36-бапқа түсініктеме. ҚР ҚК Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексін физикалық немесе психикалық мәжбүрлеу

     1. Егер осындай мәжбүрлеу салдарынан адам өзінің іс-әрекетін (әрекетсіздігін) басқара алмаса, физикалық мәжбүрлеу нәтижесінде осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды.      

2. Осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге психикалық мәжбүрлеу нәтижесінде, сондай-ақ физикалық мәжбүрлеу нәтижесінде зиян келтіргені үшін, соның салдарынан адам өз іс-әрекеттерін басқару мүмкіндігін сақтап қалған қылмыстық жауаптылық туралы мәселе осы Кодекстің 34-бабының ережелерін ескере отырып шешіледі.      

ҚР ҚК 36-бабына сәйкес, егер осындай мәжбүрлеу салдарынан адам өзінің іс-әрекетін (әрекетсіздігін) басқара алмаса, физикалық мәжбүрлеу нәтижесінде қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды. Басқаша айтқанда, бұл адамның санасы мен өз еркіне сүйене отырып, селективті әрекет ету мүмкіндігінен айырылған жағдайлар. Бұл жағдайда адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін негіздердің болмауы туралы айтуға болады.      

Бұрынғы қылмыстық заңнама бұл институтты білмеді. Оның енгізілуі адамның жеке әсерінің әсерінен азаматтар мен ұйымдардың заңды мүдделеріне зиян келтіретін әлеуметтік қауіпті әрекеттерді жасайтын жеке емес жағдайлардың пайда болуымен байланысты. ҚК-нің 36-бабы мәжбүрлеу ықпалымен жасалған іс-әрекеттердің заңды салдарын айқындайды. Мұндай әрекеттер қылмыс деп танылмайды.      

С. и. Ожеговтың орыс тілінің сөздігінде мәжбүрлеу "адамның еркінен тыс нәрсе жасау" қажеттілігін білдіреді. ҚК-нің 36-бабында біз физикалық мәжбүрлеу туралы айтып отырмыз.      

Қылмыстық құқық ғылымы еңсерілмейтін физикалық мәжбүрлеу мен еңсерілгенді ажыратады.      

Еңсерілетін физикалық мәжбүрлеу кезінде адамның мінез-құлқын таңдау мүмкіндігі сақталады. ҚК-нің 36-бабының 1-бөлігі тек еңсерілмейтін физикалық мәжбүрлеуді білдіреді.      

Еңсерілмейтін физикалық мәжбүрлеу дегеніміз-адамға өз қалауы бойынша әрекет ету, яғни өз іс-әрекеттерін басқару мүмкіндігінен айыратын әсер ету. Физикалық мәжбүрлеу азаптау, физикалық азаптау, байлау, құлыптау және т. б. болуы мүмкін.      

Физикалық мәжбүрлеу мынадай жағдайлар болған кезде іс-әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын мән-жай болып табылады:      

1) физикалық мәжбүрлеудің қолма-қол ақшасы;      

2) Жеке мәжбүрлеудің мәжбүрленетін адамның жеке функцияларын шектеуге бағытталуы;      

3) физикалық мәжбүрлеудің жарамдылығы;      

4) физикалық мәжбүрлеудің еңсерілмейтін сипаты.      

Қолма-қол ақша және шындық ұғымын ҚР ҚК 32-бабына түсініктемеден қараңыз.       Физикалық мәжбүрлеудің физикалық функцияларды шектеуге бағытталуы физикалық мәжбүрлеу адамның іс-әрекетке жетекшілік ету қабілетінен айырылатын дене тұтастығына әсер ету екенін білдіреді.      

Физикалық мәжбүрлеудің еңсерілмейтіндігі адамның өз іс-әрекетін басқару мүмкіндігінен мүлдем айырылған жағдайда болғанын көрсетеді.      

Физикалық мәжбүрлеу салдарынан зиян келтіруді еңсерілмейтін күштің салдарынан осыдан ажырату керек.       Табиғаттың, жануарлардың, механизмдердің, адамдардың және т.б. стихиялық күштердің әсерінен адамның өз міндеттерін немесе басқа әрекеттерін орындауға мүмкіндігі болмаған немесе оның еркіне байланысты емес әрекеттерді орындауға мәжбүр болған жағдайлар еңсерілмейтін күш деп түсініледі.      

ҚК-нің 36-бабының 2-бөлігі мәжбүрлеудің екі түрін қарастырады: физикалық мәжбүрлеу, соның салдарынан адам өзінің іс-әрекетін басқару мүмкіндігін сақтап қалды және психикалық мәжбүрлеу. Бұл жағдайларда жауапкершілік мәселесі төтенше жағдай туралы ережелерге сәйкес шешіледі.      

Г. К. Рахымжанова әділ атап өткендей "мұндай мәжбүрлеу кезінде келтірілген зиян әрқашан алдын-алумен салыстырғанда аз болуы керек. Сонымен қатар, зиян неғұрлым құнды игілікті құтқарудың жалғыз мүмкін құралы ретінде танылуы керек".      

Психикалық мәжбүрлеу-бұл адамның еркіне сөзбен, рәміздермен, қимылдармен, қаруды немесе оның макеттерін көрсету арқылы әсер ету, яғни қауіп. Мысалы, кассир қаруды қолдану қаупі бар кірісті талап етеді. Мұндай әрекеттер адамның өміріне, денсаулығына, мүлкіне және жақындарының игіліктеріне, олардың әл-ауқатына қорқыныш пен қорқыныш тудыруы мүмкін. Мұндай мәжбүрлеудің әсерінен адам қылмыстық заңда көзделген әрекеттерді жасай алады. Алайда, психикалық мәжбүрлеу кезінде адамның әрқашан өз мінез-құлқын таңдау құқығы бар. Егер адам қажетті әрекетті жасаса, онда оның қауіпті немесе қауіпті определитьстігін анықтау үшін ол өте қажет ережелерге сәйкес қарастырылады.      

Егер жеке мәжбүрлеу нәтижесінде адам өзінің іс-әрекетін басқару мүмкіндігін сақтап қалса, Яғни. адам өз іс-әрекетін таңдау еркіндігінен толық айырылмаса, бірақ оған қолданылған мәжбүрлеу нәтижесінде қолайсыз салдарларды болдырмау мақсатында оның құқыққа қайшы іс-әрекеттер (әрекетсіздік) жасауына жол берсе, онда мұндай адамның құқық қорғау мүдделеріне зиян келтіргені үшін қылмыстық жауаптылығы туралы мәселе қағидалар бойынша шешіледі аса қажеттілік туралы (ҚР ҚК 34-бабы). Бұл жағдайда адам қауіп төндіретін зиян мен осы қауіпті жою үшін қажет зиянды таңдау арқылы әрекет етеді (әрекетсіздік).      

Мәжбүрлі адамның немесе оның жақындарының өмірін қию қаупі ең ауыр дәрежедегі психикалық мәжбүрлеу ретінде қарастырылуы керек. Сондықтан, егер банк кассирі өлім қаупі бар болса, қылмыскерлерге құндылықтар сейфінің кілттерін беріп, оларға құлып шифрын айтса, ол өте қажет жағдайда әрекет етеді.      

Жәбірленушінің балаларын дереу өлтіру немесе өлтіру, азаптау қаупі төнген кезде, ол кісі өлтіруге мәжбүр болған кезде мәселені шешу қиынырақ. Заң әдебиеттерінде "өзіңді, жақындарыңды басқа адамның өмірі есебінен құтқару аса қажеттілік шегінен асып кету ретінде қарастырылуы керек, өйткені қорғалатын игіліктің (өмірдің) және келтірілген зиянның (өмірден айырудың) арақатынасы тең.      

Азаптау немесе өмірге қауіп төндіретін ауыр физикалық мәжбүрлеу кісі өлтіруден басқа кез келген қылмыс үшін жауапкершілікті алып тастауы керек.      

Психикалық мәжбүрлеудің бір түрі ретінде гипноздың әсерінен зиян келтіру кінәнің болмауына байланысты қылмыстық жауапкершілікті жояды, өйткені адам өзінің іс-әрекетін басқару мүмкіндігінен айырылады.      

Физикалық және психикалық мәжбүрлеу нәтижесінде жасалған әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілік туралы мәселені үш жолмен шешуге болады деп айтуға болады: Төтенше қажеттілік бар, төтенше қажеттіліктен асып кету бар, мәжбүрлеудің шамалы қарқындылығымен төтенше жағдайдың болмауы.      

Физикалық немесе психикалық мәжбүрлеудің әсерінен мәжбүрлеу жасалған барлық жағдайларда жазаны жеңілдететін жағдай орын алады (ҚК 53-бабының 1-бөлігінің "ж" тармағы).

Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі                  

Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы