2-бапқа түсініктемелер. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің Әкімшілік жауаптылығының негізі
Осы Кодекстің Ерекше бөлігінде көзделген құқық бұзушылық құрамының барлық белгілерін қамтитын іс-әрекет жасау әкімшілік жауаптылықтың негізі болып табылады.
Әкімшілік жауапкершілік-құқықтық жауапкершіліктің бір түрі. Әкімшілік жауапкершілік деп мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік санкцияларға қызметтен тыс бағыну жағдайында қолдануын түсіну керек. Бұл әкімшілік санкциялар шектеулі әкімшілік жазалар мен басқа да мәжбүрлеу шараларында, сондай-ақ әкімшілік-құқықтық ықпал ету шараларында көрсетілген.
Әкімшілік жауапкершілік оның кез келген жасалған құқық бұзушылық үшін емес, ӘҚБтК-нің Ерекше бөлігінде көзделген әкімшілік құқық бұзушылық құрамының барлық белгілеріне сәйкес келетін әрекет үшін орын алуымен сипатталады. Яғни, адам өзінің іс-әрекетінде әкімшілік құқық бұзушылық құрамының барлық қажетті субъективті және объективті белгілері болған жағдайда ғана кінәлі және әкімшілік жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Жеке тұлғаның қандай да бір жағдайы, ойлау тәсілі де, адам болған немесе болған объективті жағдайлар да, құқық бұзушылықтан басқа қандай да бір мән-жайлар да әкімшілік жауапкершілікке негіз бола алмайды.
Қолданыстағы заңнама жауапкершіліктің бір ғана негізін - әкімшілік құқық бұзушылықты мойындайды. Тек әкімшілік құқық бұзушылық-бұл әкімшілік-құқық қорғау қатынастарының пайда болуына себеп болатын, мемлекеттік органның мәжбүрлеу шарасын қолдану құқығын және құқық бұзушының оған төзу міндетін тудыратын заңды факт.
Әкімшілік жауапкершіліктің ерекшеліктерін атап өту үшін, жалпы алғанда, әкімшілік жауапкершіліктің заңды жауапкершіліктің басқа түрлерімен (тәртіптік, қылмыстық, азаматтық-құқықтық) арақатынасын атап өткен жөн.
Бұл ретте ҚР Конституциясының 77-бабында тікелей көзделген әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылыққа қатысты бір құқық бұзушылық үшін тек қана тарту заң жүзінде шектеулі.
Сонымен, қылмыстық жауапкершілік үшін негіз қылмыстық құқық бұзушылық (қылмыс немесе қылмыстық теріс қылық) болып табылады, ол тек сот тәртібімен туындайтын қоғамдық қатынастарға қауіптілігімен айтарлықтай ерекшеленеді. Тәртіптік жауапкершілік тек соттан тыс тәртіппен туындайды, оның негізі лауазымдық (қызметтік) міндеттерді тиісінше орындамаудан тұратын тәртіптік (қызметтік) теріс қылық болып табылады. Азаматтық - құқықтық жауапкершілік мақсатпен сипатталады-регламенттеуді АК және АІЖ жүзеге асыратын материалдық шығындарды немесе зиянды өтеу.
Әкімшілік және басқа (қылмыстық емес) заңды жауапкершіліктің арақатынасын әр жағдайда салалық заңнамадан іздеу керек. Мәселен, мысалы, әкімшілік және тәртіптік жауапкершіліктің арақатынасы мәселесі "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы"2015 жылғы 23 қарашадағы ҚР Заңында шешіледі. 45-баптың 2-тармағына сәйкес тәртіптік теріс қылықтар жасағаны үшін тәртіптік жаза теріс қылық анықталған күннен бастап үш айдан кешіктірілмей қолданылады және теріс қылық жасалған күннен бастап бір жылдан кешіктірілмей қолданыла алмайды. Қылмыстық істі қылмыстық қудалау органы немесе сот не әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізуді тоқтатқан, бірақ адамның іс-әрекеттерінде тәртіптік теріс қылық жасау белгілері болған жағдайда, тәртіптік жаза қылмыстық істі тоқтату туралы шешім қабылданған күннен бастап үш айдан кешіктірілмей, бірақ осы теріс қылық жасалған күннен бастап бір жылдан кешіктірілмей қолданылады. Бұл ретте тәртіптік жауаптылыққа тартудың көрсетілген мерзімдеріне қылмыстық іс бойынша іс жүргізу не әкімшілік іс жүргізу уақыты енгізілмейді.
Осылайша, заң шығарушы істің сәттілігіне қарамастан (тоқтату немесе тоқтату) бір іс — әрекет үшін "қос" деп аталатын жауапкершіліктің-әкімшілік және тәртіптік жауапкершіліктің рұқсат етілуін білдіреді.
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы қазақстандық заңнаманың айрықша белгілері бар. Құқықтық қатынастардың кең ауқымын реттеу кезінде салалық заңнамамен қатар реттелетін құқықтық жүйені ұйымдастырудың әртүрлі принциптері араласады.
Кез келген дамушы қоғамға, оның ішінде қазақстандық қоғамға тән қоғамдық қатынастардың серпінділігінің жоғары дәрежесі әсіресе әкімшілік-азаптау заңнамасына әсер етеді. Өзекті мемлекеттік міндеттер мен бағдарламалық қондырғыларды шешуге бағытталған қабылданатын құқықтық шаралардың тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында осы құқықтық қатынастарға тартылған адамдардың жауапкершілігін көздейтін нақты құқықтық тетікті бекіту талап етіледі. Олардың ішінде ең оңтайлы нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін айыппұлдар, тәркілеу, қызметті тоқтата тұру, лицензиялар сияқты әкімшілік жазалардың түрлерін қамтитын әкімшілік заңнаманың құралдары үлкен рөл атқарады. Тиісті құқықтық қатынастарға қатысушы тұлғалардың құқықтық жауапкершілігін белгілемей, белгілі бір міндеттерді шешуге тырысу осы міндеттерді іске асырудың төмен тиімділігінің салдары болады, өйткені, мысалы, қызметтік қатынастарда жоқ құқықтық қатынастарға қатысушыларға тәртіптік жауапкершілік жүктеу мүмкін емес.
Осыған байланысты, құқық қолданушылардың пікірінше, жауапкершіліктің әкімшілік түрі ең өзекті болып табылады. Мәселен, кез келген жаңа заңды әзірлеу немесе белгілі бір саладағы құқықтық реттеу тетігін өзгертетін салалық заңға түзетулер енгізу кезінде құқық қолданушылар ӘҚБтК-ге өзгерістер мен толықтырулар енгізуді ұсынады. Нәтижесінде ӘҚБтК елеусіз бұзушылықтарға тап болды.
Алайда, заңнаманың барлық нормаларын бұзу (тыйым салу, міндеттер, талаптар) әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамын құрауы керек емес. Сонымен қатар, ӘҚБтК нормаларын талдау әкімшілік құқық бұзушылықтардың бірқатар құрамдарын олар реттейтін қатынастарды азаматтық-құқықтық немесе тәртіптік тәртіппен қарау мүмкіндігіне байланысты Алып тастау керектігін көрсетті.
Әрине, мемлекеттік органдарға ӘҚБтК көмегімен өз міндеттері мен бағдарламалық қондырғыларын шешу оңайырақ, алайда олар әкімшілік жауапкершілікке тартумен байланысты емес басқа әкімшілік шараларды іздеуі керек деп есептейміз.
Мәселен, Алматы облысы Панфилов аудандық сотының 2018 жылғы 25 қаңтардағы қаулысымен Әкімшілік құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты ӘҚБтК 149-бабының 1-бөлігі бойынша "ХХХ" АҚ қатысты іс жүргізу тоқтатылды.
Сотта "ХХХ" АҚ Әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама бұзушылықтармен жасалғанын көрсетті. Нұсқаманың өзі 2018 жылғы 17 қаңтарда шығарылды және АҚ кемшіліктерді жою үшін, яғни 2018 жылғы 17 ақпанға дейін тапсырылған күннен бастап 30 күнтізбелік күн ішінде мерзім берілді. Бұл мерзім әлі аяқталған жоқ. Осыған байланысты ақ құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты істі тоқтатуды сұрады.
Алматы-1 станциясындағы Желілік ІІБ полициясының аға лейтенанты Е.А. сотта әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама ӘҚБтК талаптарына сәйкес жасалғанын түсіндірді. Жіберілген хабарламаларға қарамастан, АҚ өкілінің келмеуі себебінен құқық бұзушыға хаттаманы уақтылы тапсыру мүмкін болмады.
Сот хаттаманы шенеунік мерзімінен бұрын жасады деген қорытындыға келді. Хаттама жасалған кезде "ХХХ" АҚ енгізген құқық бұзушылықтың құрамы болған жоқ.
Тағы бір нәрсе. Солтүстік Қазақстан облысы Петропавл қаласының САС-ның 2018 жылғы 5 сәуірдегі қаулысымен гр қатысты өндіріс. ӘҚБтК-нің 78-бабының 1-бөлігі бойынша О.А. бағ. өтініші бойынша. Н.Н. бұзылған құқықтарды қалпына келтіру туралы, оның әрекеттерінде әкімшілік құқық бұзушылық құрамының болмауына байланысты тоқтатылды.
2018 жылғы 2 сәуірдегі өтініште гр. Н. Н. "ГС" ЖШС директорын тартуды сұрады. О.А. 2017 жылғы шілдеде және 2018 жылғы қаңтарда Защитная к-сі бойынша № 10 үйдің тұрғындары тұтынған сұйытылған газ мөлшері, газ бойынша жаппай есептегіштердің көлемдік көрсеткіштерін аудару коэффициенттерін есептеу әдістемесі туралы мәліметтерді қоса бере отырып, бұйрықты ұсынбағаны үшін әкімшілік жауапкершілікке.
Пп сәйкес. 4) ӘҚБтК 807-бабының 1-бөлігі, ӘҚБтК 78-бабы бойынша Әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасалмады.
Сот отырысында өтініш берушіге ақпарат белгіленген мерзімде толық көлемде берілгені анықталды. "ГС" ЖШС директоры гр. О.А. қаралып отырған құқық бұзушылықтың субъектісі болып табылмайды, өйткені ол билік өкілінің функцияларын жүзеге асырмайды және мемлекеттік мекемелерде, квазимемлекеттік сектор субъектілерінде, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында ұйымдық-өкімдік немесе әкімшілік-шаруашылық функцияларды орындамайды.
ӘҚБтК-нің 30-бабының ескертпесіне сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық жасалған кезде билік өкілінің функцияларын тұрақты, уақытша немесе арнайы өкілеттігі бойынша жүзеге асыратын немесе жүзеге асыратын не әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде мемлекеттік мекемелерде, квазимемлекеттік сектор субъектілерінде, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында ұйымдық-өкімдік немесе әкімшілік-шаруашылық функцияларды орындайтын немесе орындаған адамдар лауазымды адамдар болып табылады.
Соттың пікірінше, гр. О. А. функциялар жоғарыда көрсетілген анықтамаға жатпайды. Тиісінше, әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы жоқ және әкімшілік жауапкершілікке тарту туралы мәселе туындауы мүмкін емес.
Сот практикасын талдау көрсеткендей, уәкілетті органдардың лауазымды тұлғалары дәлелдемелерді жинау және бағалау және әкімшілік іс материалдарын қалыптастыру кезінде формализмді жиі көрсетеді. Нәтижесінде, материалдарда дәлелдемелер ретінде тек әкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама пайда болады, ол әрдайым дұрыс жасалынбайды, қосымшаларсыз және басқа да қажетті дәлелдерсіз. Көбінесе бұл хаттамаларда жауапкершілікті ауырлататын немесе жеңілдететін жағдайлар жоқ. Нәтижесінде істі мәні бойынша қарайтын сот немесе шенеунік бұл олқылықтарды қарау барысында толтыруы керек. Сонымен бірге, сот үшін бұл өзіне тән функция емес және белгілі бір дәрежеде оның конституциялық функционалына қайшы келеді – әділеттілікті айыптау функциясынан бейтараптық пен еркіндік қағидаттарында жіберу. Тәжірибелік қызметкерлер ӘҚБтК-нің 829-11-бабының талаптарына сілтеме жасай алады. Алайда, біздің терең сеніміміз бойынша, ӘҚБтК-нің бұл бабы соттың жауапкершілікті ауырлататын мән-жайларды белгілеу түріндегі айыптау олқылықтарын белгілеу және толтыру міндетін алып тастау үшін айтарлықтай және жедел түзетуді талап етеді.
Әкімшілік жауапкершілік мәселесіне қайта оралсақ, әкімшілік құқық бұзушылық жасау әкімшілік жауапкершілікке тартудың негізі болып табылатындығын атап өткен жөн, бірақ іс жүзінде көп жағдайда адамды әкімшілік жауапкершілікке тартудың бастапқы нүктесі салалық заңдарда немесе заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерде белгіленген талаптарды, міндеттерді немесе тыйымдарды бұзу болып табылады — салық, еңбек, экологиялық заңнамалар, жол қозғалысы немесе өрт қауіпсіздігі ережелері және басқалары. Бұл ережені мемлекеттік органдардың көпшілігі пайдаланады.
ӘҚБтК-нің қорғау-қалпына келтіру функциясының бұл ерекшелігі мен салааралық сипаты оны басқа кодификацияланған актілерден айтарлықтай ерекшелендіреді. Мысалы, ӘҚБтК-нің 86-бабы жұмыс берушіні еңбек шартын жасаспай адамның жұмысына жібергені үшін әкімшілік жауапкершілікті көздейді, бірақ талаптың өзі ҚР Еңбек кодексінің 33-бабының 3-тармағында белгіленген. Тағы бір мысал-салық салу саласындағы әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жауапкершілікті көздейтін ӘҚБтК-нің 16-тарауы, бірақ біз білетіндей, талаптардың өзі Салық кодексінде белгіленген. Олардың санын көбейтуге болатын бұл мысалдар әкімшілік-құқық қорғау нормалары санкцияларымен құқықтың көптеген салаларымен және заңдық күші жағынан әртүрлі актілермен реттелетін қоғамдық қатынастарды қорғайтындығын көрсетеді.
Алайда, мемлекеттік басқарудың әртүрлі салаларындағы заңнама талаптарын бұзу әкімшілік жауаптылыққа тартудың негізі болып табылмайды, өйткені ӘҚБтК-нің 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамасы тек түсініктеме берілген Кодекстен тұрады.
Осылайша, егер оның іс-әрекеттерінде құқық бұзушылықтың нақты құрамының барлық белгілері болса және ӘҚБтК-нің 741-бабында көзделген жауапкершілікті болдырмайтын негіздер болмаса, адам әкімшілік жауапкершілікке тартылуы мүмкін. Осы немесе басқа әрекетте әкімшілік құқық бұзушылық құрамының болуы ғана оны жасағаны үшін әкімшілік жауапкершіліктің басталуының жалғыз негізі болып табылады.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне ғылыми-практикалық түсініктеме (мақала) авторлық ұжымнан:
Бачурин Сергей Николаевич, з.ғ. к., доцент - 48-тарау (Е. М. Хакимовпен бірлесіп жазған);
Ғабдуалиев Мереке Трекович, з.ғ. к. – 11, 21, 22, 23-тараулар;
Жүсіпбекова Айнұр Маратқызы, з.ғ. м. – 13-тарау (а. в. Карпекинмен бірлесіп жазған); 33, 39-тараулар (О. Т. Сейтжановпен бірлесіп жазған);
Карпекин Александр Владимирович, з.ғ. к., доцент - 13 тарау (А. М. Жүсіпбековамен бірлесіп жазған);
Корнейчук Сергей Васильевич-2 тарау; 6 тарау (О. Т. Сейтжановпен, Е. М. Хакимовпен бірлесіп жазған); 8 тарау; 25 тарау (е. м. Хакимовпен бірлесіп жазған); 457-470, 488, 488-1, 491-506 баптар; 28, 30, 52 тараулар;
Корякин Илья Петрович, з.ғ. д., профессор-49 тарау;
Кысықова Гүлнара Бауыржанқызы, з.ғ. к. - 20 тарау;
Омарова Ботагөз Акимгереевна, з.ғ. к. – 17 тарау; 18 тарау (Б. А. Парманқұловамен бірлесіп жазған); 26, 31 тараулар; 32 тарау (Б. А. Парманқұловамен бірлесіп жазған);
Парманқұлова Баян Асханбайқызы - 18-тарау (Б. А. Омаровамен бірлесіп жазған); 19, 32-тараулар (Б. А. Омаровамен бірлесіп жазған); 43-тарау (А. С. Тукиевпен бірлесіп жазған);
Подопригора Роман Анатольевич, з.ғ. д., профессор-24 тарау, 489, 489-1, 490 баптар;
Порохов Евгений Викторович, з.ғ. д. - 14, 15, 16, 29-тараулар, 471-475-баптар;
Сейтжанов Олжас Теміржанұлы, з.ғ. к., доцент, – 4-тарау; 5-тарау (Е. М. Хакимовпен бірлесіп жазған); 6-тарау (С. В. Корнейчукпен, Е. М. Хакимовпен бірлесіп жазған); 9-тарау; 10-тарау (В. В. Филин Б. Е. Шаймерденовпен бірлесіп жазған); 33-тарау (А. М. Жүсіпбековамен бірлесіп жазған); 36-тарау (б. е. Шаймерденовпен бірлесіп жазған); 39-тарау (А. М. Жүсіпбековамен бірлесіп жазған);
Смышляев Александр Сергеевич, PhD докторы. – 38, 40, 42, 43-1-тараулар (А. С. Тукиевпен бірлесіп жазған); 44-тарау;
Тукиев Аслан Сұлтанұлы – з.ғ. к., доцент-1, 3, 35 тараулар; 38, 40, 42 тараулар (А. С. Смышляевпен бірлесіп жазған); 43 тарау (Б. А. Парманқұловамен бірлесіп жазған); 43-1 тарау (А. С. Смышляевпен бірлесіп жазған); 44-1 тарау (бірге жазған Шипп Д. А.); 45-тарау; 46 (бірге жазған Шипп Д. А.); 47-тарау;
Филин Владимир Владимирович, з.ғ. к., доцент - 10 тарау (О. Т. Сейтжановпен, Б. Е. Шаймерденовпен бірлесіп жазған);
Хакимов Ержан Маратұлы, м. з. н. - 5-тарау (О. Т. Сейтжановпен бірлесіп жазған); 6-тарау (О. Т. Сейтжановпен бірлесіп жазған, С. В. Корнейчук); 7-тарау; 25-тарау (С. В. Корнейчукпен бірлесіп жазған); 34, 41-тараулар; 48-тарау (бірлесіп жазған С. Н. Бачуринмен); 53-тарау;
Шаймерденов Болат Ерденұлы, з.ғ. м., – 10-тарау (О. Т. Сейтжановпен, В. В. Филинмен бірлесіп жазған); 12-тарау; 476-487, 507-509-баптар; 36-тарау (О. Т. Сейтжановпен бірлесіп жазған); 37, 50, 51-тараулар.
Шипп Денис Алексеевич-44-1, 46 тараулар (А. С. Тукиевпен бірлесіп жазған).
Актінің өзгертілген күні: 01.01.2020 актінің қабылданған күні: 01.01.2020 қабылданған орны: 1000500000000 актіні қабылдаған Орган: 103001000000 қолданылу аймағы: 10000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000: 029000000000 / 028000000000 / 029002000000 / 028004000000 / 029001000000 / 026000000000 / 001000000000 / 001008000000 / 030000000000 акт нысаны: COMM / code заңды күші: 1900 акт тілі: rus
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
