14-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ҚР ҚК қылмыстық жауаптылығына жататын адамдар

     1. Осы Кодексте белгіленген жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға ғана қылмыстық жауаптылыққа жатады.      

2. Қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге де мән-жайларға қарамастан заң алдында тең болады.      

Түсініктеме берілген баптың 1-бөлігінде заң шығарушы алғаш рет қылмыс субъектісінің міндетті заңды белгілерін бекітеді.       Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, қылмыс субъектісінің негізгі белгілеріне мыналар жатады:      

1. Жеке тұлға.      

2. Ақыл-ой.      

3. Заңмен белгіленген жасқа жету.      

Қылмыс жасаған адамды оның субъектісі деп тану үшін аталған үш белгінің болуын анықтау қажет. Олардың кем дегенде біреуінің болмауы қылмыс құрамының жоқтығын көрсетеді (өйткені қылмыс субъектісі жоқ), осыған байланысты адамды қылмыстық жауапкершілікке тартуға негіз жоқ.      

ҚР ҚК 14-бабы жалпы қылмыс субъектісінің белгілерінің бірі ретінде жеке тұлғаны атайды. Бұл қылмыстың субъектісі тек адам болуы мүмкін дегенді білдіреді. ҚР ҚК 14-бабының 1-бөлігінде айтылған жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар және шетел азаматтары болып табылады. Бұл ҚР ҚК 6 және 7-баптарының мазмұнынан туындайды.      

Қылмыстық құқық, қылмысты әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыра отырып, қылмыстың субъектісі тек ақыл-ойы мен салыстырмалы ерік-жігері бар адамды таниды. Бұл қылмыстық заңнаманың міндеттеріне, оның принциптеріне, қылмыс ұғымына және жазалау мақсаттарына сәйкес келеді.      

Адамдар әртүрлі теріс қылықтар, соның ішінде қылмыстар жасай отырып, күш біріктіріп, ұжымдық шешімдер қабылдай алады. Алайда қылмыстық жауапкершілік әрқашан қатаң жеке болып табылады.      

Осылайша, егер тізбектен шыққан ит адамды тістеп алса, онда иттің емес, иттің иесінің азаматтық-құқықтық немесе әкімшілік жауапкершілігі туралы мәселе туындауы мүмкін. Итті адамды тістеу үшін арнайы жіберген иесінің қасақана ниеті болған кезде, иесінің денсаулығына қасақана зиян келтіргені үшін қылмыстық жауапкершілігі туралы мәселе туындайды. Ит қылмыстың тақырыбы ретінде таныла алмайды.      

Заң ережелеріне сүйене отырып, ұйымдар, мекемелер, кәсіпорындар және басқа заңды тұлғалар қылмыс субъектілері болып табылмайды. Қандай да бір кәсіпорында адам денсаулығына зиян келтіруге әкеп соққан еңбекті қорғау қағидалары елеулі бұзылған жағдайларда кәсіпорын емес, осы қағидаларды сақтауға жауапты лауазымды адам жауапқа тартылатын болады (ҚР ҚК 152-бабы "еңбекті қорғау қағидаларын бұзу").      

Алайда, заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін енгізу мәселесі қылмыстық құқық теориясында бірнеше рет көтерілді. Заңды тұлғалардың жауапкершілігі туралы мәселені қылмыстық заңнамада шешу әлі шешілмеген және қылмыстық құқық ғылымындағы осы мәселе бойынша пікірталас күн тәртібінен алынып тасталмаған.       Жасалған қоғамдық қауіпті іс-әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылуы және сол арқылы тек есі дұрыс адамдар ғана қылмыс субъектісі бола алады. Есі дұрыс емес адамдар қылмыс субъектісі бола алмайды және қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды. Оларға әлеуметтік қауіпті іс-әрекет жасағаны үшін жаза болып табылмайтын медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары ғана қолданылуы мүмкін.       Ақыл-ой-бұл адамның психикасының күйі, онда адам қылмыс жасаған кезде өзінің мінез-құлқының сипатын білуге және оны басқаруға қабілетті болды. Бұл олардың іс-әрекеттерінің нақты жағын ғана емес, сонымен бірге олардың әлеуметтік маңыздылығын түсіну және сонымен бірге ақыл-ойы сау және ақыл-ойы толыққанды адамдарға ғана тән өз іс-әрекеттерін саналы түрде басқару қабілетін білдіреді.      

Адамның мінез-құлқы сана мен ерік арқылы анықталады және бақыланады.      

Сана мен ерік - адамның мінез-құлқын анықтайтын психикалық функциялар. Олар әрқашан объективті шындыққа, қоғамның материалдық өміріне, адам орналасқан әлеуметтік ортаға байланысты.       Өз іс-әрекеттерінің нақты жағы мен әлеуметтік маңыздылығын түсіну және сонымен бірге өз іс-әрекеттерін саналы түрде басқару қабілеті есі дұрыс адамды есі дұрыс емес адамнан ажыратады. Қылмыс қылмыстық мінез-құлықтың себептері мен жағдайларының рөлін атқаратын барлық сыртқы жағдайлардың әсерінен жасалады. Бірақ олардың ешқайсысы адамның санасын айналып өтіп, оған әсер етпейді. Ойлау болмысы бола отырып, қалыпты психикасы бар адам өзі әрекет ететін жағдайларды бағалай алады және оларды ескере отырып, оның мақсаттарына сәйкес мінез-құлық нұсқасын таңдай алады.      

Бұл ретте адамның есі дұрыс болуы оның қылмыстық іс-әрекет жасаған сәтінде анықталатынын білу қажет, яғни сот-психиатриялық сараптама қылмыс жасаған кезде адамның өзінің психикалық денсаулығының жай-күйі, әлеуметтік-психикалық даму деңгейі, оның әлеуметтенуі бойынша нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін түсініп, өзінің іс-әрекетін (әрекетсіздігін) басшылыққа алғанын анықтауы тиіс.      

Ақыл-ой ұғымы субъектінің қылмыстық жауапкершілігі үшін маңызды болып табылатын кінә ұғымымен тығыз байланысты. Тек есі дұрыс адам кінәлі деп танылуы мүмкін. Сондықтан ақыл-ой кінә мен жауапкершіліктің алғышарты болып табылады.      

Жасалып жатқан нәрсені түсіну және саналы түрде шешім қабылдау қабілеті адамды қасақана немесе абайсызда қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп тануға негіз болады, оған мемлекет алдында өзінің іс-әрекеті үшін жауап беру міндеті негізделеді. Өзінің мінез-құлқының сипатын біле алмау немесе оны басқара алмау адамның кінәсіздігін білдіреді, мұндай адам есі дұрыс емес деп танылады және оны қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайды.       Қылмыс субъектісінің үшінші міндетті белгісі - адамның қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін қылмыстық заңда белгіленген жасқа жетуі.     

ҚК-нің 14-бабының 2-бөлігінде заң шығарушы жалпы құқықтық қағидаттарды іс жүзінде іске асыру мақсатында барлығының заң алдындағы теңдігі туралы конституциялық ережені бекітті.

Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі                  

Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы