349-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ҚР ҚК коммерциялық пара беруді не сыбайлас жемқорлық қылмысты арандату
Коммерциялық пара беруді арандату, яғни коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқару функцияларын орындайтын адамға оның келісімінсіз қылмыс не шантаж жасау дәлелдемелерін жасанды жасау мақсатында ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік беру немесе оған мүліктік сипаттағы қызметтер көрсету әрекеті —
бір айдан үш айға дейінгі кезең үшін бір жүзден үш жүзге дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде немесе сотталған адамның жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не мүлкі тәркіленіп немесе онсыз бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Сыбайлас жемқорлық қылмысты арандату, яғни мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамға не оған теңестірілген адамға қатысты жасалған дәл сол әрекет, —
үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып не мүлкі тәркіленіп немесе онсыз жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыра отырып, үш айдан бес айға дейінгі кезең үшін екі жүзден бес жүзге дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде немесе сотталған адамның жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға жазаланады.
Бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігі мынада: оны жасау нәтижесінде қылмыстық жауапкершілікке заңсыз тарту және жазықсыз адамды соттау үшін негіз бола алатын дәлелдер жасанды түрде жасалады, оған қатысты коммерциялық пара беру немесе сыбайлас жемқорлық қылмысын арандату орын алған адам жұмыс істейтін органдардың беделіне нұқсан келтіріледі. Бұл қылмыс жеке есепшоттарды араластыру немесе саяси күресте, лауазым үшін күресте жаудыомпаға келтіру мақсатында жасалуы мүмкін.
Осы қылмыстан жәбірленуші коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқару функцияларын орындайтын адам (коммерциялық пара беруді арандату кезінде) немесе мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адам, сондай-ақ оған теңестірілген адам (сыбайлас жемқорлық қылмысты арандату кезінде) болуы мүмкін.
Қылмыс объектісі сот төрелігінің мүдделері, ал тікелей – қылмыстық іс жүргізу заңнамасында көзделген іс бойынша дәлелдемелер алу тәртібі болып саналуы тиіс.
Коммерциялық пара беруді арандату (ҚК-нің 349-бабының бірінші бөлігі) объективті жағы бойынша коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқару функцияларын орындайтын адамға ақша, мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды беру әрекетінде көрінеді. Қылмыстық кодекстің қаралатын бабы бойынша қылмыстық жауаптылықтың басталуының міндетті шарты коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқару функцияларын орындайтын адамның ақша, мүліктік игіліктер немесе артықшылықтар алуға алдын ала келісімінің болмауы болып табылады.
Сендіру нәтижесінде пара немесе коммерциялық пара алу нысанасын алуға келісім алынған жағдайларда, оны берген адамның іс-әрекетінде қаралатын қылмыстың құрамы болмайды. Егер арандатушы әлі де кінәліні осы қылмыстың нысанасын алуға көндіре алса, онда бұл жағдай кінәлі адамның аталған қылмыстарды жасауға бейім екенін және оған қатысты арандатушылық ешқандай рөл атқармағанын көрсетеді. Мұндай жағдайларда, арандатушының әрекеттерінде кейбір ғалымдар басқа қылмыстың құрамын – пара алуға немесе коммерциялық пара алуға итермелеуді дұрыс көреді.
Коммерциялық пара беру нысанасын алуға келісім болмаған жағдайда, коммерциялық пара беруді арандатуды жүзеге асыратын адамның іс-әрекеті коммерциялық пара беруге әрекет жасаумен сәйкес келеді. Мұндай жағдайларда, біздің ойымызша, жалпы және арнайы нормалардың бәсекелестігі орын алады, мұнда арнайы норма ретінде коммерциялық пара беруді арандатқаны үшін қылмыстық жауапкершілік туралы норманы қарастыру қажет (ҚК 349-бабының 1-бөлігі) және оны қолдану қажет.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде біз коммерциялық пара беруді арандату сәтті болған кезде және кінәлі адам қарастырылып отырған қылмыстың тақырыбын алған кезде, ол коммерциялық пара беруге әрекет жасағаны үшін жауапқа тартылады (ҚК 24-бабының 3-бөлігі және 231-бабы), ал арандатушы коммерциялық пара беруді арандатқаны үшін де, коммерциялық пара беруге итермелегені үшін де қылмыстық жауапкершілікке тартылмауы керек деп санаймыз. Бұл тұжырымды арандатушының мұндай жағдайларда жасаған әрекеттері қылмыстық кодекстің 231-бабында көзделген қылмысты анықтауда, жолын кесуде, ашуда және тергеуде оң рөл атқаратындығымен негіздеуге болады. Олардың іс-әрекеттері ресми түрде ҚК-нің 24 және 231-баптарында көзделген қылмыс белгілерін қамтиды, бірақ қоғамдық қауіп төндірмейді. Керісінше, олар қоғамдық пайдалы, сондықтан қылмыстық кодекстің 9-бабының екінші бөлігі негізінде аталған адамдардың әрекеттері қылмыс деп танылмауы керек.
ҚК-нің 349-бабының екінші бөлігі қолданыстағы редакцияда сыбайлас жемқорлық қылмысты арандатқаны үшін жауапкершілікті көздейді.
Бұл қылмыстың объективті жағын мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамға немесе оған теңестірілген адамға оның келісімінсіз қылмыс немесе шантаж жасау дәлелдерін жасанды түрде жасау мақсатында ақша, мүліктік игіліктер мен артықшылықтар беру әрекеті деп түсіну керек.
Арандату тек сыбайлас жемқорлық қылмыстардың біріне – пара алуға қатысты мүмкін. Сыбайлас жемқорлық қылмыстардың басқа түрлеріне қатысты арандату мүмкін емес сияқты. Мысалы, пара беруге, қызметтік жалғандыққа, қызметтегі әрекетсіздікке қатысты қарастырылып отырған қылмыстың объективті жағы қандай болатынын елестету қиын. Кез келген басқа сыбайлас жемқорлық қылмысқа қатысты сыбайлас жемқорлық қылмысын арандату бірдей түсіндірілуі керек, өйткені арандату ұғымы бірінші баптың бөлігінде тұжырымдалған. 349 ҚК біреуге ақша, мүліктік игіліктер мен артықшылықтар беру әрекеті ретінде. Кез-келген сыбайлас жемқорлық қылмысын арандату оның мазмұны бойынша пара арандатумен сәйкес келеді.
Коммерциялық пара беруді немесе сыбайлас жемқорлық қылмысты арандатудың мәні ақша, мүліктік игіліктер мен артықшылықтар болуы мүмкін. Бұл қылмыстың мәні ретінде ақша Қазақстан Республикасының ұлттық валютасында да, шетел валютасында да болуы мүмкін.
Біздің ойымызша, мүліктік тауарларды мүліктік сипаттағы қызметтер көрсету деп түсіну керек. Мысалы, ақылы қызметтерді көрсету, демалыс немесе емдеу орындарына жолдама беру, жол жүру ақысын, байланыс қызметтерін төлеу, құрылыс, жөндеу жұмыстарын жүргізу және т.б. тегін немесе ішінара төлеу үшін іс-әрекеттер, мүліктік емес сипаттағы қызметтер қарастырылып отырған қылмыстың мәні бола алмайды. Мысалы, лауазымды жоғарылату, мемлекеттік наградалармен марапаттау, атақ беру, жыныстық қызметтер және т. б.
ҚК-нің талданатын мақаласында ресми құрам бар. Бұл қаралып отырған қылмыс коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқару функцияларын орындайтын адамға немесе мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамға, оған теңестірілген адамға оның келісімінсіз ақшаны, бағалы қағаздарды, өзге де мүлікті немесе оған мүліктік сипаттағы қызметтер көрсетуді берудің сәтсіз әрекеті жасалған сәттен бастап аяқталды деп есептеледі. Бұл ретте аталған адамдар қаралып отырған қылмыс нысанасын қабылдаудан бас тартуы талап етіледі.
Ақшаны немесе өзге де материалдық құндылықтарды беру не мүліктік сипаттағы қызметтер көрсету әрекеті ретінде ауызша нысанда көрсетілген бір ғана ұсынысты қарауға, коммерциялық пара беру нысанасын (коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқару функцияларын орындайтын адамға жүгінген) қабылдауға немесе сыбайлас жемқорлық қылмыс нысанасын (мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген адамға жүгінген) қабылдауға болмайды немесе оған теңестірілген тұлға).
Коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқару функцияларын орындаушыларға жататын адамдардың немесе мемлекеттік функцияларды орындауға уәкілеттік берілген не оларға теңестірілген адамдардың тізбесі ҚК-нің 228 және 307-баптарына ескертпелерде қамтылады.
Өзіне қатысты пара немесе коммерциялық пара беру арандатуы орын алған, пара немесе коммерциялық пара беру нысанасын алуға келісім бермеген және одан әрі оны алмаған адам оның іс-әрекетінде ҚК-нің 231-бабында және 311-бабында көзделген қылмыстар құрамының объективті және субъективті тараптардың болмауына байланысты қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.
Субъективті жағынан бұл қылмыс тікелей ниетпен жасалады. Кінәлі адам өзіне қатысты коммерциялық пара немесе сыбайлас жемқорлық қылмысын арандату жасалып жатқан адамның қарастырылып отырған қылмыстың нысанасын алуға алдын ала келісім бермегенін түсінеді, алайда коммерциялық пара беруді немесе сыбайлас жемқорлық қылмысты арандатқысы келеді. Коммерциялық пара беру ұғымы ҚК 231-бабының диспозициясында қамтылған. Сыбайлас жемқорлық қылмыстардың толық тізбесі ҚК-нің 41-бабына ескертпеде қамтылған.
Бұл қылмыс құрамының міндетті белгісі-қылмыстың немесе бопсалаудың дәлелдерін жасанды түрде жасау мақсаты. Қылмыстық кодекстің қаралып отырған бабына қатысты дәлелдемелерді қолдан жасау деп адамның коммерциялық пара немесе сыбайлас жемқорлық қылмыс жасағаны үшін айыптауының дәлелі ретінде тіркелетін және осы адамды қылмыстық кодекстің 231-бабының 3 немесе 4-бөлігі бойынша немесе 176-баптың 3-бөлігінің "г" тармағы, "а"тармағы бойынша қылмыстық қудалау үшін пайдаланылуы мүмкін әрекеттерді жасау деп түсіну керек 103-баптың 3-бөлігі, 209-баптың 3-бөлігі "а" тармағы, 307-бап, 308-баптың 4-бөлігі "а" тармағы, 3-бап. ҚК 310 – 315 және 380-баптары. Осылайша, егер кінәлі адам осы мақсатта әрекет етсе, онда оның түпкі мақсаты – жәбірленушіні коммерциялық пара немесе сыбайлас жемқорлық қылмыс жасағаны үшін негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тартуға қол жеткізу.
Шантаж–жәбірленушіні қандай да бір мәліметтерді жария етумен немесе тиісті органдарға жәбірленушінің ҚК-нің жоғарыда аталған баптарында көзделген қылмыстар жасауға қатысы бар екендігінің дәлелдерін ұсынумен қорқыту. Егер қарастырылып отырған қылмыс бопсалау мақсатында жасалса, онда кінәлінің түпкі мақсаты өзімшілдік, ыңғайсыз адамды қызметінен босату және т. б. болуы мүмкін.
Бұл қылмыстың себептері кез-келген болуы мүмкін (карьеризм, кек алу, қызметтің жалған түсінілген мүдделері және т.б.) және қылмыстық кодекстің 349-бабы бойынша жауапкершілік мәселесін шешуге әсер етпейді.
Бұл қылмыстың субъектісі 16 жасқа толған есі дұрыс адам болуы мүмкін.
Бұл қылмыс пара беруден немесе коммерциялық пара беруден ерекшеленеді, өйткені кінәлі адам қарастырылып отырған қылмыс субъектісіне пара немесе коммерциялық пара беру нысанасын бере отырып, оның пайдасына қандай да бір әрекеттер жасауды немесе белгілі бір әрекеттерді жасаудан бас тартуды күтпейді. Аталған әрекеттерді жасай отырып, ол лауазымды адамның пара алғаны немесе коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқарушылық функцияларды орындайтын адамның пара алғаны, коммерциялық пара алғаны немесе жәбірленушіні бопсалау мақсатын жасанды түрде дәлелдеу мақсатын көздейді.
Қарастырылып отырған қылмыс дәлелдемелерді бұрмалаудан, ең алдымен, қылмыс субъектісі бойынша ерекшеленеді. Дәлелдемелерді бұрмалау кезінде қылмыс субъектісі азаматтық іске қатысатын адам немесе оның өкілі (ҚК 348-бабының 1-бөлігі), сондай-ақ анықтама жүргізетін адам, тергеуші, прокурор, процестік әрекеттерге қатысқан маман немесе қылмыстық іс бойынша қорғаушы болуы мүмкін (ҚК 348-бабының 2-бөлігі). Қаралып отырған қылмыстың субъектісі 16 жасқа толған кез келген есі дұрыс адам, оның ішінде құқық қорғау органдарының жедел қызметкері, анықтаушы, тергеуші болуы мүмкін.
Бұл қылмыс пара алу үшін арандатудан ерекшеленеді, өйткені арандату кезінде адам басқа адамды пара алуға итермелейді. Бұл қылмыс жасалған кезде адам пара алу туралы ұсыныспен шектелмейді. Ол жәбірленушінің өз ұсынысын қабылдауы және пара алу үшін нақты іс-қимыл жасайды, яғни пара немесе коммерциялық пара беруге тырысады. Сонымен қатар, осы бапта қарастырылған қылмыс құрамы. ҚК-нің 349-ы коммерциялық немесе өзге де ұйымдарда басқару функцияларын орындайтын адамға коммерциялық пара беру және басқа да сыбайлас жемқорлық қылмыстар нысанасын беру әрекетін қамтиды.
Қарастырылып отырған қылмысты адам құқық қорғау органдарына коммерциялық пара беру немесе сыбайлас жемқорлық қылмыс нысанасын оларға беру туралы алдын ала хабарлап, "таңбаланған" ақшаны беретін жағдайлардан ажырату керек. Қылмыстың нысанасын осылайша беретін адамның іс-әрекетінде қаралатын қылмыстың құрамы болмайды, өйткені оның іс-әрекеті қоғамдық қауіп төндірмейді. Керісінше, олар ҚК-нің 34-1-бабына сәйкес қоғамдық пайдалы. Егер коммерциялық пара беру немесе сыбайлас жемқорлық қылмыс субъектісі қылмыс нысанасын алмауға келісім берсе және ол кейіннен заңсыз сыйақы алудан бас тартпаса және "таңбаланған" ақша алса, қаралып отырған қылмыс құрамының мұндай әрекеттерінде бұдан басқа болмайды.
Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі
Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
