11-бапқа түсініктеме. "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" Қазақстан Республикасының Кодексіне жер қойнауына меншік  

1. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес жер қойнауы мемлекеттік меншікте болады.

2. Мемлекет жер қойнауын осы Кодексте көзделген негіздерде, шарттарда және шектерде пайдалануға береді.

3. Жер қойнауына мемлекеттік меншік құқығын бұзатын жеке және заңды тұлғалардың әрекеттері Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа әкеп соғады. Жер қойнауына мемлекеттік меншікті бұза отырып жасалған мәмілелер елеусіз болып табылады.

______________________________________________________________________________________

(Ерешев Д. Е.)

1. Тәуелсіз Қазақстанның барлық заңнамалық актілерінде жер қойнауына меншік құқығы, сондай – ақ меншік құқығынан туындайтын жер қойнауын пайдалану құқығы мәселелеріне арналған ережелер қамтылған.

Барлық заңнамалық актілерге ортақ нәрсе, олар мемлекеттің жер қойнауына меншік құқығын декларациялайтын негізгі конституциялық нормалардың бірін белгілейді.

Жер қойнауына меншік құқығын реттейтін тікелей нормаларға келетін болсақ, әр уақытта олардың мазмұны "жер қойнауы" ұғымының мазмұны өзгергендей өзгерді (жер қойнауы туралы кодекстің 10-бабына түсініктемені қараңыз).

1992 жылғы жер қойнауы және минералды шикізатты қайта өңдеу туралы Кодекске сәйкес жер қойнауы мемлекеттің айрықша меншігінде болды, жер қойнауына жеке меншікке де, жер қойнауы учаскелерінің кез келген айналымына да тыйым салынды. Жер қойнауына меншік құқығын ҚР Жоғарғы Кеңесі жүзеге асырды.

1996 жылғы жер қойнауы туралы Жарлықта жер қойнауына меншік құқығы туралы бап меншік құқығының тікелей мәселелерінен басқа, Пайдалы қазбалар мен минералды шикізатқа меншік құқығын да реттеді. 1996 жылғы жер қойнауы туралы Жарлыққа сәйкес жер қойнауындағы минерал пайдалы қазбалар деп танылды, ал Пайдалы қазбалары бар және жер бетіне шығарылған жер қойнауының бір бөлігі минералды шикізат деп танылды. Бұл норманың мақсаты жер қойнауының мемлекеттік меншік объектісі ретінде жер қойнауының жай-күйінен жаңа күйге өту сәтін анықтау болды –

азаматтық айналымның дербес объектісі болып табылатын минералды шикізат. Ұқсас ережелер жер қойнауы және минералды шикізатты қайта өңдеу туралы Кодексте 1992 ж., бірақ "жер қойнауы"ұғымы аясында болды.

Сондай-ақ, 1996 жылғы жер қойнауы туралы Жарлықта жер қойнауына меншік құқығы туралы ережелердің бөлігі ретінде ТМО-ға меншік құқығы мәселесі реттелді. ТМО құрамында пайдалы қазбалар бар тау-кен, байыту, металлургия және өндірістің басқа түрлерінің (қождар, үйінділер, құйрықтар және басқалар) қалдықтары деп түсінілді.

ТМО-ны жеке реттеу объектісі ретінде бөлу қажеттілігі олардың жер қойнауына жатпайтындығына байланысты. ТМО-ны реттеу режимі ТМО-ға меншік құқығына байланысты болды. Мемлекеттік меншіктегі ТМО режимі жер қойнауына теңестірілді. Ал жеке меншік болып табылатын ТМҚ мұндай мәртебеге ие болмады және олардан пайдалы қазбаларды барлау және өндіру тәртібі бөлігінде 1996 жылғы жер қойнауы туралы Жарлықтың ережелері қолданылмады.

Жалпы, жер қойнауына меншік құқығы туралы мәселені реттеу 1996 жылғы жер қойнауы туралы Жарлықта жер қойнауындағы пайдалы қазбаларға қатысты құқықтарға баса назар аударылды. Жер қойнауы кеңістігін пайдалану 1996 жылғы жер қойнауы туралы Жарлықта қарастырылғанымен, жалпы алғанда, Жер қойнауы ресурстарының бұл құрамдас бөлігі жер қойнауына меншік құқығы тұрғысынан нақты реттелмеген.

Дәл осындай тәсіл 2010 жылғы жер қойнауы туралы Заңға да енгізілді, оның нормалары жер қойнауына меншік құқығын, оның ішінде ТМҚ-ға меншік құқығын реттеді.

Жер қойнауы туралы кодекстің қабылдануымен жер қойнауы ұғымы кеңірек баяндалды, бұл минералды шикізатқа меншік құқығы туралы ережелер алынған жер қойнауына меншік құқығы туралы норманың мазмұнына әсер етті.

2. Жер қойнауы меншік құқығының объектісі ретінде ерекше мәртебеге ие, өйткені олардың жалғыз иесі-мемлекет. Тек мемлекет реттеуші де, меншік иесі де жер қойнауын беру тәртібін, шарттарын, пайдалану шектерін белгілей алады.

Мемлекет санкцияламаған жер қойнауына қатысты кез-келген іс-әрекеттің заңды күші ғана емес, сонымен бірге жазаланады.

3. Түсініктеме берілген баптың 1-тармағы жер қойнауын пайдалану саласындағы қатынастарды реттеудің ерекше тәртібін айқындайтын негіз қалаушы акт болып табылатын ҚР Конституциясының ережелеріне сілтеме жасайды.

Түсіндірме мақаланың 2-тармағы шартты түрде екі бөлімнен тұрады. Оның бірінші бөлігі осы баптың 1-тармағының дамуы болып табылады, ол мемлекеттің жер қойнауына меншік құқығын жариялайды, соның салдарынан жер қойнауына қатысты барлық туынды құқықтарды тек мемлекет өзі айқындаған шектерде және тәртіппен бере алады.

Осы тармақтың 2-бөлігі ҚР Конституциясының 61-бабының ережелеріне негізделген, оған сәйкес меншік режимі және өзге де заттық құқықтар мәселелері бойынша негіз қалаушы қағидаттар мен нормаларды белгілеу ел Парламентінің құзыретіне жатады. Түсініктеме берілген баптың 2-тармағында Конституцияның бұл нормасы Жер қойнауын пайдалану құқығын беру мәселелері заңға тәуелді актілерді реттеудің мәні бола алмайтындығын көрсету арқылы ашылады және нақтыланады.

Түсініктеме берілген баптың 3-тармағы мемлекеттің жер қойнауына меншік құқығын бұзу тек азаматтық-құқықтық жауапкершілікке ғана емес, сонымен бірге әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке де әкеп соқтыратынын көрсетеді. Мұндай жауапкершілік шаралары тиісті заңнамамен белгіленеді (ҚР ӘҚБтК, ҚР ҚК). Мысалы, ҚР ҚК 334-бабы жер қойнауын өз бетінше пайдаланғаны үшін жауапкершілікті белгілейді.

Жер қойнауына меншік құқығын бұзатын кез келген мәмілелер елеусіз деп танылады. Мұндай мәмілелердің маңызсыздығының салдары ҚР АК ережелерімен айқындалады.

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы 

  "Kazenergy" қазақстандық мұнай-газ және энергетика кешені ұйымдарының Қауымдастығы " ЗТБ

Нұр-Сұлтан 2022

"Kazenergy" қауымдастығы "Норт Каспиан Оперейтинг компания Н.В.", "ҚазМұнайГаз "ҰК" АҚ, "Маңғыстаумұнайгаз" АҚ, "Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг Б. В.", "Уайт энд Кейс Қазақстан" ЖШС, "Холлер Ломакс" ЖШС компанияларына түсініктеме дайындауда қолдау көрсеткені үшін шын жүректен ризашылығын білдіреді"Erlicon CG" ЖШС, "Signum" Заң фирмасы " ЖШС. © "Kazenergy" қауымдастығы, 2022 © авторлық ұжым, 2022 © авторлар, 2022

Құрметті оқырмандар!

Сіздің назарыңызға жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңнама бойынша үлкен тәжірибелік жұмыс тәжірибесі бар және "жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы"Кодексті дайындауға қатысқан отандық мамандар тобы дайындаған ғылыми-практикалық түсініктеме ұсынылады.

Жер қойнауын пайдалану-бұл қоғамдық қатынастардың өте күрделі және ерекше саласы, оны реттеудің өзіндік тарихи алғышарттары бар және жер қойнауын игеру процесінің технологиялық ерекшеліктерін, сондай-ақ кен орындарын барлау мен игерудің экологиялық, коммерциялық, құқықтық және басқа да ерекшеліктерін ескереді.

Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы қазақстандық заңнама өз дамуында бірнеше кезеңнен өтті және әрқашан мемлекет пен жер қойнауын пайдаланушылар мүдделерінің теңгеріміне, ашықтыққа, инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың барынша мүмкін дәрежесіне ұмтылуға, елдің орнықты әлеуметтік, экономикалық және экологиялық дамуын қамтамасыз етуге негізделді.

2017 жылдың соңында қабылданған "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" Кодекс көп жылдық жинақталған тәжірибе мен құқық қолдану практикасын, сондай-ақ оны салада жұмыс істейтін мамандармен кеңінен талқылау нәтижелерін ескере отырып әзірленді.

Онда геологиялық барлаудың инвестициялық тартымдылығын арттыру, әкімшілік кедергілерді одан әрі төмендету бойынша мемлекет тарапынан нақты, маңызды шаралар көрініс тапты.

Дегенмен, тәжірибе мен заңнама жер қойнауын пайдалану саласы алдында да, тұтастай экономикада да туындайтын жаңа міндеттерді ескере отырып, үнемі дамып отырмайды.

Осыған байланысты осы түсініктеме салада жұмыс істейтін мүдделі тұлғалардың-мамандардың кең ауқымына көмек ретінде қызмет етуге арналған

нормалардың мағынасын, олардың тарихи мәнмәтінін, кодекстің әртүрлі ережелерінің өзара байланысы мен өзара әсерін түсіну.

Сондай-ақ, түсініктемені зерделеу отандық жас мамандардың жаңа буындары үшін осы маңызды саладағы ғылыми және практикалық жұмысқа, еліміздің, қазақстандықтардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының дамуы үшін ынталандыру болады деп үміттенеміз.

Құрметпен, "Kazenergy" қауымдастығы төрағасының орынбасары, Қазақстанның еңбек Геро Ө. Қарабалин