14-бапқа түсініктемелер. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің сот ісін жүргізу тілі

1. Азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу қазақ тілінде жүргізіледі, сот ісін жүргізуде ресми түрде орыс тілі, ал заңда белгіленген жағдайларда басқа да тілдер қолданылады.2. Сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз (арыз) берілген тілге байланысты сот ұйғарымымен белгіленеді. Сол Азаматтық іс бойынша іс жүргізу бастапқыда белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады.Істі сот талқылауына дайындау сатысында екі тараптың жазбаша өтінішхаты бойынша сот ұйғарыммен сот ісін жүргізу тілін өзгертуге құқылы.Егер істі бірінші сатыдағы сотта қарауға дайындық барысында талапкердің оның өкілі талап арыз (арыз) берген тілді меңгермегені анықталса, онда талапкердің жазбаша өтінішхаты бойынша сот іс жүргізу тілін өзгерту туралы ұйғарым шығарады.3. Іс бойынша іс жүргізілетін тілді білмейтін немесе жеткіліксіз меңгерген іске қатысушы адамдарға өтініштер жасау, түсініктемелер мен айғақтар беру, өтінішхаттар мәлімдеу, шағымдар беру, сот актілеріне дау айту, іс материалдарымен танысу, сотта ана тілінде немесе өздері білетін басқа тілде сөйлеу құқығы түсіндіріледі және қамтамасыз етіледі; аудармашының қызметтерін осы Кодексте белгіленген тәртіппен тегін пайдалануға болады.4. Азаматтық сот ісін жүргізуде сот ісін жүргізу тілін білмейтін адамдарға заңға сәйкес қажетті іс материалдарының аудармасы тегін қамтамасыз етіледі. Іске қатысатын адамдарға сот сот келісімінің басқа тілде жүргізілетін бөлігін сот ісін жүргізу тіліне тегін аударуды қамтамасыз етеді.5. Іске қатысатын және сот ісін жүргізу тілін білмейтін адам істен бергені туралы жазбаша түрде мәлімдеген сот құжаттары оған ана тіліне немесе өзі меңгерген басқа тілге аудармада тапсырылады.6. Істі сот талқылауына дайындау аяқталғаннан кейін сот ісін жүргізу тілінде дайындалмаған тараптар мен іске қатысатын басқа да адамдар ұсынатын құжаттарға сот ісін жүргізу тіліне аударма қоса берілуге тиіс.1. Осы баптың мәні азаматтық сот ісін жүргізу қағидатын - сот ісін жүргізу тілін бекіту, оны қолдануды құқықтық реттеу болып табылады.Сот ісін жүргізу тілінің принципі азаматтық сот ісін жүргізу субъектілерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін маңызды және Конституцияға негізделген. Конституцияның 7-бабында Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл қазақ тілі болып табылатыны бекітілген. Мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында қазақ тілімен тең дәрежеде орыс тілі ресми түрде қолданылады. Конституцияның бұл нормасы Конституциялық Кеңестің 1997 жылғы 8 мамырдағы № 10/2 қаулысында келтірілген түсіндірмелерді ескере отырып қолдануға жатады, оған сәйкес конституциялық норма мемлекеттік ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарында қазақ және орыс тілдері қандай да бір мән-жайларға қарамастан тең дәрежеде, бірдей қолданылатыны бір мәнді түсініледі.

"Қазақстан Республикасындағы тіл туралы" Заңға сәйкес қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылады. Мемлекеттік тіл мемлекет аумағындағы қоғамдық қатынастардың барлық салаларында қолданылатын мемлекеттік басқару, заңнама, сот ісін жүргізу және іс жүргізу тілімен айқындалған. Заңда орыс тілінің қазақ тілімен тең дәрежеде ресми қолданылуына кепілдік берілген.Түсініктеме берілген норма істерді заңдарда мұндай ережелер белгіленген жағдайларда ғана басқа тілдерде қарау мүмкіндігін қарастырады.Осы бапта бекітілген қағидаттың мәні Қазақстан Республикасы халқының көпұлтты құрамымен айқындалады, сот істерінің барлық санаттарын қарау кезінде Республиканың соттары мен судьялары үшін ортақ және бірыңғай болып табылады.2. Түсініктеме берілген нормада сотқа талап арызды қабылдау кезінде азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізу тілін айқындау міндеті жүктелген. Сот ісін жүргізу тілі талап арыздың қай тілде берілгеніне қарай айқындалады. Сот ісін жүргізу тілі туралы талап арызды сот ісін жүргізуге қабылдау және азаматтық іс қозғау туралы ұйғарымда көрсетіледі.Сот ісін жүргізудің белгіленген тілі істі сотта бірінші, апелляциялық және кассациялық сатыларда қарау кезінде бірдей болып табылады. Азаматтық процестің басқа сатыларында сот ісін жүргізу тілін өзгертуге жол берілмейді. Бұл норма азаматтық істі талқылаудың барлық кезеңдерінде қолданылады: арызды қабылдау, сотқа дейінгі дайындықты жүргізу, істі сот отырысында қарау, шешім шығару, апелляциялық тәртіппен шағымдану, наразылық білдіру, заңды күшіне енген сот актілерін кассациялық тәртіппен және жаңадан ашылған немесе жаңа мән-жайлар бойынша қайта қарау кезінде, шешімдерді орындау кезінде.Сот ісін жүргізу тілі қағидатын сақтау туралы ережелер азаматтық сот ісін жүргізуге қатысатын барлық адамдарға қолданылады, оның ішінде судьялар.Сот практикасын ескере отырып, сот ісін жүргізу тілін өзгерту жағдайлары егжей-тегжейлі реттелді. Екі тараптың жазбаша өтінішхаты бойынша істі сот талқылауына дайындау сатысында сот ұйғарыммен тараптардың неғұрлым дәрежеде меңгерген сот ісін жүргізу тілін өзгертуге құқылы екендігі белгіленді. Егер талапкер немесе өтініш беруші сот ісін жүргізу тілінің өзгеруіне қарсылық білдірсе, онда іс жүргізу сотқа талап арыз (өтініш) берілген тілде жүзеге асырылады.Сот іске қатысатын адамдардан және процеске қатысушылардан олардың сот ісін жүргізу тілін меңгергендігін, аудармашыға мұқтаж .стігін анықтап, оларға ана тілінде айғақтар, өтініштер беру құқығын түсіндіруі қажет. Азаматтық істі сот талқылауына дайындау тәртібімен судья талапкерден, жауапкерден, іске қатысатын басқа адамдардан сот ісін жүргізу жүргізілетін тілді меңгергендігін және оларға аудармашының қызметтері қажет .стігін анықтауға міндетті. Әдетте, бұл әңгіме барысында анықталады. Білуге болады: қай тілде білім алынды, қай жерде тұрады, қайда жұмыс істейді, сұрақтар қаншалықты дұрыс түсініледі және жауаптар беріледі. Егер іске қатысатын адамдардың кез келгені сот ісін жүргізу тілін білмесе, сол сатыдағы сот осы адамға талап арыздың немесе (өтініштің) ана тіліне аудармадағы көшірмесін тапсыруға тиіс.Сот ісін жүргізу тілін білмейтін адамдарға: сот ісін жүргізу тілінде әдеттегі ауызекі сөйлеуді нашар түсінетін, осы тілде өз ойын еркін жеткізе алмайтын, ауызекі тілде және мәтіндерді оқуда қиындықтарға тап болған адамдар жатады.Егер істі бірінші сатыдағы сотта қарауға дайындық барысында талапкердің (өтініш берушінің) тілді меңгермегені анықталса, оның өкілі талап арыз (арыз) берген сотта талапкердің (арыз берушінің) жазбаша дәлелді өтінішхаты бойынша сот іс жүргізу тілін өзгерту туралы ұйғарым шығарады. Жауапкерге сот аудармашыны қамтамасыз етеді. Қосымша сонымен қатар сотқа талап арызды (арызды) талапкердің (арыз берушінің) өкілі мәтінді айтуға ыңғайлы, бірақ талапкер (арыз беруші) нашар меңгерген тілде дайындаған кезде сот практикасына негізделген. Сот ісін жүргізу тілін өзгерту соттың дәлелді ұйғарымымен жүргізіледі.Іске қатысатын адамдардың құқықтарының бұзылуына жол бермеу, азаматтардың сот қорғауына конституциялық құқығының кепілдігін арттыру мақсатында сот ісін жүргізу тілін өзгерту негіздерін регламенттеу негізсіз шағымдарды, Соттың сот ісін жүргізу тілін бұзғаны туралы өтінішхаттарды болдырмайды, бұл сот актілерінің күшін жоюға сөзсіз негіз болып табылады.Істі қарау кезінде сот ісін жүргізу тілі туралы ережені бұзу кез келген жағдайда апелляциялық сатыдағы сот жаңа шешім шығара отырып, бірінші сатыдағы сот шешімінің (АІЖК-нің 427-бабы төртінші бөлігінің 3) тармақшасының күшін жоюдың сөзсіз негізі болып табылады. Сондай-ақ, кассациялық сатыдағы сот мұндай бұзушылық анықталған кезде бірінші сатыдағы соттың шешімінің, апелляциялық сатыдағы соттың қаулысының күшін жояды және істі судьялардың өзге құрамындағы бірінші немесе апелляциялық сатыдағы тиісті соттың жаңа қарауына жібереді (АІЖК-нің 451-бабы екінші бөлігінің 4) тармақшасы).Мысалдар: ж. мүддесіне ұсынылған Қызылорда көлік прокурорының өтініші бойынша тараптар істі Ана тілі болып табылатын мемлекеттік-қазақ тілінде қарау туралы өтінішхат берді және олар оны біледі. Сот өтінішті талқыламай, талап арыз ресімделген істі орыс тілінде қарады. Бұл бұзушылық сот шешімінің күшін жоюға және істі жаңа қарауға жіберуге әкелді. "Т" корпорациясы сотқа мүліктік зиянды өндіріп алу туралы талап арызбен жүгінді. Талап арыз орыс тілінде берілді, оны сот қозғалыссыз қалдырды және арыздың мазмұнына қойылатын талаптардың бұзылуына байланысты одан әрі талапкерге қайтарылды. Анықтамалар өтініш субъектісінің тілінде-орыс тілінде шығарылады. "Т" корпорациясы сот ісін жүргізу тілінің бұзылуына байланысты кассациялық сатыдағы сот оған қайтарған ағылшын тіліндегі сот ұйғарымдарына кассациялық шағыммен жүгінді. Сот оған шағымның аударылуын қамтамасыз етуі керек деген кассациялық шағымның дәлелдері негізді түрде дәрменсіз деп танылды. Сот ісін жүргізу тілін сот бастапқыда талап арыз берілген тілді ескере отырып белгіледі және сот бұл тілді өзгертпеді. Егер кассациялық шағымның авторы кассациялық шағымды ағылшын тілінде рәсімдеуге ыңғайлы болса, ол оның аудармасын қоса беруі керек еді. Бұл мәселе осы бапта толық шешіледі.

НП 3г-5071-15, Жоғарғы Сот мұрағаты.

3. Түсініктеме берілген нормада іс бойынша іс жүргізіліп жатқан тілді білмейтін немесе жеткіліксіз меңгерген адамдар үшін мәлімдемелер жасауға, түсініктемелер мен айғақтар беруге, өтінішхаттар мәлімдеуге, шағымдар беруге, сот актілеріне дау айтуға, іс материалдарымен танысуға, сотта өздері білетін ана немесе басқа тілде сөйлеуге, тегін пайдалануға кепілдіктер белгіленген АІЖК белгілеген тәртіппен аудармашының қызметтерімен. Аталған тұлғаларға: Тараптар; дау мәніне дербес талаптар қоятын үшінші тұлғалар жатады; даудың мәніне дербес талаптар қоймайтын үшінші тұлғалар; прокурор; мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар немесе АІЖК-нің 55 және 56-баптарында көзделген негіздер бойынша процеске кіретін жекелеген азаматтар; ерекше іс жүргізу тәртібімен сот қарайтын істер бойынша өтініш берушілер және өзге де мүдделі тұлғалар (АІЖК-нің 302-бабы). Сот бұл құқықты түсіндіреді және қамтамасыз етеді.Егер өтініш мемлекеттік тілде берілсе, онда сот талапкерге барлық дәлелдемелерді мемлекеттік тілде ұсынуды ұсынуға құқылы. Егер жауапкер мемлекеттік тілді немесе ұлтаралық қатынас тілін білмейтін адам болса, онда сот жауапкер меңгерген тілге аударманы қамтамасыз етеді.Адвокаттың, өкілдің, сарапшының, маманның сот ісін жүргізетін тілді білмеуі оларды іске қатысудан жою үшін негіз бола алмайды. Мұндай жағдайларда сот аудармашының процеске қатысуын қамтамасыз етуге міндетті.4. Тараптар, іске қатысатын басқа да адамдар, куәгерлер өздері білетін тілде түсініктемелер мен айғақтар беруге, қазақ немесе орыс тілдерінен басқа тілде орындалған құжаттарды ұсынуға құқылы. Сот істі сот талқылауына дайындау барысында АІЖК-нің 170-бабына сәйкес аудармашыны процеске қатысуға жіберу туралы мәселені шешуге міндетті. Іске қатысатын адамдарға сот сот келісімінің басқа тілде жүргізілетін бөлігін сот ісін жүргізу тіліне тегін аударуды қамтамасыз етеді.Соманы өндіріп алу туралы ЖШС талап-арызы бойынша іс бойынша сот актісінің күшін жою үшін іс материалдарында құжаттардың, оның ішінде мемлекеттік тілде жасалған талаптар негізделген шарттардың аудармасыз болуы негіз болды. Сонымен қатар, бұл процеске мемлекеттік тілді білмейтін адамдар да қатысты.________________

Жоғарғы Сот Бюллетені, 2006 жылғы № 4.

Апелляциялық және кассациялық сатылардағы істер бойынша іс жүргізу сот шешімі шығарылған тілде жүргізілуге тиіс. Осы инстанцияларда істі қарауға қатысатын және сот ісін жүргізу тілін білмейтін алқалы құрамның судьялары үшін сот құжаттарының аудармасын және аудармашының қатысуын қамтамасыз ету қажет.Заңды тұлғалар сотқа не ұйым органының, не өкілдің қатысуы арқылы қатысады (АІЖК-нің 57-бабы), сондықтан оларға түсініктеме берілген баптың ережелері толық көлемде қолданылады. Сот құжаттарын заңды тұлғаның өкілі меңгерген тілге аудару туралы жазбаша өтінішхат болған кезде сот құжаттарды осындай өкіл меңгерген тілде тапсыруға міндетті. Заңды тұлға сот отырысында өз құқықтарын жүзеге асыру үшін тарап іске - заңды тұлға ұсынған аудармашының процесіне қатысу туралы соттан сұрауға құқылы. Бұл мәселені шешкен кезде сот аудармашының тіл туралы қажетті білімі бар екеніне көз жеткізуге міндетті. Мұндай аудармашыны процеске қатысуға жіберу мәселесі бойынша сот АІЖК-нің 195-бабының тәртібімен мәлімделген өтінішхат бойынша ұйғарым шығарады және АІЖК-нің 191-бабының аудармашының міндеттерін түсіндіру және оның көрінеу дұрыс аудармағаны үшін жауаптылығы туралы ескерту туралы талаптарын орындайды.5. Іске қатысатын және сот ісін жүргізу тілін білмейтін адам істен бергені туралы жазбаша түрде мәлімдеген сот құжаттары оған ана тіліне немесе өзі меңгерген басқа тілге аудармада тапсырылады. Ауыстыруға жататын құжаттарға АІЖК сот отырысы барысында шығарылатын ұйғарымдарды, сот шешімдерін, апелляциялық шағымдарды, наразылықтарды, сондай-ақ оларға қарсылықтарды, апелляциялық қаулылар мен кассациялық алқаның қаулыларын қамтиды. Іске қатысушы адамдардың және процеске қатысушылардың өтінішхаты бойынша істің басқа да материалдары аударылуы мүмкін.6. Істі сот талқылауына дайындау сатысында ғана тараптар ұсынған құжаттарды соттың тегін аударуын қамтамасыз ету туралы ереже белгіленеді. Істі сот талқылауына дайындау аяқталғаннан кейін тараптар құжаттарды ұсынған кезде Тараптардың өздері оларды ауыстыруды қамтамасыз етуге тиіс. Баяндалғандар тараптарды істі сот талқылауына дайындау сатысында дәлелдемелерді уақтылы ұсынуға және ашуға ынталандыратын болады.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ КІТАПХАНАСЫ

Астана, 2016 жыл

УДК 347 (574)  

К 63

ISBN 978-601-236-042-4

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы