322-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы қылмыстық процестік кодексінің бас сот талқылауын тағайындау

Судья сотқа дейінгі іс жүргізу барысында осы Кодекстің процеске қатысушылардың құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі барлық талаптары сақталды және істі сотта қарауға кедергі келтіретін өзге де мән-жайлар жоқ деген қорытындыға келе отырып, осы кодекстің 321-бабының бесінші бөлігіне сәйкес не істі алдын ала тыңдауды өткізбей бас сот талқылауын тағайындайды.

Бас сот талқылауын тағайындау туралы қаулыда:

1) сотталушы болып табылатын адамды көрсету;

2) ол сотқа берілген қылмыстық заңды дәл көрсету;

3) азаматтық талап қоюды және ықтимал тәркілеуді қамтамасыз ету шаралары мен бұлтартпау шараларын сақтау, күшін жою, өзгерту немесе сайлау туралы шешім;

4) процеске қатысушылардың қарсылық білдірулері, өтінішхаттары және өзге де өтініштері бойынша шешімдер;

5) айыпталушы сайлаған адамды қорғаушы ретінде жіберу немесе соңғысына қорғаушы тағайындау туралы шешім;

6) бас сот отырысына шақырылуға жататын адамдардың тізбесі. Айғақтары сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында депонирленген адамдар сот отырысына шақырылмайды;

7) заң оның ісін сырттай қарауға жол берген жағдайда, сотталушы болмаған кезде істі тыңдау туралы шешім;

8) бас сот талқылауының орны мен уақыты туралы мәліметтер;

9) осы Кодексте көзделген жағдайларда істі жалпы немесе қысқартылған тәртіппен, ашық немесе жабық сот отырысында қарау туралы шешім;

10) сот ісін жүргізу тілі туралы шешім;

11) қосалқы судья туралы шешім.

Егер іс бойынша алдын ала тыңдау өткізілсе, бас сот отырысын тағайындау туралы қаулыда талқылауға қойылған мәселелер бойынша шешімдер көрсетілуге тиіс.

Бас сот талқылауы сот отырысының басталатын орны мен уақыты туралы тараптарға хабарланған сәттен бастап үш тәуліктен ерте емес және қысқартылған қарау тәртібі кезінде он тәуліктен және оны тағайындау туралы қаулы шығарылған сәттен бастап қараудың жалпы тәртібі кезінде он бес тәуліктен кешіктірілмей басталуға тиіс. Ерекше жағдайларда бұл мерзім судьяның қаулысымен ұзартылуы мүмкін, бірақ отыз тәуліктен аспайды.

Негізгі сот разум ақылға қонымды мерзімде аяқталуы керек. Қысқартылған іс жүргізу кезінде негізгі сот талқылауы осы Кодекстің 382-бабының екінші бөлігінде белгіленген мерзімдерде аяқталуға тиіс.

1.Негізгі сот талқылауы қылмыстық істерді мәні бойынша қарайтын және шешетін қылмыстық процестің негізгі және маңызды кезеңі болып табылады. Негізгі сот талқылауы іс материалдарында Соттың сот талқылауын ұйымдастыру және дайындау мүмкіндігінен айыратын мән-жайлар болмаған жағдайда тағайындалады. Негізгі сот талқылауы алдын-ала тыңдаусыз тағайындалуы мүмкін. Алдын ала тыңдау негізгі сот талқылауының алдында өткізіледі және ҚІЖК-нің 321-бабында көзделген жағдайларда тағайындалады.

2.Бас сот талқылауын тағайындау туралы процеске қатысушылар хабардар етіледі. Бас сот талқылауын бастау мерзімі үш тәуліктен ерте белгіленбейді, оған процеске қатысушылар сотқа келу жөніндегі мәселелерді шешеді (сотқа келу қажеттілігін ескере отырып, өз жұмыс күнін жоспарлайды, сот отырысының белгіленген уақытына басқа жерден кетеді және т.б.).

3.Процестің созылу жағдайларын болдырмау үшін бас сот талқылауын тағайындаудың шекті мерзімі жалпы тәртіппен он бес тәулікте және қысқартылған тәртіппен он тәулікте белгіленген. Мерзім қаулы шығарылған сәттен бастап емес, өткізу орны мен уақыты көрсетіле отырып, сот отырысы туралы тараптарға хабарланған сәттен бастап есептеледі. Бұл мерзім судьяның қаулысымен отыз күнге дейін ұзартылуы мүмкін. Алайда, бұл үшін ерекше жағдайлар болуы керек. Судьяның мерзімін ұзарту туралы қаулысында қабылданған шешім нақты мән-жайларды, сот айрықша мән-жайларға жатқызған негіздердің тізбесін келтірумен дәлелденуге тиіс. Бас сот талқылауын тағайындау мерзімін отыз тәулікке дейін ұзарту ұйымдасқан топ мүшелеріне, қылмыстық қоғамдастыққа, трансұлттық ұйымдасқан топқа немесе қоғамдастыққа, дайындық іс-қимылдарын зерделеуге және өткізуге көп уақытты қажет ететін бандаға қатысты көп эпизодтық істерді қарауға дайындық кезінде орын алуы мүмкін.

Істі негізгі сот талқылауында қараудың жалпы мерзімі белгіленбеген және ақылға қонымды мерзімде айқындалған.  Ақылға қонымды мерзімдер деп соттың заңды және негізделген іс жүргізу шешімін шығаруы үшін қажетті күрделілікке, көлемге, сотталушылардың санына, дәлелдемелік базаға және басқа да мән-жайларға сүйене отырып, істі жан-жақты, толық, объективті зерттеуді қамтамасыз ету үшін қажетті уақытты түсіну керек.  

Қысқартылған өндіріс кезінде бұл мерзім он күнді құрайды. Бұл мерзімді белгілеу қысқартылған тәртіппен жиналған дәлелдемелер, құқықтық бағалау, азаматтық талап қою мәселелері дауланбайтындығына байланысты, сондықтан сот отырысында сот тергеуі сотталушы мен жәбірленушіден жауап алумен, іс жүргізу келісімін немесе медиация тәртібімен татуласуға қол жеткізу туралы келісімді жасасудың мән-жайларын соттың анықтауымен, азаматтық талап қою бойынша залалды өтеу мерзімдері мен тәртібі жөніндегі мәселелермен шектеледі және ұзақ уақытты қажет етпейтін процессуалдық шығындар сомасы.

Істі қысқартылған тәртіппен қарау мерзімі ерекше жағдайларда ғана жиырма тәулікке дейін ұзартылуы мүмкін, ол туралы мән-жайлардың айрықша болуын негіздей отырып, тиісті қаулы шығарылады.

4.ҚІЖК-нің 322-бабында бас сот талқылауын тағайындау туралы қаулыға қойылатын талаптар нақтыланды.

Қаулы кіріспе, сипаттамалық-уәждемелік және қарар бөліктерінен тұрады.

Кіріспе бөлімде құжаттың жасалу уақыты, орны, істі қарайтын судьяның тегі, әрбір айыпталушының тегі, аты және әкесінің аты және қылмыстың кінәсіне санасы бар біліктілігі көрсетіледі.

Қаулының сипаттамалық-дәлелді бөлігінде судья бұлтартпау шарасы, азаматтық талап қоюды қамтамасыз ету және мүлікті тәркілеу шарасы, аталған іс жүргізу шараларын сайлау, өзгерту, күшін жою негіздері туралы іс материалдарынан деректерді баяндайды, процеске қатысушылардың мәлімделген қарсылық білдірулерін және басқа да өтініштерін қарайды, сондай-ақ қорғаушының қатысуы, келісім бойынша қорғаушыға жол беріле ме, не болмаса қорғаушының қатысуы туралы мәселені шешеді тағайындау бойынша қорғаушы, сондай-ақ сотталушының мүдделерін қорғаушы ретінде жұбайының (зайыбының) немесе жақын туысының, қамқоршысының ұсынуы туралы, қамқоршы не қамқорлығында немесе асырауында қорғаншы бар ұйымның өкілі айғақтары депозитке салынған адамдарды қоспағанда, тиісті тізбені негізге ала отырып, жауап алу үшін сот тергеуінде шақыру туралы, сотталушының сот талқылауына қатысуы не оның қатысуынсыз өткізуі туралы, сот талқылауының нысаны: жалпы немесе қысқартылған тәртіппен істі қарауға, соттың қарауына жататын істі таңдауды көрсетеді. сот ісін жүргізу тілі, қажет болған жағдайда аудармашыны тағайындау, қосалқы судьяның қатысуы туралы мәселені шешу.

5.Жалпы ереже бойынша, негізгі сот талқылауы сотталушының міндетті қатысуымен өтеді. Сотталушының қатысуынсыз сот талқылауына заңмен белгілі бір жағдайларда ғана жол беріледі:

1) қоғамдық қауіп төндірмейтін қылмыстық құқық бұзушылықтар: қылмыстық теріс қылық не ауырлығы аз және орташа қылмыс жасағаны үшін сотқа берілген сотталушыларға қатысты, егер сотталушы істі оның қатысуынсыз қарау туралы өтінішхат мәлімдесе;

2) сотталушы Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде болған, бұл туралы сот Құжаттамалық растама алуы қажет;

3) қамауда отырған сотталушының жазбаша құжаттармен расталған сот отырысына қатысудан бас тартуы.

6.Қорғаушының бас сот талқылауының қаулысына қатысуы туралы мәселенің шешілуіне байланысты сотқа қорғаушыны тағайындау және оны сот отырысына шақыру туралы жеке қаулы шығарудың қажеті жоқ.

Ұзақ уақытты талап ететін қылмыстық істерді бас сот талқылауында қарау үшін тағайындау кезінде сот қосалқы судьяның қатысуы туралы мәселені талқылауға тиіс.

Заңда сот отырысы ашылғаннан бастап және сот оның қатысуы туралы шешім қабылдаған сәттен бастап қосалқы судьяның қатысуына жол беріледі. Қосалқы судья сот талқылауы басталғаннан бері сот отырысына қатысуы керек. Бұл оған негізгі судья шығарылған жағдайда сот ісін жалғастыруға мүмкіндік береді. Төрағалық етуші сот құрамын жариялаған кезде қосалқы судьяның тегін жариялайды және оған қарсылық білдіру жөніндегі мәселелерді шешеді.

Қосалқы судья сот отырысының барысын басқаратын төрағалық етуші судьямен бірге сот отырысының залында болады. Қосалқы судья іс материалдарымен танысуға тиіс. Нәтижесінде төрағалық етуші судья шығып қалған мән-жайлар туындаған кезде қосалқы судья сот талқылауын жалғастырады және шешім қабылдаумен аяқтайды. Бұл жағдайда сот ісін жаңа құрамда аяқтайды.

Қажет болған жағдайда қосалқы судья қылмыстық істі әділ қарау мақсаттарын басшылыққа ала отырып, кез келген сот іс-әрекетін қайта бастауға құқылы. Қосалқы судьяны қылмыстық процеске енгізу ұзақ уақыт бойы қылмыстық істі қараған судья процестік әрекеттердің едәуір көлемін орындап, кейіннен туындаған мән-жайларға байланысты бұл істі одан әрі қарауды жалғастыра алмаған жағдайлардан туындайды. Қосалқы судья институты мұндай істерді одан әрі негізсіз кейінге қалдыру мәселесін шешеді.

Қажет болған жағдайда қосалқы судья қылмыстық істі әділ қарау мақсаттарын басшылыққа ала отырып, кез келген сот іс-әрекетін қайта бастауға құқылы. Қосалқы судьяны қылмыстық процеске енгізу ұзақ уақыт бойы қылмыстық істі қараған судья процестік әрекеттердің едәуір көлемін орындап, кейіннен туындаған мән-жайларға байланысты бұл істі одан әрі қарауды жалғастыра алмаған жағдайлардан туындайды. Қосалқы судья институты мұндай істерді одан әрі негізсіз кейінге қалдыру мәселесін шешеді.

7.Қарар бөлігінде сот басты сот талқылауының орны мен уақытын көрсете отырып, аталған мәселелер бойынша шешім қабылдауға міндетті. Қаулының қарар бөлігінде Бас сот отырысына шақырылуға жататын адамдардың толық тізбесін келтірудің қажеті жоқ, қаулыға қоса берілуі мүмкін көрсетілген тізбеге сілтеме жеткілікті болып табылады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексіне түсініктемесі

Қылмыстық іс жүргізу кодексі, Қылмыстық кодекс, қылмыстық іс жүргізу кодексіне түсініктемелер, Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысы, қылмыстық заңнама, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері