық дау туындау осынын бәрі қылмыстық істе жалған кәсіпкерлік құрған тұлға деп танылуы керек. АІЖК-нің 71-бабының 3-бөлігіне сай, талаптарына сай Соттың қылмыстық іс бойынша күшіне енген талап қоюды қанағаттандыру құқығы танылатын үкімі оған қатысты соттың үкімі болған тұлға әрекеттерінің азаматтық-құқықтық салдары туралы істі қарайтын сот үшін міндетті.

 Заңды күшіне енген сот үкімі мұндай азаматтық істі қараған сот үшін, осы ісәрекеттер орын алды ма және оларды осы адам жасады ма деген мәселелер бойынша, сондай-ақ үкіммен белгіленген мән-жайларға және олардың құқықтық бағасына қатысты да міндетті болып табылады.

Қылмыстық кодекстің 192-бабында көрсетілгендей, кәсіпкерлікпен айналыспау үшін құрылған жеке кәсіпкерліктің субъектісі, жарамды мәмілелер жасай алмайды.

Соттар азаматтық істерді қарау барысында ҚК-тің 192-бабымен айыптау үкімін талдауға құқығы жоқ. Контрагенттің адалдығы туралы сұрақты қылмыстық іс жүргізу тәртібімен тексеріледі, және негіз пайда болған жағдайда Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 51-тарауының талабына сай, жаңадан ашылған мән жайлар бойынша қайта қаралуы мүмкін. Осы сұрақ бойынша қосымша ретінде келесіні көрсетуге болады.

Талап арыздарда жауапкер ретінде жалған кәсіпкерлер көрсетіледі, алайда заңды күшіне сот үкімімен немесе шешімімен олар мемлекеттік тіркеуден алынып тасталуға жатады. Бұл жағдайда жауапкер жоқ, сондықтан сот өндірісіне талап арызды қабылдаған кезде арызданушылардан заңды тұлғалардың тіркелуі жайлы мәлметтер талап ету керек.

Азаматтық заңнамамен тек қана бір жағдайда мәмілені жарамды деп тану мүмкін. АК-тің 154-бабының 2-бөлгіне сай, егер нотариаттың куәләндіруін талап ететін мәмілені тараптар немесе тараптардың бірі іс жүзінде орындаған болса, ол өзінің мазмұны жағынан заңдарға қайшы келмесі және үшінші жақтардың құқықтарын бұзбаса, сот мүдделі тараптың арызы бойынша мәмілені жарамды деп тануға құқылы.

Бұл ретте мәмілені кейіннен нотариаттың куәландыруы талап етілмейді. Осы талаптар жалған кәсіпкерлікпен оның контрагенттерінін арасында жасаған мәмілелерге тарамайды, себебі сот үкімімен анықталғандай жалған кәсіпкерлік нақты тауарларды қоймаған, жұмыс орындамаған, қызмет көрсетпеген, ал кінәлі тұлға контрагенттердің ақшасын қолма қол алуға, кейіннен ол ақшаның келісілген мөлшерін үстем ақы ретінде ұстап қалып, қалғанын контрагенттердің өздеріне қайтарып отырған.

Сонымен қатар, Салық кодексінің 115-бабының 2) тармақшасына және 257-бабының 3-бөлігінің 1) тармақшасында көрстеілгендей, салық төлеушінің жалған кәсіпкермен жасалған операциялар бойынша шығындарына қосымша құн салығының сомасын есепке алуға басынан тиым салынған және оларды кейіннен түзету міндетттемесі айқындалмаған.

 Нормативтік-құқықтық база

Жалпы заңнама:

Қазақстан Республикасының Конституциясы;

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (бұдан әрі - АК), онымен мәміле нәтижесінде азаматтық құқықтар мен міндеттемелердің туындау, өзгерту және қысқартылуының жалпы мәселелері реттеледі.

Әдетте, мәмілелер салық міндеттемелерін орындау процесінде тараптардың субъективті құқықтары мен міндеттемелерін иемдену құралы мен негіздемесі ретінде қызмет етеді.

Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі (бұдан әрі - АІЖК), онда салық органдарының нормативтік емес құқықтық актілерін, шешімдері мен әрекеттерін (әрекетсіздіктерін) сот процесінде даулау кезінде туындайтын азаматтық дауларды шешудің іс жүргізу мәселелері көрініс тапқан.

              Арнайы заңнама:

Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы (Салық кодексi)», ол Мемлекет пен салық төлеушінің арасындағы салық міндеттемелерінің орындалуымен байланысты қатынастарды реттейді.

Назар аударыңыз!

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкендігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды.

Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.

            Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы