7-бапқа түсініктемелер. Сот төрелігін тек Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі сотының жүзеге асыруы
1. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін тек сот осы Кодексте белгіленген қағидалар бойынша жүзеге асырады.2. Соттың билік өкілеттігін кез келген адам иемдену заңда көзделген жауаптылыққа әкеп соғады.3. Төтенше, сондай-ақ өзге де заңсыз құрылған соттардың шешімдерінің заң күші болмайды және орындалуға жатпайды.4. Өзіне қараусыз қалған іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге асырған, өз өкілеттігінен асып кеткен немесе осы Кодексте көзделген азаматтық сот ісін жүргізу қағидаттарын өзге де түрде елеулі түрде бұзған соттың шешімдері заңсыз және күшін жоюға жатады.5. Азаматтық іс бойынша сот шешімдерін осы Кодексте көзделген тәртіппен тек тиісті соттар ғана тексеруі және қайта қарауы мүмкін.1. Конституцияның 75-бабының "Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот жүзеге асырады" деп белгілейтін 1-тармағын мемлекеттік биліктің сот тармағын білдіретін органдар ретінде тек соттар ғана сот төрелігін жүзеге асыратындай түсіну керек. Республика соттары Конституцияда және сот жүйесі туралы Конституциялық заңда белгіленетін республиканың бірыңғай сот жүйесіне кіретін заңмен құрылатын Республиканың Жоғарғы Соты, жергілікті және басқа да соттары болып табылады. Конституцияның 76-бабының 1-тармағына сәйкес сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өз мақсатымен азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, Республиканың Конституциясын, заңдарын, өзге де нормативтік құқықтық актілерін, халықаралық шарттарын орындауды қамтамасыз етуге ие. Республиканың сот жүйесіне кіретін соттарға ғана Республиканың Конституциясы, заңдары, өзге де нормативтік құқықтық актілері, халықаралық шарттары (Конституцияның 76-бабының 2-тармағы) негізінде туындайтын барлық істер мен даулар ведомстволық бағынысты болады.
Биліктің заң шығарушы және атқарушы тармақтарының өзара іс-қимылы мәселелері Конституция нормаларында көзделгенін және оларды келісу рәсімдері шеңберінде немесе республика Президентінің қатысуымен конституциялық өкілеттіктерді пайдалана отырып өздері шешетінін есте ұстаған жөн - биліктің барлық тармақтарының келісілген жұмыс істеуін қамтамасыз ететін мемлекеттік билік бірлігінің, Конституцияның мызғымастығының кепілі (Конституцияның 40-бабы).Жоғарыда айтылғандарға байланысты билік тармақтары арасындағы дауларды шешудің сот тәртібіне жол берілмейді, өйткені Конституциялық нормалар олардың жоғары заңды күші мен үстемдігіне байланысты соттарда және басқа органдарда дауласпайды.Сот билігінің тасымалдаушылары Конституцияда және конституциялық заңда көзделген тәртіппен өкілеттіктер берілетін кәсіби судьялар (Конституцияның 79-бабы) болып табылады. Сот төрелігін олар заңда белгіленген сот ісін жүргізу нысандары арқылы жүзеге асырады (Конституцияның 75-бабының 2-тармағы).Бұл ретте адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіруге жол бермеу немесе адамдардың қандай да бір санаты үшін артықшылықтар жасау мақсатында соттардың функциялары мен өкілеттіктері бар қандай да бір органдар құруға жол берілмейді. Бұл тұрғыда адам мен азамат сот төрелігін жүзеге асыруға айрықша құқығы бар мемлекеттік орган болып табылатын сот алдындағы құқықтары мен міндеттерінде тең. Барлығының заң алдындағы теңдігі жеке тұлғаның құқықтары мен міндеттерінің теңдігін, мемлекеттің осы құқықтарды тең қорғауын және бірдей негіздер бойынша әрқайсысының заң алдындағы жауапкершілігін білдіреді. Конституцияның 39-бабының 1-тармағында көзделген жағдайларда адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге тек заңдарда ғана жол беріледі.Азаматтық, әкімшілік және қылмыстық сот ісін жүргізу заңмен регламенттелген рәсімдерде жүзеге асырылады.Жоғарғы Сот азаматтық, қылмыстық және өзге де істер, жергілікті және басқа да соттардың соттылығы бойынша жоғары сот органы болып табылады, заңда көзделген іс жүргізу нысандарында олардың қызметін қадағалауды жүзеге асырады және сот практикасы мәселелері бойынша түсініктемелер береді.Жергілікті және басқа соттарға аудандық және оларға теңестірілген соттар жатады, сондай-ақ облыстық және оларға теңестірілген соттар. Аудандық сот бірінші сатыдағы сот болып табылады, ол сот істерін және оның соттылығына жатқызылған материалдарды қарайды; заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.Аудандық және оларға теңестірілген соттарды Жоғары Сот Кеңесімен келісілген Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті құрады, қайта ұйымдастырады, атын өзгертеді және таратады. Қазақстан Республикасының Президенті бірнеше әкімшілік-аумақтық бірлікте бір аудандық сот немесе бір әкімшілік-аумақтық бірлікте бірнеше аудандық сот құра алады.Облыстық және оларға теңестірілген соттарды Жоғарғы Сот Төрағасының Жоғары Сот Кеңесімен келісілген ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті құрады, қайта ұйымдастырады, атын өзгертеді және таратады. Облыстық сот сот істерін және оның соттылығына жатқызылған материалдарды қарайды; сот практикасын зерделейді және оны жалпылау қорытындылары бойынша облыс соттарының сот төрелігін іске асыру кезінде заңдылықты сақтау мәселелерін қарайды; облыстардағы, Астана және Алматы қалаларындағы уәкілетті органның аумақтық бөлімшелерінің қызметіне бақылауды жүзеге асырады; заңда көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.Бірінші сатыдағы соттардағы азаматтық істерді сот атынан әрекет ететін судья жеке-дара қарайды
Апелляциялық сатыдағы соттарда істерді қарауды облыстық және оған теңестірілген соттың тақ санда (кемінде үш) судьясы жүзеге асырады, олардың біреуі төрағалық етуші не аудандық және оларға теңестірілген соттар оңайлатылған (жазбаша) іс жүргізу тәртібімен шығарған шешімдерге апелляциялық шағым, наразылық бойынша жеке-дара судья болып табылады. шағым, анықтамаларға наразылық.Кассациялық сатыдағы сотта істерді қарауды сот алқасы төрағасының не оның тапсырмасы бойынша судьялардың бірінің төрағалық етуімен Жоғарғы Сот судьяларының тақ санында (кемінде үш) соттың алқалы құрамы жүзеге асырады. Кассациялық сатыдағы соттың қаулыларын қайта қарау жөніндегі істерді қарау алқалы құрамда Жоғарғы Сот Төрағасының немесе оның тапсырмасы бойынша судьялардың бірінің төрағалық етуімен тақ санда (кемінде жеті) судьяның қатысуымен жүргізіледі."Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2006 жылғы 14 сәуірдегі № 1 қаулысына сәйкес қандай да бір атаумен арнайы соттар құруға жол берілмейтіні туралы конституциялық норма мынадай белгілермен сипатталатын соттар құруға тыйым салуды білдіреді:1) Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабының 4-тармағын ресми, оларды құру құзыреті мен тәртібі Конституциямен және Конституциялық заңмен емес, арнайы нормативтік құқықтық актілермен регламенттеледі;2) сот төрелігін іске асыруды олар заңда басқа соттар үшін белгіленген сот ісін жүргізу тәртібінен алып қоя отырып жүзеге асырады, бұл адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қысым жасау үшін жағдай жасайды;3) олар құрылған және жұмыс істеген кезде тармақта көзделген Конституцияның 4-бабының 3-мемлекеттік билікті заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлу қағидаты, бұл арнайы соттардың атқарушы билік органдарына ұйымдық бағыныстылығынан немесе тәуелділігінен көрінеді.Жалпыланған түрде Конституцияның 75-бабының 4-тармағында қамтылған "арнайы СОТ" ұғымы осы белгілердің кем дегенде біреуі бар соттарға сілтеме жасау үшін қолданылады. АІЖК-де "төтенше соттар" термині қолданылады, бұл өз мәні бойынша арнайы соттар құруға конституциялық тыйым салуды көрсетеді.Арнайы соттардан айырмашылығы, "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы" Конституциялық заңның 3-бабының 3-тармағында көзделген мамандандырылған соттар Қазақстан Республикасының Бірыңғай сот жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.Мамандандырылған соттар келесі сипаттамаларға ие болуы керек, Конституция талаптарынан туындайтын:1) Қазақстан Республикасының Бірыңғай сот жүйесіне жергілікті соттар ретінде кіруге;2) олардың сот жүйесіндегі орны (облыстық немесе басқа да жергілікті соттарға теңестігі) "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы"Конституциялық заңда айқындалуға тиіс;3) мамандандырылған соттардағы сот төрелігі азаматтық сот арқылы жүзеге асырылуға тиіс., 4) мамандандырылған соттардың соттылығы заңмен белгіленуге тиіс;5) мамандандырылған соттарға қатысты сот шешімдерін қайта қарау мүмкіндігі толық көлемде қамтамасыз етілуге тиіс. Апелляциялық және кассациялық сатылардағы соттар ретінде тиісті мамандандырылған соттар да, басқа да соттар, оның ішінде жоғарғы соттар да әрекет ете алады; 6) мамандандырылған соттарда сот төрелігін ұйымдастыру-құқықтық құру және іске асыру адамның және азаматтың конституциялық құқықтарына өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға қысым жасау мүмкіндігін болдырмайтын заң нормаларына негізделуге тиіс, сондай-ақ барлығының заң мен сот алдындағы теңдігі.Мамандандырылған кемелердің аталған сипаттамалары оларды арнайы кемелерден ерекшелендіретін негізгі белгілер болып табылады.2. Ешкімнің мемлекеттік органдар мен соттардың функцияларын беруге құқығы жоқ. Соттың айрықша өкілеттіктерін басқа органдарға беруді көздейтін заңнамалық актілерді шығаруға тыйым салынады. Сот органдары мен судьялардың өкілеттіктерін ешкім бере алмайды. Мұндай әрекеттер белгіленген қылмыстық, әкімшілік және өзге де жауаптылық шарасына әкеп соғады. Сот ісін жүргізу тәртібімен қарауға жататын өтініштерді, арыздар мен шағымдарды ешбір басқа органдар, лауазымды адамдар немесе өзге де адамдар қарауға немесе бақылауға ала алмайды.3. Соттарды тек уәкілетті мемлекеттік органдар және арнайы конституциялық заңда белгіленген тәртіппен құра алады. Төтенше және өзге де заңсыз құрылған соттардың кез келген актілері олар қабылданған және орындалған кезден бастап заңды түрде елеусіз болады. Төтенше, сондай-ақ өзге де заңсыз құрылған соттардың шешімдерінің заң күші болмайды және орындалуға жатпайды, өйткені "Қазақстан Республикасы судьяларының сот жүйесі мен мәртебесі туралы" Конституциялық заңның 1-бабына сәйкес ешбір өзге органдар мен адамдардың өзіне судья өкілеттігін немесе сот билігінің функцияларын беруге құқығы жоқ. Бұдан басқа, соттың айрықша өкілеттіктерін басқа органдарға беруді көздейтін заңнамалық актілерді шығаруға тыйым салынады.4. АПК-нің 26-бабына сәйкес азаматтық істерді АІЖК-нің 27-бабының төртінші бөлігінде және 28-бабында көзделген істерді қоспағанда, аудандық (қалалық) және оларға теңестірілген соттар қарайды және шешеді. Бұл ереже соттар арасындағы азаматтық істерді бірінші сатыда қарау үшін соттау ережелерін белгілейтін негізгі норма болып табылады, сондықтан басқа соттарға сотталған істерді қоспағанда, барлық азаматтық істер аудандық (қалалық) және оған теңестірілген сотта қаралуға тиіс. Мамандандырылған соттар, Астана қаласы сотының және сотының мамандандырылған құрамдары үшін ерекшелік белгіленді.АІЖК-нің 27-бабында мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттардың, әскери соттардың, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың, сондай-ақ Астана қаласы сотының инвестициялық даулар бойынша соттылығы регламенттелген. Жоғарғы Соттың азаматтық істерді бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша қарау жөніндегі соттылығы АІЖК-нің 28-бабында көзделген.Осылайша, Қазақстан Республикасында сот жүйесін жетілдіру тәсілдерінің бірі азаматтардың, заңды тұлғалардың және мемлекеттің құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында істерді қарау сапасы мен мерзімдерін жақсартуға бағытталған соттардың мамандануы болып табылады.Осыған байланысты соттар өтініштер мен сот бұйрықтары түскен кезде істің осы сотқа сотталғандығын тексеруге тиіс. Егер өтініш өзі берілген соттың қарауына жатпайтын болса, онда ол АІЖК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 2) тармақшасының негізінде қайтарылуға жатады. Егер сот өзіне қаралмайтын азаматтық істі қараса және шешсе, онда сот шығарған сот актісі кез келген жағдайда АІЖК-нің 427-бабы төртінші бөлігінің 1) тармақшасы негізінде жойылуға тиіс.Апелляциялық тәртіппен сот шешімінің күшін жоюға не өзгертуге негіздердің тізбесі АІЖК-нің 427-бабында белгіленген, олардың әрқайсысы сот актісінің күшін жою үшін жеткілікті негіз болып табылады, өйткені ол азаматтық сот ісін жүргізу қағидаттарын бұзуға әкеп соғады.5. Азаматтық іс бойынша сот шешімдерін тек уәкілетті сот органдары тексере және қайта қарай алады.
АПК-нің 3-бөлімінде сот актілерін қайта қарау бойынша іс жүргізу түрлері көзделеді, атап айтқанда: заңды күшіне енбеген сот актілеріне апелляциялық тәртіппен шағымдану және наразылық білдіру; заңды күшіне енген сот актілеріне кассациялық тәртіппен шағымдану және наразылық білдіру;
заңды күшіне енген шешімдерді, ұйғарымдар мен қаулыларды жаңадан ашылған немесе жаңа мән-жайлар бойынша қайта қарау жөніндегі іс жүргізу; төрелік шешімдердің күшін жою туралы өтінішхат бойынша іс жүргізу.Сот актілерін апелляциялық тәртіппен АІЖК-нің 402-бабына сәйкес қайта қарауды: облыстық және оған теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы аудандық және оларға теңестірілген соттар шығарған шешімдерге; Жоғарғы Соттың мамандандырылған сот алқасы-АПК-нің 27-бабы төртінші бөлігінің қағидалары бойынша қаралған істер бойынша шығарылған шешімдерге жүргізеді;
жалғыз судья - аудандық және оларға теңестірілген соттар оңайлатылған (жазбаша) іс жүргізу тәртібімен, ұйғарымдарға жеке шағым, наразылық бойынша шығарған шешімдерге.АІЖК-нің 434-бабының бірінші бөлігіне сәйкес апелляциялық шағымдану тәртібі сақталған жағдайда жергілікті және басқа да соттардың заңды күшіне енген сот актілерін, сондай-ақ Жоғарғы Соттың мамандандырылған сот алқасының Сот актілерін кассациялық тәртіппен қайта қарауды Жоғарғы Соттың кассациялық алқасы жүргізеді.АІЖК-нің 434-бабының екінші бөлігінде тәртіппен қайта қарауға жатпайтын сот актілерінің тізбесі белгіленген, осы баптың бірінші бөлігінде белгіленген.Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынуы және Бас Прокурордың наразылығы бойынша АІЖК-нің 438-бабының алтыншы бөлігінде көзделген негіздер болған кезде жергілікті және басқа да соттардың апелляциялық шағымдану тәртібі сақталмаған жағдайда, сондай-ақ жоғарыда көрсетілген негіздер бойынша қайта қарауға жатпайтын істер бойынша заңды күшіне енген сот актілері кассациялық тәртіппен қайта қаралуы мүмкін.АІЖК-нің 434-бабының төртінші бөлігінде көзделген жағдайларда жергілікті және басқа да соттардың заңды күшіне енген, шағымдануға жатпайтын сот актілері, сондай-ақ Бас Прокурордың наразылығы бойынша кассациялық тәртіппен қайта қаралуы мүмкін.Кассациялық сатыдағы соттың қаулыларын ерекше жағдайларда Жоғарғы Сот қайта қарауы мүмкін (қабылданған қаулының орындалуы адамдардың өмірі, денсаулығы үшін не Қазақстан Республикасының экономикасы мен қауіпсіздігі үшін ауыр қайтымсыз салдарға әкеп соғуы мүмкін; қабылданған қаулы адамдардың белгісіз тобының құқықтары мен заңды мүдделерін немесе өзге де жария мүдделерді бұзады; қабылданған қаулы соттардың құқық нормаларын түсіндірудегі және қолданудағы біркелкілігін бұзады).АІЖК-нің 456-бабына сәйкес бірінші сатыдағы соттың заңды күшіне енген шешімін осы шешімді шығарған сот жаңадан ашылған немесе жаңа мән-жайлар бойынша қайта қарайды. Бірінші сатыдағы соттың шешімі өзгертілген немесе жаңа шешім шығарылған апелляциялық және кассациялық сатылардың ұйғарымдарын, шешімдерін, қаулыларын жаңадан ашылған немесе жаңа мән-жайлар бойынша қайта қарауды шешімді өзгерткен немесе жаңа шешім шығарған сот жүргізеді.Сот актілерін сот сатыларымен АІЖК-де қайта қарау жөніндегі соттардың өкілеттіктері императивті тәртіппен белгіленген, сондықтан олардан шегінуге немесе алып тастауға жол берілмейді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ КІТАПХАНАСЫ
Астана, 2016 жыл
УДК 347 (574)
К 63
ISBN 978-601-236-042-4
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
