15-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ҚР ҚК қылмыстық жауаптылығы басталатын жас
1. Қылмыс жасаған кезде он алты жасқа толған адам қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
2. Қылмыс жасаған кезде он төрт жасқа толған адамдар кісі өлтіргені үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылады (96-бап); денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (105-бап); ауырлататын мән-жайлар кезінде денсаулыққа қасақана орташа ауырлықтағы зиян келтіру (104-баптың 2-бөлігі); зорлау (120-бап); жыныстық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері (121-бап); адам ұрлау (125-бап); Ұрлық (175-бап); тонау (178-бап); қарақшылық (179-бап); бопсалау (181-бап); ауырлататын мән-жайларда ұрлау мақсатынсыз автокөлікті немесе өзге де көлік құралын заңсыз иемдену (187-баптың 2, 3, 4-бөлігі); терроризм (233-бап); кепілге алу( 234-бап); терроризм актісі туралы көрінеу жалған хабарлама (242-бап); қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды және өзге де заттарды ұрлау не бопсалау (255-бап); ауырлататын мән-жайлардағы бұзақылық (257-баптың 2, 3-бөлігі); вандализм (258-бап); Есірткі немесе психотроптық заттарды ұрлау не бопсалау (260-бап); қайтыс болғандардың мәйіттерін және оларды ауырлататын мән-жайларда Жерлеу орындарын қорлау (275-баптың 2-бөлігі); көлік құралдарын немесе қатынас жолдарын қасақана жарамсыз ету (299-бап).
3. Егер кәмелетке толмаған адам осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген жасқа жетсе, бірақ психикалық бұзылумен байланысты емес психикалық дамудың артта қалуы салдарынан ауырлығы аз немесе орташа қылмыс жасау кезінде өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемде түсіне алмаса не оларға басшылық жасай алмаса, ол қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 15-бабының 1-бөлігіне сәйкес қылмыс жасалған уақытқа дейін он алты жасқа толған адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады.
Адам қылмыстық жауапкершілікке тартылуы мүмкін жасты анықтау негізінде кәмелетке толмағанның сана деңгейі, оның не болып жатқанын түсіну және соған сәйкес мағыналы әрекет ету қабілеті жатыр. Сондықтан мұндай қабілеті жоқ кәмелетке толмағандар қылмыс субъектілері ретінде танылмайды. Өз мінез-құлқының қауіптілігін түсіну қабілеті біртіндеп, тәрбие мен өмірлік бақылаулардың нәтижесінде дамиды. Бала кезінен ата-аналары, тәрбиешілері және басқа ересектер шабыттандырған кезде жасөспірімге кейбір әрекеттердің қауіптілігі айқын болады: біреуді алмау, слингті атпау, адамдарға тас, таяқ, басқа ауыр заттарды лақтырмау, отпен абай болу және т.б. Пайдалы кеңестер, ұсыныстар ерте жастан бастап басқа адамның өміріне, денсаулығына, басқа біреудің мүлкіне, қоғамдық тәртіпке қылмыстық қол сұғудың қауіптілігін түсінуге көмектеседі. Белгілі бір жасқа қарай жасөспірімде өмірлік тәжірибе жинақталады, олардың іс-әрекеттері туралы хабардар болу және олардың мінез-құлқының нұсқаларын азды-көпті дұрыс таңдау мүмкіндігі пайда болады.
Он төрт жастан он алты жасқа дейінгі қылмыс жасаған адамдар ҚР ҚК 15-бабының 2-бөлігінде көрсетілген қылмыстар үшін ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Заңгерлердің кейбір бөліктерінің арасында 14 жастан бастап ең ауыр қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілік заңда белгіленген деген пікір бар, оны бірнеше негізде келісуге болмайды. Шынында да, ҚР ҚК 15-бабының 2-бөлімінде аталған қылмыстардың едәуір бөлігі ауыр және аса ауыр болып табылады. Бірақ бұл заң шығарушы қылмыстық-құқықтық норманы тұжырымдау кезінде ескерген жоқ. Біріншіден, егер қылмыстардың ауырлығы басым рөл атқарса, онда бірінші кезекте ҚР ҚК 15-бабының 2-бөлігінде бандитизм (ҚР ҚК 237-бабы), жаппай тәртіпсіздіктер (ҚР ҚК 241-бабы), конституциялық құрылыс негіздеріне қарсы қылмыстар көрсетілер еді, алайда аталған әрекеттер үшін жауапкершілік он алты жастан басталады. Екіншіден, қылмыстардың бір бөлігі мүлдем ауыр емес екеніне назар аудару керек: мысалы, ҚР ҚК 181-бабының 1-бөлігінде көзделген бопсалау, ҚР ҚК 258-бабында көзделген вандализм ауырлығы орташа қылмыстарға жатады.
Бұл таңдаудың түсіндірмесі мынада: заң 14 жасқа толған адам қоғамдық қауіпті толық түсінетін әрекеттерді ғана тізімдейді. Мамандардың пікірінше, жасөспірімді түсіну үшін бұл шабуылдардың қауіптілігі мен маңызы айқын және қол жетімді.
Тек осымен ғана ҚР ҚК 15-бабының 2-бөлігінде көзделген бұзақылықтың негізгі құрамын тізбеге енгізбеуді түсіндіруге болады (ҚР ҚК 257-бабының 1-бөлігі). 14-15 жас аралығындағы жасөспірім бұзақылықты, еркелікті, батылдықты қарапайым бұзақылықтан нақты ажырата алмайды. Қоғамдық жерде балағат сөздер айту, қарапайым бұзақылыққа тән төбелестегі зорлық-зомбылық көбінесе жасөспірімдерде өзін-өзі көрсету, өзін-өзі растау, өтпелі жастағы балаларға тән позиция тәсілі болып табылады.
Қылмыстық жауаптылықтың жалпы жасын 16 жастан бастап белгілеу дәл осы жастан бастап ҚР ҚК 14-бабының 2-бөлігінде аталмаған кез келген қылмыс үшін жауапкершілік туындайды дегенді білдірмейді. Кодексте субъектінің ерекше белгілеріне немесе объективті Тараптың ерекшеліктеріне байланысты тек кәмелетке толмағандар ғана жүзеге асыра алатын қылмыстар бар. Кейде бұл қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігінің нормасында тікелей айтылады. Мысалы, ҚК-нің 131-бабы бойынша кәмелетке толмағанды қылмыс жасауға тартқаны үшін 18 жасқа толған адам ғана жауапқа тартылуы мүмкін.
ҚК-нің 136-бабының 2-бөлігінде кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалардың сот шешімі бойынша еңбекке жарамсыз ата-аналарды асырауға қаражат төлеуден қасақана жалтарғаны үшін жауаптылығы белгіленген.
18 жасқа толған адамдар ғана жекелеген қылмыстардың (әскери, Мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару мүдделеріне қарсы қылмыстардың және т.б.) субъектілері бола алады.
Кәмелетке толмағанның жасын анықтай отырып, сот туған күнін, айын және жылын дәл анықтауға міндетті. Бұл жағдайда жасөспірім нақты туған күні белгілі болған кезде - туғаннан кейінгі басқа күні заңда белгіленген жасқа жетті деп саналады. Адам белгілі бір жасқа толған болып саналады, туған күні емес, келесі күні нөлден басталады. 16 жасқа толған (немесе 14 жасқа толған) күні жасалған қоғамдық қауіпті әрекеттер қылмыс ретінде қарастырылмайды және қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.
Әдетте жас тиісті құжаттың (төлқұжат, туу туралы куәлік және т.б.) негізінде оңай белгіленеді. Егер жас туралы құжат болмаса, сот-медициналық сараптама жүргізуге дейін басқа дәлелдер қолданылады. Егер сарапшылар кәмелетке толмағанның туған жылы ғана аталса, онда ТУҒАН КҮН аталған жылдың соңғы күні болып саналуы керек, ал жасын ең төменгі және ең көп жылдар санымен анықтаған кезде сот сарапшылар ұсынған осындай адамның ең төменгі жасына сүйенуі керек.
Кәмелетке толмағандардың істерін қарай отырып, соттар айыпталушының жеке басы, оның өмір сүру және тәрбиелеу жағдайлары, қылмыстың себептері, қылмыстың жасалуына ықпал еткен себептер мен жағдайлар, оған үлкендердің әсері туралы мәліметтерді анықтап, жаза тағайындау немесе тәрбиелік сипаттағы шараларды қолдану туралы мәселені шешкен кезде оларды ескеруі керек.
ҚР ҚК-дегі новелла, оған сәйкес 14 жастан 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған адам ауырлығы аз немесе орташа қылмыс жасаған жағдайда, егер сот-психиатриялық сараптамада оның психикалық дамуында психикалық бұзылумен байланысты емес артта қалушылық анықталса, оған байланысты ол толық көлемде жауапқа тартылмайтын ереже болып табылады өз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғыну не оларға басшылық жасау (ҚР ҚК 15-бабының 3-бөлігі). Кәмелетке толмағанның психофизиологиялық дамуындағы артта қалу оның есі дұрыс означаетстігін білдірмейді, өйткені бұл жағдайда психикалық бұзылыс болмайды. Мұндай кәмелетке толмаған адам қылмыс жасаған кезде өзінің іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен әлеуметтік қауіптілігін толық түсінбеді немесе әлеуметтік инфантилизмде көрсетілген психикалық даму ерекшеліктеріне байланысты оларды толық басқарған жоқ. Бұл ретте заң шығарушы мұндай кәмелетке толмағанды қылмыстық жауапкершілікке тартпауды оның қылмыстардың екі санатын жасауымен ғана байланыстырады: ауырлығы аз немесе орташа. Оның ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауы қылмыстық жауаптылыққа әкеп соғады, бірақ бұл ретте ақыл-ойды жоққа шығармайтын психикалық даму ерекшеліктерін сот жаза тағайындау кезінде жауапкершілікті жеңілдететін мән-жайлар ретінде ескереді.
Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі
Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
