165-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ҚР ҚК мемлекеттік сатқындығы

     Мемлекетке опасыздық, яғни Қазақстан Республикасының азаматы Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіру немесе әлсірету мақсатында жасаған, соғыс немесе қарулы қақтығыс кезінде жау жағына өтуде, сол сияқты тыңшылық жасауда, мемлекеттік құпияларды беруде не шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне дұшпандық әрекетті жүргізуде өзге де көмек көрсетуде көрініс тапқан қасақана іс-әрекет Қазақстан Республикасына қарсы қызмет, —      

мүлкі тәркіленіп немесе тәркіленбей он жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға, ал соғыс кезінде немесе ауырлататын мән — жайларда жауынгерлік жағдайда-жиырма жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға не мүлкі тәркіленіп немесе тәркіленіп немесе мүлкі тәркіленіп немесе онсыз өмір бойына бас бостандығынан айыруға жазаланады.

     Ескерту. Осы бапта, сондай-ақ осы Кодекстің 166 және 168-баптарында көзделген қылмыстар жасаған адам, егер ол мемлекеттік органдарға ерікті және уақтылы хабарласа немесе Қазақстан Республикасының мүдделеріне нұқсан келтірудің туындауын болғызбауға өзгеше түрде ықпал етсе және оның әрекеттерінде өзге қылмыс құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босатылады.

     1998 жылғы 26 маусымдағы "ҚР Ұлттық қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес ҚР Ұлттық қауіпсіздігі деп елдің ұлттық мүдделерінің нақты және ықтимал қауіптерден қорғалу жай-күйі түсініледі. Мемлекетке опасыздық жасау Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделеріне қарсы ауыр қылмыстардың бірі болып табылады.      

ҚР Конституциясы мемлекетке опасыздықты ең ауыр қылмыстардың біріне жатқызады. ҚР Конституциясының 47-бабының 2-тармағында "Республика Президенті өз міндеттерін атқару кезінде жасаған іс-әрекеттері үшін тек мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда ғана жауапты болады және ол үшін Парламент қызметінен босатуы мүмкін"деп көрсетілген.      Мемлекеттік сатқындықтың тікелей объектісі Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігі болып табылады.      

"Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы" 1998 жылғы 26 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес сыртқы қауіпсіздік деп Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерінің шет мемлекеттер, ұйымдар мен азаматтар тарапынан туындайтын қауіптерден қорғалу жай-күйі түсініледі.      

Сатқындықтың объективті жағы келесі әрекеттердің кез келгенін жасаумен сипатталады:      

1) соғыс немесе қарулы қақтығыс кезінде жаудың жағына өту;     

2) тыңшылық; 3) мемлекеттік құпияларды беру;      

4) шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық қызметті жүргізуде өзге де көмек көрсету.      

Заң сатқындық әрекеттердің толық тізімін береді, олар кеңейтуге жатпайды және олардың барлығын тек белсенді әрекеттер арқылы жасауға болады.      

Соғыс немесе қарулы қақтығыс кезінде жаудың жағына өту деп ҚР азаматының соғыс немесе қарулы қақтығыс кезеңінде әскери жауға көмек көрсетуі түсініледі.      

Сатқындықтың осы түрінің объективті тарапының болуы үшін үш белгі қажет:      

1) жау жағына өтудің ерекше жағдайы-соғыс немесе қарулы қақтығыс жағдайы;      

2) ҚР азаматының әскери жаумен байланысқа түсуі;      

3) байланыстың мақсаты-әскери қарсыласқа көмек көрсету.      

Жау жағына өтудің өзі біздің еліміздің аумағын тастап, жау мемлекетінің аумағына көшу (физикалық ауысу) немесе осындай мемлекетке, оның ұйымдарына немесе біздің еліміздің аумағындағы өкілдеріне (Зияткерлік ауысу) жәрдемдесу арқылы көрінуі мүмкін. Алайда, оның көріну формаларына қарамастан, Қылмыстық Кодекстің 165-бабы бойынша жауапкершілік, егер ауысу басқа себептермен емес, жау мемлекетіне көмек көрсету үшін жасалған болса ғана мүмкін болады (мысалы, жасалған құқық бұзушылық үшін қудалаудан жалтару мақсатында).      Тыңшылық шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді беру мақсатында беру, сол сияқты жинау, ұрлау немесе сақтау, сондай-ақ шетелдік барлау тапсырмасы бойынша оларды ҚР сыртқы қауіпсіздігіне немесе егемендігіне нұқсан келтіру үшін өзге де мәліметтерді беру немесе жинау болып табылады.      

Тыңшылық ҚР ҚК-нің 165-бабы бойынша, егер оны ҚР азаматы жасаған жағдайда ғана сатқындық ретінде сараланады. Шетел азаматы немесе азаматтығы жоқ адам жасаған тыңшылық қылмыстың дербес құрамы болып табылады және ҚР ҚК 166-бабы бойынша сараланады. Тыңшылық нысанындағы мемлекеттік опасыздықтың объективті жағы ҚР ҚК 166-бабында қамтылған сипаттамаға толығымен жатады және осы қылмысты талдау кезінде қаралатын болады.      

Мемлекеттік құпияларды беру ҚР азаматының шет мемлекеттің немесе шетелдік ұйымның өкілдеріне мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтерді қасақана хабарлауынан тұрады.      

Мемлекеттік құпиялар ұғымы 1999 жылғы 15 наурыздағы "Мемлекеттік құпиялар туралы" ҚР Заңында айқындалады (кейіннен өзгертулер мен толықтырулармен). Олар халықаралық құқықтың жалпы қабылданған нормаларына қайшы келмейтін тиімді әскери, экономикалық, ғылыми-техникалық, сыртқы экономикалық, сыртқы саяси, барлау, қарсы барлау, жедел-іздестіру және өзге де қызметті жүзеге асыру мақсатында таратылуы мемлекетпен шектелетін мемлекеттік және қызметтік құпияларды құрайтын мемлекет қорғайтын мәліметтер деп түсініледі.      

Мемлекеттік құпияларды беру кез келген тәсілмен (ауызша, жазбаша, схемаларды, карталарды, үлгілерді және т.б. беру) жүзеге асырылуы мүмкін.     

Тыңшылықтан айырмашылығы, мемлекеттік құпияларды беру кінәлінің қызметінде немесе жұмысында бар мәліметтерді хабарлаудан немесе беруден тұрады, сондықтан оларды жинаудың немесе ұрлаудың қажеті жоқ. Сатқындықтың бұл формалары қылмыс тақырыбында да ерекшеленеді. Мемлекеттік құпияларды беру кезінде қылмыстың мәні тек мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтер, ал тыңшылық жасау кезінде - мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтер және ҚР сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіруі мүмкін кез келген өзге де мәліметтер болуы мүмкін.      

Мемлекеттік құпияларды беру оны құрайтын мәліметтер шет мемлекеттің, шетелдік ұйымның не олардың өкілдерінің атына өткен сәттен бастап аяқталған қылмыс деп танылады.     

Шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық қызметті жүргізуде өзге де көмек көрсету, егер олар мемлекеттік опасыздықтың басқа нысандарында қамтылмаса, Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіру немесе әлсірету мақсатында оларға барлау және өзге де диверсиялық қызметті жүргізуге жәрдемдесуге бағытталған ҚР азаматының түрлі іс-әрекеттер жасауымен сипатталады.      

Жау жағына өтуден айырмашылығы, шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне Қазақстан Республикасына қарсы дұшпандық қызметті жүргізуге көмек көрсету нысанында опасыздық, әдетте, бейбіт уақытта жасалады. Егер мұндай әрекеттер соғыс уақытында жасалса, онда көмек мемлекетімізбен соғыспайтын тарапқа көрсетіледі.     

Қылмыс дұшпандық қызметті жүргізуге келісім берілген сәттен бастап емес, ҚР азаматы шет мемлекетке, шетелдік ұйымға немесе олардың өкілдеріне осындай қызметте нақты көмек көрсеткен сәттен бастап аяқталған болып есептеледі.      

Шет мемлекет – бұл ҚР-ға қарсы дұшпандық қызметті жүзеге асыратын кез келген мемлекет. Бұл ретте ол өзінің ресми органдары мен ұйымдары, олардың лауазымды адамдары немесе ресми өкілдері түрінде әрекет етеді.      Шетелдік ұйым-бұл ҚР-ға қарсы дұшпандық қызметті жүргізетін кез келген мемлекеттік емес немесе мемлекетаралық ұйым. Ол сондай-ақ шенеуніктер немесе шенеуніктер ретінде әрекет етеді.      

Шет мемлекеттің немесе шетелдік ұйымның өкілдеріне олардың ресми өкілдері болып табылмай, шет мемлекеттің немесе шетелдік ұйымның ҚР-ға қарсы дұшпандық қызметті жүргізу жөніндегі тапсырмаларын орындайтын кез келген адамдар жатады.      

Сатқындықтың субъективті жағы тек тікелей ниетпен сипатталады. Субъект құқыққа қайшы іс-әрекеттер жасап жатқанын білуі, Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігі мүдделеріне зиян келтіруді болжауы және осы зиянның басталуын тілеуі тиіс.     

Мемлекетке опасыздық жасаудағы кінәні қоспағанда, осы қылмысты жасау мақсаты міндетті қылмыстық-құқықтық маңызға ие. Қазақстан Республикасы ҚК-нің 165-бабының диспозициясына сүйене отырып, мемлекетке опасыздық "Қазақстан Республикасының сыртқы қауіпсіздігі мен егемендігіне нұқсан келтіру немесе әлсірету"мақсатында ғана жасалады. Егер кінәлінің әрекеттері мемлекеттік сатқындық құрамының объективті жағының белгілеріне жатса, бірақ өзге мақсатта жасалса, онда бұл адам мемлекеттік сатқындық үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды, бірақ өзге де әрекеттер үшін, мысалы, мемлекеттік құпияларды заңсыз алғаны үшін тартылатын болады (Қазақстан Республикасы ҚК 172-бабы).      

Сатқындық әрекеттердің себептері әр түрлі болуы мүмкін: саяси, өзімшіл және басқалар. Қылмысты саралау үшін олардың мазмұны маңызды емес, бірақ жаза тағайындау кезінде ескерілуі мүмкін.      16 жасқа толған Қазақстан Республикасының азаматы ғана сатқындық субъектісі бола алады. Сатқындық нысаны ретінде мемлекеттік құпияларды беру арнайы субъектінің — өз жұмысының ерекшелігі бойынша Мемлекеттік құпияларды құрайтын мәліметтері бар адамның болуын болжайды.     

ҚР ҚК 165-бабы диспозициясының сындарлы белгілері ретінде соғыс немесе қарулы қақтығыс кезінде ауырлататын мән-жайларда мемлекеттік опасыздық жасау көзделген.      

Соғыс уақыты-соғыс жағдайы жарияланған немесе соғыс қимылдары нақты басталған сәттен бастап соғыс қимылдары тоқтатылғаны туралы жарияланған сәтке дейінгі, бірақ олар іс жүзінде тоқтатылғанға дейінгі кезең.      

Жауынгерлік жағдай-бұл әскери бөлімнің жаумен тікелей байланыста болу уақыты.     

Қылмыстық Кодекстің 165-бабына сәйкес субъект екі шарт болған жағдайда жасалған қылмыс үшін қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. Біріншіден, оның мемлекеттік органдарға ерікті және уақтылы хабарлауы немесе Қазақстан Республикасының мүдделеріне нұқсан келтірудің алдын алуға өзге де жолмен жәрдемдесуі қажет. Екіншіден, Қазақстан Республикасы азаматының іс-әрекеттерінде мемлекеттік опасыздықтан басқа, қылмыс құрамы болмауы керек.      

ҚК-нің 165-бабына Ескертпе, Қазақстан Республикасының азаматын мемлекетке опасыздық жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықтан босататын мән-жай ретінде, сондай-ақ тыңшылыққа (ҚК-нің 166-бабы) және билікті күштеп басып алуға немесе билікті күшпен ұстап қалуға не шет мемлекет немесе шетелдік ұйым өкілдерінің Қазақстан Республикасының уәкілетті органдары мен лауазымды адамдарының құзыретіне кіретін өкілеттіктерді жүзеге асыруына (168-б.) қолданылады ҚК).

Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі                  

Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы