13-бапқа түсініктемелер. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің Заңы мен соты алдындағы барлығының теңдігі

1. Азаматтық істер бойынша Сот төрелігі заң мен сот алдында барлығының теңдігі негізінде жүзеге асырылады.2. Азаматтық сот ісін жүргізу барысында:азаматтардың ешқайсысына артықшылық берілмейді, олардың ешқайсысы тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге мән-жайлар бойынша кемсітуге болмайды; заңды тұлғаларға артықшылық және олардың ешқайсысы олардың орналасқан жеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына, бағыныстылығына, меншік нысанына және басқа жағдайларға байланысты кемсітуге болмайды.3. Азаматтық-құқықтық Жауапкершіліктен иммунитеті бар адамдарға қатысты азаматтық сот ісін жүргізу талаптары Қазақстан Республикасының Конституциясында, осы Кодексте, заңдарда және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда айқындалады.1. Конституцияның 14-бабында барлығы заң мен сот алдында тең деп көзделген. Ешкімді тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге мән-жайларға байланысты қандай да бір кемсітуге болмайды.Бұл принциптің бастапқы принциптері азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылардың теңдігін, меншікке қол сұғылмаушылықты, келісім-шарт бостандығын тануға негізделген, жеке істерге біреудің ерікті араласуына жол берілмейді.Азаматтық істер бойынша Сот төрелігі азаматтар мен ұйымдардың заң мен сот алдындағы теңдігі негізінде жүзеге асырылады.Конституцияның 19-бабына сәйкес әркім өзінің ұлттық, партиялық және діни қатыстылығын айқындауға және көрсетуге немесе көрсетпеуге құқылы.Мемлекет жеке тұлғаның ұлтты, саяси немесе діни көзқарастарды таңдауына ешқандай әсер етпейді, әркім өз сенімі негізінде Өзін-өзі анықтауға құқылы.2. Азаматтық процесте заңды тұлғалардың ешқайсысына артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы орналасқан жеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына, бағыныстылығына, меншік нысанына және басқа да жағдайларға байланысты кемсітуге болмайды.Азаматтық-құқықтық Жауапкершіліктен иммунитеті бар адамдарға қатысты азаматтық сот ісін жүргізу шарттары Конституциямен, АІЖК-мен, заңдармен және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттармен айқындалады.Түсініктеме берілген мақала азаматтар мен заңды тұлғаларды бір жағынан азаматтарға байланысты бөлек бөледі, ал заңды тұлғалар-екінші жағынан, әртүрлі белгілермен сипатталады. Сонымен, азаматтар бір-бірінен ұлты, тілі, белгілі бір діни конфессияға жататындығы бойынша ерекшеленуі мүмкін. Бұл белгілердің барлығы бір-бірінен орналасқан жері, ұйымдық-құқықтық нысаны (ЖШС, АҚ және т.б.), меншік нысаны (жеке немесе мемлекеттік) бойынша ерекшеленетін заңды тұлғаларға қолданылмайды.Сонымен қатар, бір жағдайда да, басқа жағдайда да заңда кемсітуге жол берілмейтін негіздердің толық тізімі жоқ. Заң мен сот алдындағы теңдік теңдікті немесе, былайша айтқанда, құқықтардың "теңдігін" білдірмейтінін ескеру қажет. Керісінше, барлық адамдар әртүрлі материалдық және іс жүргізу құқықтарына ие. Қарастырылып отырған қағида заң шығарушының да, соттың да әртүрлі субъектілерге тең көзқарасын білдіреді. Заң алдындағы теңдік тараптардың белгілі бір заңмен реттелетін құқықтық қатынастарға түсу теңдігінде, яғни қабылданған заң алдындағы теңдікте көрінеді, дегенмен Заңның мазмұнында өндіріске қатысушылардың тең емес құқықтары мен міндеттерін белгілейтін нормалар болуы мүмкін. 

Кейбір жағдайларда құқықтардың теңдігі АІЖК-нің басқа нормаларында, мысалы, тараптардың (талапкер мен жауапкердің) сот алдындағы іс жүргізу құқықтарының теңдігі туралы айтылады.

3. Иммунитет мәселелерін айқындайтын маңызды акт "Қазақстан Республикасының 1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясына қосылуы туралы"Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 31 наурыздағы қаулысымен ратификацияланған дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясы (Вена, 1961 ж.18 Сәуір) болып табылады.Вена конвенциясының 31-бабына сәйкес дипломатиялық агент (өкілдіктің басшысы немесе өкілдіктің дипломатиялық персоналының мүшесі) болу мемлекетінің азаматтық юрисдикциясынан иммунитетті пайдаланады:

а) егер ол өкілдік ету мақсаттары үшін оны аккредиттеуші мемлекеттің атынан иеленмесе, консулдық орналасқан мемлекеттің аумағында орналасқан жеке жылжымайтын мүлікке қатысты заттай талап-арыздарды;б) дипломатиялық агент өсиетті орындаушы, мұрагерлік мүлікке қамқоршы, мұрагер немесе бас тартушы ретінде өздеріне қатысты жеке тұлға ретінде әрекет ететін мұрагерлікке қатысты талап-арыздарды, аккредиттеуші мемлекеттің атынан емес;

в) болу мемлекетінде дипломатиялық агент өзінің ресми функцияларынан тыс жүзеге асыратын кез келген Кәсіптік немесе коммерциялық қызметке қатысты талап-арыздар.Дипломатиялық агент куә ретінде куәлік беруге міндетті емес.

Жоғарыда көрсетілген үш жағдайды қоспағанда, дипломатиялық агентке қатысты ешқандай атқарушылық шаралар қабылданбайды және тиісті шаралар оның жеке басына немесе резиденциясына қол сұғылмаушылықты бұзбай қабылдануы мүмкін болған жағдайда ғана қабылданбайды.

Дипломатиялық агенттің консулдық орналасқан мемлекеттің юрисдикциясынан иммунитеті оны аккредиттеуші мемлекеттің юрисдикциясынан босатпайды.

Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясының 37 бабына сәйкес азаматтық юрисдикциядан иммунитетті мынадай адамдар да пайдаланады:

1) егер олар болу мемлекетінің азаматтары болып табылмаса, онымен бірге тұратын дипломатиялық агенттің отбасы мүшелері;

2) егер олар болу мемлекетінің азаматтары болып табылмаса немесе онда тұрақты тұрмаса, өкілдіктің әкімшілік-техникалық персоналының мүшелері және олармен бірге тұратын олардың отбасы мүшелері. Консулдық орналасқан мемлекеттің азаматтық юрисдикциясынан Иммунитет олар өз міндеттерін орындамаған кезде жасаған әрекеттерге қолданылмайды;

3) болу мемлекетінің азаматтары болып табылмайтын немесе онда тұрақты тұрмайтын өкілдіктің қызмет көрсетуші персоналының мүшелері. Олар өз міндеттерін атқару кезінде жасаған іс-әрекеттеріне қатысты иммунитетті пайдаланады;4) өкілдік қызметкерлерінің үй қызметкерлері, егер олар болу мемлекетінің азаматтары болып табылмаса немесе онда тұрақты тұрмаса. Олар иммунитеттерді консулдық орналасқан мемлекет рұқсат еткен шамада ғана пайдаланады.

Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясының 32-бабына сәйкес аккредиттеуші мемлекет дипломатиялық агенттердің және иммунитетті пайдаланатын басқа адамдардың юрисдикциясынан иммунитеттен бас тарта алады. Бас тарту әрқашан айқын болуы керек. Азаматтық іске қатысты юрисдикциядан иммунитеттен бас тарту шешімнің орындалуына қатысты иммунитеттен бас тартуды білдірмейді, ол үшін ерекше бас тарту қажет.

Дипломатиялық агенттің немесе юрисдикциядан иммунитетті пайдаланатын адамның істі қозғауы оны негізгі талапқа тікелей байланысты қарсы талаптарға қатысты юрисдикциядан иммунитетке сілтеме жасау құқығынан айырады.

Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясының 39-бабы иммунитеттерге құқығы бар әрбір адам оларды өзінің лауазымына орналасу үшін барған кезде консулдық орналасқан мемлекеттің аумағына кірген сәттен бастап немесе егер ол осы аумақта болса, оның тағайындалуы туралы Сыртқы істер министрлігіне немесе басқа біреуге хабарланған сәттен бастап пайдаланатынын белгілейді оған қатысты уағдаластық бар министрлік.Егер иммунитетті пайдаланатын адамның функциялары аяқталса, бұл иммунитеттер елді тастап кеткен сәтте тоқтайды, немесе мұны істеу үшін ақылға қонымды мерзім өткеннен кейін, бірақ қарулы қақтығыс болған жағдайда да осы уақытқа дейін жалғасады. Алайда, мұндай адамның өкілдік қызметкерінің функцияларын орындау кезінде жасаған әрекеттеріне қатысты иммунитет жалғасуда.Өкілдік қызметкері қайтыс болған жағдайда оның отбасы мүшелері өздері құқығы бар иммунитеттерді пайдалануды жалғастырады.Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуына байланысты шартқа № 32 қосымшада Еуразиялық экономикалық одақта әлеуметтік кепілдіктер, артықшылықтар мен иммунитеттер туралы ереже қабылданды (бұдан әрі - Ереже).Ереже нормаларына сәйкес Еуразиялық экономикалық комиссияның мүшелері мен Одақ Сотының судьялары дипломатиялық агент үшін 1961 жылғы 18 сәуірдегі Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясында көзделген көлемде артықшылықтар мен иммунитеттерді пайдаланады.Комиссия Алқасы мүшелерінің және олармен бірге тұратын Одақ Соты судьяларының отбасы мүшелері мемлекеттік міндеттерден босатылады; болу мемлекетіне кіру және одан шығу жөніндегі шектеулерден, шетелдіктер ретінде тіркелуден және уақытша тұруға рұқсат алудан босатылады; халықаралық дағдарыстар кезінде дипломатиялық өкілдер қолданатын репатриация бойынша жеңілдіктер қолданылады.Лауазымды адамдар: 1) өздері айтқан немесе жазған және лауазымды адамдар ретінде жасаған барлық іс-әрекеттері үшін қылмыстық, азаматтық және әкімшілік жауаптылыққа жатпайды;2) Одақ органдары төлейтін жалақыға және өзге де сыйақыларға салық салудан босатылады;3) мемлекеттік міндеттерден босатылады;4) лауазымды адамдарға кіру жөніндегі шектеулерден босатылады. болу және одан шығу мемлекеті, шетелдіктер ретінде тіркелуден және уақытша тұруға рұқсат алудан; 5) халықаралық дағдарыстар кезінде дипломатиялық өкілдер пайдаланатын репатриация бойынша жеңілдіктерді пайдаланады."Лауазымды тұлғалар"шартына сәйкес - Еуразиялық экономикалық комиссия департаменттерінің директорлары және Комиссия департаменттері директорларының орынбасарлары, сондай-ақ одақ соты хатшылығының басшысы, Одақ Соты Хатшылығы басшысының орынбасарлары және Одақ Соты судьяларының кеңесшілері лауазымдарына тағайындалған мүше мемлекеттердің азаматтары; олармен бірге тұратын лауазымды адамдардың отбасы мүшелері мемлекеттік міндеттерден босатылады; болу мемлекетіне кіру жөніндегі шектеулерден босатылады шетелдіктер ретінде тіркелуден және уақытша тұруға рұқсат алудан; халықаралық дағдарыстар кезінде дипломатиялық өкілдер қолданатын репатриация бойынша жеңілдіктер қолданылады.

Қызметкерлер:1) қызметкерге тиесілі не басқарылатын көлік құралынан туындаған жол-көлік оқиғасына байланысты залалды өтеу туралы талап қою;2) қайтыс болуына немесе дене жарақатына байланысты талап қою жағдайларын қоспағанда, олар қызметтік міндеттерін тікелей орындаған кезде жасалатын іс-әрекеттерге қатысты болу мемлекетінің сот немесе әкімшілік органдарының юрисдикциясына жатпайды, қызметкерлердің әрекеттерінен туындаған."Қызметкерлер" шартына сәйкес - Одақ органдарында олармен жасалатын еңбек шарттары (келісімшарттар) негізінде жұмыс істейтін және лауазымды адамдар болып табылмайтын мүше мемлекеттердің азаматтары.Қызметкерлер болу мемлекетіне кіру және одан шығу жөніндегі шектеулерден, шетелдіктер ретінде тіркелуден және уақытша тұруға рұқсат алудан босатылады.Комиссия алқасының мүшелері, Одақ Сотының судьялары, лауазымды адамдар, қызметкерлер және олардың отбасы мүшелері баратын жеріне барғанда немесе баратын мемлекеттің аумағына кірген кезде Ережеде көзделген артықшылықтар мен иммунитеттерді пайдаланады., егер олар осы аумақта болса, Комиссия Алқасының мүшелері, Одақ Сотының судьялары, лауазымды адамдар, қызметкерлер өз өкілеттіктерін (лауазымдық (қызметтік) міндеттерін) орындауға кіріскен сәттен бастап.Комиссия алқасы мүшесінің, одақ соты судьясының, лауазымды адамның немесе қызметкердің өкілеттіктері (лауазымдық (қызметтік) міндеттерін орындау) тоқтатылған кезде олардың артықшылықтары мен иммунитеттері, сондай-ақ олармен бірге тұратын отбасы мүшелерінің артықшылықтары мен иммунитеттері, әдетте бұл адам болу мемлекетін тастап кеткен кезде немесе көрсетілген сәттердің қайсысы ертерек келетініне байланысты болу мемлекетін тастап кету үшін ақылға қонымды мерзім өткеннен кейін тоқтатылады. Отбасы мүшелерінің артықшылықтары мен иммунитеттері комиссия алқасы мүшесінің, одақ сотының судьясының, лауазымды адамның немесе қызметкердің отбасы мүшесі болуды тоқтатқан кезде тоқтатылады. Бұл ретте, егер мұндай адамдар болу мемлекетінен ақылға қонымды мерзім ішінде кетуге ниет білдірсе, онда олардың артықшылықтары мен иммунитеттері олар кеткен сәтке дейін сақталады.Комиссия алқасының мүшесі, Одақ Сотының судьясы, лауазымды адам немесе қызметкер қайтыс болған жағдайда олармен бірге тұрған олардың отбасы мүшелері өздері берген артықшылықтар мен иммунитеттерді олар болу мемлекетін тастап кеткен сәтке дейін немесе осы сәттердің қайсысы ертерек келетініне байланысты болу мемлекетін тастап кету үшін ақылға қонымды мерзім өткенге дейін пайдалануды жалғастырады.Әкімшілік иммунитеттер, комиссия алқасы мүшесінің, одақ сотының судьясының немесе лауазымды адамның өз функцияларын іске асыру шеңберінде айтқан немесе жазған барлық нәрселеріне және комиссия алқасының мүшесі, Одақ Сотының судьясы немесе лауазымды адам ретінде жасалған барлық іс-әрекеттеріне қатысты азаматтық және қылмыстық юрисдикциясы оның өкілеттігі тоқтатылғаннан кейін де сақталады. Осы тармақ Комиссия Алқасы мүшелерінің, Одақ Соты судьяларының немесе Одақ шеңберіндегі шартта немесе халықаралық шарттарда көзделген лауазымды адамдардың жауапкершілігі туындаған жағдайлар үшін залалсыз қолданылады.

Қосымша түсініктеме: Тараптар теңдігінің негізгі кепілі - сот. Соттар тараптардың тең процедуралық жағдайын қамтамасыз етуі керек, бірақ олардың тәуелсіздігі мен бейтараптығын сақтауы керек. Қосымша процедуралық кепілдіктер беру әділеттілік принципіне негізделген "теңестірудің" негізгі құралы болып табылады.__________________

6 Жоғарғы Сотта өткен халықаралық конференцияда В. Лукашевичтің (Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот) баяндамасы, 06.06.201 ж.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ КІТАПХАНАСЫ

Астана, 2016 жыл

УДК 347 (574)  

К 63

ISBN 978-601-236-042-4

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы