6-бапқа түсініктемелер. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің заңдылығы

1. Сот азаматтық істерді қарау және шешу кезінде Қазақстан Республикасы Конституциясының, Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарының, осы Кодекстің, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары қолдануға жататын басқа да нормативтік құқықтық актілердің талаптарын дәл сақтауға міндетті.2. Соттардың Конституцияда бекітілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді қолдануға құқығы жоқ. Егер сот қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп тапса, ол іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Қазақстан Республикасының Конституциялық кеңесіне жүгінуге міндетті. Сот Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімін алғаннан кейін іс бойынша іс жүргізу қайта басталады.3. Сот істі қарау және шешу кезінде мемлекеттік немесе өзге де орган актісінің заңға сәйкес .стігін немесе оны өкілеттігін асыра басып шығаруды белгілей отырып, заң нормаларын қолданады.4. Даулы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық нормалары болмаған жағдайда, сот ұқсас қатынастарды реттейтін құқық нормаларын қолданады, ал мұндай нормалар болмаған кезде дауды Қазақстан Республикасы заңнамасының жалпы принциптері мен мағынасын негізге ала отырып шешеді.5. Егер заңда немесе дау тараптарының келісімінде соттың тиісті мәселелерді шешуі көзделсе, сот бұл мәселелерді әділдік пен парасаттылық критерийлеріне сүйене отырып шешуге міндетті.1. Заңдылық-бұл біріншіден, сапалы, дәйекті заңнама бар, екіншіден, қабылданған құқық нормаларын құрметтейтін, сондай-ақ билік органдары, лауазымды адамдар, ұйымдар мен азаматтар орындайтын қоғам өмірінің жағдайы. сот қызметіндегі заңдылық олардың материалдық және іс жүргізу құқығының нормаларын дұрыс қолдануын, сот шығарған актілердің сәйкестігін білдіреді және ол жасайтын барлық іс жүргізу әрекеттері қолданыстағы заңнамаға сәйкес жүзеге асырылады.Заңдылық принципі-кез-келген құқық саласына тән салааралық принцип. Алайда, азаматтық процесте бұл принциптің өзіндік мазмұны мен кепілдік жүйесі бар.Заңдылық қағидаты соттарға материалдық (реттеуші) құқық нормаларын дұрыс қолдану және Қазақстан Республикасының Конституциясының, конституциялық заңдарының, процестік заңының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің және қолдануға жататын халықаралық шарттарының талаптарын қатаң басшылыққа ала отырып, процестік әрекеттер жасау талаптарын қамтиды.Іс бойынша барлық сот ісін жүргізу барысында судья қандай да бір бөгде әсерлерге қарамастан ұсынылған дәлелдемелерді дербес зерттейді, қолданылатын заңды анықтайды және заңнамалық нормалардың заңдары негізінде шешім шығарады.2. Конституцияның 76-бабының 1-тармағына сәйкес сот билігі өз мақсатымен азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Конституцияның, заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуге ие. Сот азаматтық істі қарау кезінде адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайтын заңдар мен нормативтік құқықтық актілерді қолдануға құқылы емес.Қазақстандағы биліктің сот тармағының конституциялық бақылау органымен өзара іс-қимылы Конституция нормаларына, тиісті заңдарға негізделеді және олардың бір-бірінен дербестігі мен тәуелсіздігі, құзыретін қатаң ажырату қағидаттарына негізделеді. Конституцияға сәйкес Конституциялық Кеңестің шешімдері, оның ішінде соттар үшін де жалпыға міндетті болып табылады. Адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп танылған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің күші жойылады және қолдануға жатпайды.Конституцияның 78-бабына сәйкес соттарға Конституцияда бекітілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілерді қолданбау міндеті жүктеледі. Қайшылықты қараған кезде соттар іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға және мұндай актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Негізгі заң талаптарының мазмұнына сүйене отырып, биліктің сот тармағы дәстүрлі қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істерді қараумен қатар нормативтік құқықтық актілердің Конституциялық-құқықтық мазмұнын бақылауды жүзеге асырады деп айтуға толық негіз бар.Демек, конституциялық заңдылықты бекіту және Конституциялық Кеңестің шешімдерін орындау тетіктерінің бірі нақты істерді шешуде конституциялық емес құқықтық актілерді қолданбайтын соттар болып табылады. Мәселен, егер азаматтық істі қарайтын сот осы іс бойынша қолдануға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт процеске қатысушының Конституцияда бекітілген құқықтарына қысым жасайды деп тапса, онда АІЖК - нің 272-бабының 5) тармақшасына сәйкес ол іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға және осы актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныспен Конституциялық Кеңеске жүгінуге міндетті. Мұндай өтінішті кез келген сатыдағы сот істі қараудың барлық кезеңдерінде жасай алады. Бұл ретте сот іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру туралы дәлелді ұйғарым немесе қаулы шығарады және Конституциялық Кеңеске өтінішті жеке құжат түрінде ресімдейді.Конституциялық Кеңеске ұсынымдар беру кезінде соттар заңнаманың мынадай талаптарын басшылыққа алады: 

1) ұсынымға бастама шыққан тиісті соттың төрағасы қол қояды, өйткені "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Конституциялық заңның 23-бабының 3-тармағына сәйкес судья өз атынан жеке-дара Конституциялық Кеңеске ұсынумен жүгіне алмайды; 2) заңдар немесе өзге де нормативтік құқықтық актілер республика соттарының ұсынылу МӘНІ БОЛЫП ТАБЫЛАДЫ қолдану нәтижесінде адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қысым жасалуы мүмкін; 3) ұсыну сот ісіндегі іс материалдарына негізделеді, оны қарау Конституциялық Кеңеске жүгінген кезде Конституцияның 78-бабына және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы"Конституциялық заңның 23-бабының 3) тармақшасына сәйкес тоқтатыла тұрады.Мұндай жағдайдың мысалы ретінде "Нотариат туралы" Заңның 15-бабының 3-тармағын Конституцияға қайшы деп тану туралы Астана қаласы сотының өтінішін келтіруге болады. Аталған тармақ жекеше нотариустардың әр бес жыл сайын аттестаттаудан өтуін белгіледі, бұл мемлекеттік нотариустарға қолданылмай, Конституцияның заң мен сот алдындағы барлығының теңдігі туралы Ережесін бұзды. Соттың өтінішін қарап, Конституциялық Кеңес Заңның көрсетілген тармағын Конституцияға қайшы деп таныды. Осылайша, заңды немесе оның жекелеген ережелерін конституциялық емес деп тани отырып, Конституциялық Кеңес оны қолданыстағы құқық жүйесінен "алып тастайды", ал соттар бұл ережелерді қолданбайды.3. Конституцияға және "құқықтық актілер туралы" Заңның 10-бабының 1-тармағына сәйкес Конституция жоғары заңдық күшке ие. Бұл адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін өте маңызды, өйткені Конституция нормалары тікелей қолданылады. Осы Ережеге сәйкес барлық конституциялық нормалар басқа заңдар мен заңға тәуелді актілерден басым болады. Кез келген нормативтік акт, билік органының немесе оның лауазымды адамының кез келген әрекеті (немесе әрекетсіздігі) Конституцияға, оның нормалары мен қағидаттарына сәйкес келуі тиіс. Соттар Конституцияның баптарын оларға қайшы келетін заң немесе басқа нормативтік құқықтық акт болған кезде белсенді түрде қолдануы керек, егер бұл қайшылық айқын болса және ешқандай күмән тудырмаса."Құқықтық актілер туралы" заң нормативтік құқықтық актілердің иерархиясын олардың құқықтық күшінің арақатынасына қарай белгілейді. Аталған иерархиядан тыс Конституциялық Кеңес пен Жоғарғы Соттың нормативтік қаулылары орналасқан. Төменгі деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің әрқайсысы жоғары деңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге қайшы келмеуге тиіс. Әр түрлі деңгейдегі нормативтік актілердің нормаларында қайшылықтар болған кезде жоғары деңгейдегі актінің нормалары қолданылады. Заңдардың нормалары олар Қазақстан Республикасы кодекстерінің нормаларына сәйкес келмеген жағдайларда кодекстерге тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана қолданылуы мүмкін. Бір деңгейдегі нормативтік құқықтық актілердің нормаларында қайшылықтар болған кезде кейінірек қолданысқа енгізілген акт нормалары қолданылады.Мәселен, мысалы, Жоғарғы Сот А. - ның "еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің департаменті" мемлекеттік мекемесіне (бұдан әрі-Департамент) мемлекеттік қызметте еңбек өтілін белгілеу, есептелмеген жалақыны және А шағымы бойынша түскен өкілдің қызметтеріне ақы төлеу шығыстарын өндіріп алу туралы талап-арызы бойынша азаматтық істі қарады. бірінші сатыдағы соттың шешіміне.Шағымда талапкер іс бойынша болған сот актісінің күшін жоюды және талаптарды қанағаттандыру туралы жаңа шешім шығаруды сұрады.Президенттің "мемлекеттік қызметті өткеру тәртібі туралы ережені бекіту туралы" Жарлығының 27-тармағының 8) тармақшасына сәйкес лауазымдық жалақыны белгілеуге құқық беретін мемлекеттік қызмет өтілін есептеу үшін мемлекеттік ұйымдарда басшы лауазымдарда, мемлекеттік қызмет мамандықтарына ұқсас мамандықтар бойынша лауазымдарда соңғы жұмыс орнының уақыты енгізіледі.

Талап-арызды қанағаттандырудан бас тарта отырып, соттар лауазымдық жалақыны белгілеу құқығын беретін мемлекеттік қызмет өтілін есептеу кезінде тек соңғы жұмыс орны енгізілетінін көрсетті. Талапкердің орталық аудандық аурухананың тубдиспансеріндегі жұмыс уақытын Мемлекеттік қызмет өтіліне енгізу туралы талаптары заңнамаға қайшы деп танылды, өйткені бұл жұмыс орны соңғы емес, соңғы болып табылады.Жоғарғы Сот нормативтік құқықтық актіні мұндай түсіндіруді қате деп таныды, өйткені "соңғы жұмыс орны" деген сөздер тек басшылық лауазымдардағы жұмысқа қатысты, бірақ бірдей лауазымдарға қатысты емес, сондықтан барлық бірдей лауазымдардағы жұмыс уақыты мемлекеттік қызмет өтіліне кіруі керек. Жарлықтың 27-тармағының 8) тармақшасының мұндай түсіндірмесі заң шығарушының "лауазымдарда", "мемлекеттік ұйымдарда" деген сөздерді көпше түрде қолдануына байланысты. Демек, бұл жалғыз, соңғы емес, бірнеше жұмыс орындарын білдіреді.Азаматтық заңнаманың маңызды қағидаттарының бірі азаматтардың құқықтары мен мүдделерін жан-жақты қорғау қағидаты болып табылады. Алқа даулы норманы басқаша түсіндіру азаматтық заңнаманың көрсетілген қағидатына сәйкес келмейді деп есептеді.Осыған байланысты Жоғарғы Сот бірінші сатыдағы соттың шешімінің күшін жойды, талапты қанағаттандыру туралы жаңа шешім шығарды, Мемлекеттік қызмет өтіліне а. орталық аудандық аурухананың тубдиспансерінде жұмыс істеу уақыты енгізілді________________1 Жоғарғы Соттың мұрағаты, № 4 НП гп-82-07.

4. Азаматтық іс жүргізу заңнамасы заң ұқсастығы мен құқық ұқсастығын қолдануға мүмкіндік береді.Ожегов С.и. өңдеген "орыс тілінің сөздігінде" берілген анықтама бойынша ұқсастық - бұл құбылыстар, заттар, ұғымдар арасындағы кейбір қатынастардағы ұқсастық. Құқықтағы ұқсастық принципі-бұл "құқық олқылықтары" саласындағы, яғни нақты заңнамалық актілермен реттелмеген қоғамдық қатынастарды реттеуге материалдық немесе іс жүргізу құқығының нормаларын тарату мүмкіндігі. Егер азаматтық-құқықтық қатынастарда жағдай заңнамамен тікелей реттелмеген жағдайларда, оған ұқсас қатынастарды реттейтін азаматтық заңнама нормасын қолдануға рұқсат етілсе, онда қылмыстық құқықта бұған жол берілмейді. Бұл қылмыстық-құқықтық тәртіпте жазаланатын әрекеттердің қоғамдық қаупі Парламент қабылдаған заңда тікелей белгіленуі керек екендігіне негізделген. Жасалған әрекетті Қылмыстық деп санауға мүмкіндік беретін заңның болмауы адамды қылмыстық қудалаудан бас тартуға әкеп соғады. Мұндай ереже азаматтардың құқықтарын қылмыстық жауаптылық шараларын негізсіз қолданудан қорғаудың қосымша кепілі болып табылады.Азаматтық құқықта ұқсастықты қолдануға, егер мұндай олқылықты басқа жолмен, мысалы, Жоғарғы Соттың нормативтік қаулыларындағы түсіндірмелермен толтыру мүмкін болмаса, заң олқылықтарының орнын толтырудың шектен тыс шарасы ретінде ғана жол беріледі.Заң ұқсастығы кезінде оның олқылығын толтыруға басқаларды тікелей реттейтін нақты заңнамалық норманы қолдану арқылы қол жеткізіледі, бірақ ұқсас қатынастар.Азаматтық іс жүргізу заңнамасындағы олқылықтардың орнын толтыру тәсілі ретінде заң ұқсастығы немесе заң ұқсастығы кең қолданылмайды, сондықтан ұқсастықты қолдану және кейіннен іс жүргізу шешімдерін дұрыс қабылдау тек азаматтық іс жүргізу құқығы қағидаттарының негізінде мүмкін болады.5. Азаматтық кодекстің 6-бабына сәйкес, заңнамалық нормалардың мәтінінде қолданылатын сөздерді әр түрлі түсіну мүмкін болса, Конституцияның ережелеріне және азаматтық заңнаманың негізгі принциптеріне сәйкес келетін түсінікке басымдық беріледі. Осы мәселелерді шешу кезінде сот әділеттілік пен парасаттылық критерийін басшылыққа алады.

Егер заң немесе тараптардың келісімі туындаған дауды тиісті соттың шешуін көздесе, сотқа дауды шешу міндеті жүктеледі.Заң шығарушы парасаттылық пен әділеттілік критерийлерін құқық қолданушыны шектеу және оның құқықты теріс пайдалануын болдырмау үшін енгізді. Негізінде субъективті бола отырып, "әділеттілік" және "парасаттылық" категориялары азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларын қолдану мен түсіндірудің объективті шекараларын белгілейді.

Қосымша түсініктеме1. Соттарға Конституцияны, конституциялық заңдарды, АІЖК-ні, басқа да нормативтік құқықтық актілерді, сондай-ақ қолдануға жататын халықаралық шарттарды мүлтіксіз сақтау талабы белгіленеді.2. Конституцияның 1-бабы 1-тармағының Қазақстан Республикасы өзін демократиялық зайырлы мемлекет ретінде бекітеді деп жариялайтын нормалары іске асырылуда, оның ең жоғары құндылықтары адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады. Ережелер азаматтық сот ісін жүргізуде құқықтық нормалардың басымдығын белгілейтін АІЖК-нің 2-бабына сәйкес келеді.

"Судьялар да заңның үстемдігін сақтауға міндетті, яғни қабылданған шешімдер әділдік, адалдық және бейтараптық принциптерін (этикалық негіз) қамтитын заңға сәйкес келуі керек.

Әділдік-бұл барлығына бірдей қаралатын фактілер мен жағдайлардың белгілі бір жиынтығын реттейтін әмбебап норма"2__________________2 неміс сарапшысы Луц Дивеллдің АІЖК жобасы бойынша сараптамалық қорытынды. s

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ КІТАПХАНАСЫ

Астана, 2016 жыл

УДК 347 (574)  

К 63

ISBN 978-601-236-042-4

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы