1-бапқа түсініктемелер. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі

1. Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу тәртібі Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарында, Қазақстан Республикасының Конституциясына және халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларына негізделген Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінде айқындалады. Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін реттейтін өзге де заңдардың ережелері осы Кодекске енгізілуге тиіс.

2. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары азаматтық іс жүргізу құқығының құрамдас бөлігі болып табылады.

3. Қазақстан Республикасының азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңнамасы азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, Қаржы, шаруашылық, жер және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді, сондай-ақ ерекше іс жүргізу істерін қарау тәртібін белгілейді.

1. Конституцияның 13-бабының 2-тармағына сәйкес әрбір азаматқа құқықтар мен бостандықтарды сот арқылы қорғауға кепілдік беріледі. Сот арқылы қорғау құқығы конституциялық құқықтарға жатады. Соттардың азаматтық құқықтарды қорғауы азаматтық іс жүргізу заңдарымен реттелетін сот қызметінің ерекше іс жүргізу нысаны болып табылатын азаматтық сот ісін жүргізу арқылы жүзеге асырылады.

Түсіндірме мақалада азаматтық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асыру тәртібін айқындайтын нормативтік құқықтық актілердің тізбесі берілген.

Азаматтық сот ісін жүргізу туралы заңнаманың маңызды көздерінің санатына тұтастай алғанда сот ісін жүргізудің және атап айтқанда азаматтық сот ісін жүргізудің негізгі қағидаттарын, сондай-ақ судьялардың құқықтық және іс жүргізу мәртебесінің мазмұнын айқындаған "Қазақстан Республикасы судьяларының сот жүйесі және мәртебесі туралы" Конституциялық заң жатады. Сот билігі сот төрелігін тек сот арқылы жүзеге асырады және ешқандай органдар мен адамдар сот төрелігін жіберушінің функцияларын қабылдауға құқылы емес.

Азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін егжей-тегжейлі реттейтін, көптеген нормаларды қамтитын негізгі және негізгі, азаматтық іс жүргізу заңнамалық актісі АІЖК болып табылады. Онда азаматтық процестің принциптері, ведомстволық бағыныстылық және соттылық ережелері, процеске қатысушылардың құрамы, олардың құқықтары мен міндеттері, сот талқылауының, сот актілерін шығарудың, оларға шағымданудың рәсімі мен тәртібі айқындалған.

Азаматтық іс жүргізу құқығының жекелеген ережелерін қолдану тәртібі бойынша түсіндірмелерді Жоғарғы Сот жалпыға міндетті болып табылатын және қолданыстағы құқықтың құрамына кіретін тиісті нормативтік қаулыларда берген.

2. Конституцияның 8-бабы Қазақстан Республикасының халықаралық құқықтың қағидаттары мен нормаларын құрметтейтінін көздейді. Демек, азаматтық сот ісін жүргізу тәртібін айқындау кезінде жоғарыда айтылған конституциялық ереженің сақталуы ескеріледі және қамтамасыз етіледі.Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары мен өзге де міндеттемелері, сондай-ақ Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Соттың нормативтік қаулылары Азаматтық іс жүргізу құқығының құрамдас бөлігі болып табылады, ол сондай-ақ Конституцияның 4-бабының нормаларынан туындайды, оған сәйкес Қазақстан Республикасында қолданыстағы құқық Конституцияның, оған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің нормалары болып табылады, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерін, сондай-ақ Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларын қамтиды. Конституция Республиканың бүкіл аумағында жоғары заңды күшке ие және тікелей қолданылады. Республика ратификациялаған халықаралық шарттар оның заңдарынан басым болады және халықаралық шарттан оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайларды қоспағанда, тікелей қолданылады. Республика қатысушысы болып табылатын барлық заңдар, халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен міндеттеріне қатысты нормативтік құқықтық актілерді ресми жариялау оларды қолданудың міндетті шарты болып табылады.

3. Түсініктеме берілген баптың үшінші бөлігі азаматтық сот ісін жүргізу туралы Заң азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, Қаржы, шаруашылық, жер және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істерді, сондай-ақ ерекше іс жүргізу істерін қарау тәртібін белгілейтінін айқындайды. Қорғауға жататын материалдық құқықтың немесе заңмен қорғалатын мүдделің сипаты мен ерекшелігіне, азаматтық істердің белгілі бір топтарын қозғаудың, қараудың, шешудің іс жүргізу тәртібіне байланысты істердің әртүрлі санаттары үшін азаматтық сот ісін жүргізудің әртүрлі түрлері қолданылады, атап айтқанда: Бұйрық өндірісі, оңайлатылған (жазбаша) іс жүргізу, талап қою өндірісі, ерекше талап қою өндірісі, ерекше іс жүргізу.Азаматтық сот ісін жүргізудің негізгі және кең таралған түрі-талап қою өндірісі. Осы түрдің құралдары бойынша азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй, Қаржы, шаруашылық, жер құқықтық қатынастарынан, табиғи ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау қатынастарынан және басқа да құқықтық қатынастардан туындайтын даулар бойынша істер қаралады.Дәл осы талап қою ісінде азаматтық сот ісін жүргізудің жалпы ережелері қарастырылған. Сот ісін жүргізудің қалған түрлерін осы жалпы ережелерден алып тастау ретінде ұсынуға болады. Талап қою өндірісінде ауызша сот ісін жүргізу және жеңілдетілген (жазбаша) өндіріс сияқты сорттар бар.Азаматтық қатынастардың материалдық-құқықтық айырмашылығы оларды қарау және шешу тәртібіне әсер етеді. Атап айтқанда, жария құқықтық қатынастардан туындайтын істер ерекше талап қою ісінде қаралады.

Ерекше талап қою ісін жүргізу тәртібімен істердің мынадай санаттары қаралады: сайлауға, референдумдарға қатысатын азаматтардың және қоғамдық бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы өтініштер бойынша істер; азаматтардың алқаби ретінде қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысу құқығын бұзатын жергілікті атқарушы органдардың шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) дау айту туралы істер; шешімдер мен іс-әрекеттерге дау айту туралы істер мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқарудың, қоғамдық бірлестіктердің, ұйымдардың, лауазымды адамдар мен мемлекеттік қызметшілердің; нормативтік құқықтық актілердің заңдылығына дау айту туралы істер.Ерекше талап қою ісінде істердің осы санаттарын қараудың ерекшелігі сотқа жүгіну үшін арнайы қысқартылған мерзім белгіленгендігінде. Осы істерді қарау тәртібі талап қою, Тараптар (талапкер, жауапкер) сияқты ұғымдарды көздемейді, ал процесте Тараптар өтініш беруші және мүдделі тұлға ретінде ұсынылады.

Егер сот талқылауы барысында сот шешімі тараптардың біріне қатысты үшінші тұлғалардың құқықтарына немесе міндеттеріне әсер етуі мүмкін екені анықталса, сот бұл мән-жайлар істі ерекше талап қою ісін жүргізу тәртібімен қарауға кедергі келтіретінін ескеруі тиіс. Сот АІЖК-нің 304-бабының ұқсастығы бойынша АІЖК-нің 6-бабының төртінші бөлігінің нормалары негізінде қолдануы керек, оған сәйкес даулы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық нормалары болмаған жағдайда, сот ұқсас қатынастарды реттейтін құқық нормаларын қолданады, ал мұндай нормалар болмаған кезде дауды заңнаманың жалпы принциптері мен мағынасын негізге ала отырып шешеді. Бұл жағдайда АІЖК-нің 304-бабының нормалары процеске қатысушылар мен барлық мүдделі тұлғалар арасында туындаған ұқсас құқықтық қатынастарды реттейді.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ КІТАПХАНАСЫ

Астана, 2016 жыл

УДК 347 (574)  

К 63

ISBN 978-601-236-042-4

Азаматтық іс жүргізу кодексінің түсініктемелері Азаматтық кодекс қылмыстық іс жүргізу кодексі Қылмыстық кодекс Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысы қылмыстық заңнама Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері