53-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексі сотының өкілеттіктері

Соттың сот органы ретіндегі өкілеттіктері Заңмен анықталады.

Тек сот жарамды:

1) адамды қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшін кінәлі деп тануға және оған жаза тағайындауға;

2) адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын не тәрбиелік Ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдануға;

3) төмен тұрған сот қабылдаған шешімнің күшін жою немесе өзгерту;

4) жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша сот актілерін қайта қарау;

5) тергеуші, анықтаушы, анықтау органы, прокурор күдіктіге, айыпталушыға қатысты қамауда ұстау, үйқамаққа алу, экстрадициялық қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасына санкция беруге және олардың мерзімдерін ұзартуға;

6) күдіктіге, айыпталушыға қатысты лауазымнан уақытша шеттету және жақындауға тыйым салу түріндегі процестік мәжбүрлеу шарасына санкция беруге;

7) қамауда ұсталмаған адамды сот-психиатриялық және (немесе) сот-медициналық сараптама жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыруға;

8) мәйітті эксгумациялауға, халықаралық іздестіру жариялауға, мүлікке тыйым салуға санкция беруге міндетті.

Осы Кодексте көзделген жағдайларда және тәртіппен сот:

1) қылмыстық қудалау органының, прокурордың шешімдері мен әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдарды қарайды;

2) прокурордың, қорғаушының өтініші бойынша Куә мен жәбірленушінің айғақтарын депозитке салады;

3) ақшалай және әкімшілік жаза қолданады;

4) үкімнің орындалуына байланысты мәселелерді қарайды;

5) заңсыз жолмен алынған мүлікті үкім шығарылғанға дейін тәркілеу туралы прокурордың өтінішхатын қарайды.

Егер істі сотта қарау кезінде қылмыстық құқық бұзушылық жасауға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға ықпал еткен мән-жайлар, сондай-ақ Сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында жол берілген заңның басқа да бұзушылықтары анықталса, сот тиісті ұйымдардың немесе адамдардың назарын осы мән-жайларға және қажетті шаралар қабылдауды талап ететін заңды бұзу фактілеріне аударатын жеке қаулы шығарады. Сот, егер қажет деп тапса, басқа жағдайларда да жеке қаулы шығаруға құқылы.

Төмен тұрған соттың (судьяның) атына жеке қаулы шығарылмайды. Үкімнің, қаулының күшін жоюға немесе өзгертуге әкеп соққан төмен тұрған сот жол берген заңды бұзу туралы жоғары тұрған сот сатысының сот актісінде көрсетіледі. Басқа қылмыстық құқық бұзушылықтардың құрамын құрайтын әрекеттерді не әкімшілік немесе тәртіптік жауаптылыққа әкеп соғатын әрекеттерді жасау фактілері анықталған кезде сот заңда көзделген шараларды қабылдау үшін тиісті прокурордың атына жеке қаулы шығарады.

Қаралатын істер бойынша заңда көзделген жағдайларда судьяның жедел-іздестіру қызметін ұйымдастыру және жасырын тергеу әрекеттері, нақты жедел-іздестіру іс-шаралары мен жасырын тергеу әрекеттері, көздер туралы жария етуге жатпайтын мәліметтерді қоспағанда, жедел есепке алу істерін және қаралатын іске қатысты анықтау органдарының жасырын тергеу әрекеттерінің материалдарын талап етуге және олармен танысуға құқығы бар және ақпарат алу тәсілдері.

1.Соттардың Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдары ретіндегі өкілеттіктері "Қазақстан Республикасы судьяларының сот жүйесі мен мәртебесі туралы" Конституциялық заңмен айқындалған. Қазақстан Республикасындағы сот билігі заңда көзделген жағдайларда және тәртіппен қылмыстық сот ісін жүргізуге тартылатын тұрақты судьялар, сондай-ақ алқабилер тұлғасындағы соттарға ғана тиесілі. Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өз мақсатымен азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республиканың Конституциясын, заңдарын, өзге де нормативтік құқықтық актілерін, халықаралық шарттарын орындауды қамтамасыз етуге ие.

ҚР Конституциясының 77-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес тек сот адамды қылмыс жасағаны үшін кінәлі деп тануға құқылы. Оқиға немесе қылмыс құрамы болмаған, сотталушының қылмыс жасауға қатысуы дәлелденбеген кезде ақтау үкімін шығара отырып, сот сотталушының кінәсіздігін де тануға құқылы екенін есте ұстаған жөн.

Соттың айрықша құзыретіне сондай-ақ: қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға жаза тағайындау; адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын не тәрбиелік Ықпал етудің мәжбүрлеу шараларын қолдану; қылмыстық істерді қарау кезінде осы соттар қабылдаған шешімнің күшін жоюмен немесе өзгертумен төмен тұрған соттар шығарған сот актілерін қайта қарау; бұлтартпау шараларын ғана емес, сонымен қатар уақытша қызметінен шеттету, жақындауға тыйым салу, мәйітті эксгумациялау, халықаралық іздестіру жариялау, мүлікке тыйым салу.

Түсініктеме берілген норма қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамды жазалау туралы мәселені шешкен кезде сот қылмыстық жаза тағайындауға да, жазадан босату туралы шешім қабылдауға да, заңда көзделген жағдайларда қылмыстық істі тоқтату туралы шешім қабылдауға да құқылы екенін көрсетеді.

3.Қылмыстық қудалау органының, прокурордың шешімдері мен әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) шағымдарды соттың қарауы туралы түсініктеме берілген баптың 3-бөлігінің ережесі аталған органдар мен адамдардың кез келген әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне сот тәртібімен шағым жасалуы мүмкін дегенді білдірмейді. Осы Кодекстің 106-бабының 1-бөлігінде көрсетілген және қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіруге не азаматтардың сот төрелігіне қол жеткізуін қиындатуға қабілетті өзге де шешімдер мен әрекеттер (әрекетсіздіктер) шағымдануға жатады.

Куә мен жәбірленушінің айғақтарын депозитке салу, ақшалай және әкімшілік жаза қолдану, үкім шығарылғанға дейін мүлкін тәркілеу мәселелері осы Кодекстің тиісті баптарына түсініктемелерде қаралсын.

ҚІЖК нормаларына сәйкес сотқа жаңа қылмыстардың алдын алуда, қылмыстық процестің барлық қатысушыларына терең тәрбиелік ықпал етуде де маңызды рөл беріледі. Осы мақсатта сот сот шешімімен бір мезгілде профилактикалық сипаттағы жеке қаулы шығаруға құқылы, ол тиісті ұйымдардың, лауазымды адамдардың назарын іс бойынша анықталған қылмыс жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайларға және қылмыстық қудалау органдары жол берген заң бұзушылықтарға аударады. Мысалы, жеке қаулымен сот Мемлекеттік органдардың басшыларына кейіннен бюджет қаражатын ұрлауға әкеп соқтырған Мемлекеттік сатып алуды жүргізу кезінде бұзушылықтар туралы нұсқау бере алады және бұған ықпал еткен себептер мен жағдайларды жоюды талап ете алады. Жоғарғы Сот "соттардың қылмыстық істер бойынша жеке қаулылар шығару практикасы туралы" 2003 жылғы 19 желтоқсандағы № 11 нормативтік қаулысында жеке қаулылар шығару негіздерінің тізбесін көрсетеді, соған байланысты соттар басқа да фактілерге ден қоюға құқылы: сот процестерінің бұзылуы, сотты құрметтемеу, органдардың іс жүргізу мерзімдерін бұзуы, қылмыстық процесті жүргізу.

Сот сонымен қатар жеке қаулы шығара алады және көтермелеу сипатына ие. Осы іс бойынша осындай ден қоюды талап ететін басқа да мән-жайлар болған кезде соттың жеке қаулы шығаруы жоғары тұрған соттардың жеке қаулы шығаруы үшін кедергі болып табылмайды (пп. 3, 6). Лауазымды адамның соттың жеке қаулыларын қараусыз қалдыруы не оларда көрсетілген заң бұзушылықтарды жоюға шаралар қолданбауы, сол сияқты жеке қаулыға уақтылы жауап бермеуі заңда белгіленген жауаптылыққа әкеп соғады.

Осы Кодексте бұрынғы ҚІЖК-ден айырмашылығы (13.12.1997 ж.) Жоғары тұрған соттың төменгі тұрған соттың (судьяның) атына жеке қаулы шығаруы көзделмеген. Үкімнің, қаулының күшін жоюға немесе өзгертуге әкеп соққан төмен тұрған сот жол берген заңды бұзу туралы жоғары тұрған сот сатысының сот актісінде көрсетіледі.

Осы Кодексте соттарға қылмыстық процестің сотқа дейінгі кезеңдерінде неғұрлым кең өкілеттіктер беретін, оның ішінде уәкілетті орган жүзеге асыратын жедел-тактикалық шешімдер мен іс-әрекеттерге ықпал етпей, заңда көзделген жағдайларда бақылау функциясын беретін тергеу судьясының жаңа институты енгізілді.

Қаралатын материалдар бойынша тергеу судьясы: 1)қаралатын мәселе бойынша сотқа дейінгі іс жүргізуді жүзеге асыратын органнан қосымша ақпарат талап етуге; 2)сотқа дейінгі іс жүргізудің барлық материалдарымен танысуға және оларды зерттеуге; 3)тиісті адамдарды сот отырысына шақыруға және олардан қылмыстық іс бойынша қажетті ақпарат алуға құқылы.

 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексіне түсініктемесі

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы