8-бапқа түсініктемелер. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексі тұлғасының құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін сот арқылы қорғау

1. Әрбір адам осы Кодексте белгіленген тәртіппен бұзылған немесе даулы құқықтарды, бостандықтарды немесе заңды мүдделерді қорғау үшін сотқа жүгінуге құқылы.

2. Мемлекеттік органдар өз құзыреті шегінде, азаматтар мен заңды тұлғалар осы Кодексте белгіленген тәртіппен басқа адамдардың немесе адамдардың белгісіз тобының бұзылған немесе даулы заңды мүдделерін қорғау туралы арызбен сотқа жүгінуге құқылы. заңды тұлғалар, қоғамдық және мемлекеттік мүдделер.3. Оның келісімінсіз ол үшін заңда көзделген соттылық ешкімге өзгертілмейді.4. Егер ол заңға қайшы келсе немесе біреудің құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін бұзса, сотқа жүгіну құқығынан бас тарту жарамсыз болады.5. Талап қою (өтініш) осы Кодексте көзделген ерекшеліктерді ескере отырып, сотқа жазбаша нысанда немесе электрондық құжат нысанында берілуі мүмкін.6. Егер заңда белгілі бір санаттағы істер үшін дауды реттеудің сотқа дейінгі тәртібі белгіленсе немесе шартта көзделсе, сотқа жүгіну осы тәртіп сақталғаннан кейін болуы мүмкін.1. Конституцияның 13-бабының 3-тармағына сәйкес әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға құқығы бар. Бұл конституциялық қағида "Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы" Конституциялық заңда, сондай-ақ азаматтық іс жүргізу заңнамасында көрініс табады.Аталған Конституциялық заңның 1-бабының 2-тармағына сәйкес әрқайсысына мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, лауазымды адамдардың және құқықтарға, бостандықтар мен заңды мүдделерге қысым жасайтын немесе шектейтін өзге де адамдардың кез келген заңсыз шешімдері мен әрекеттерінен сот арқылы қорғалуына кепілдік беріледі, Республиканың Конституциясында және заңдарында көзделген.Құзыретті, тәуелсіз және бейтарап сот оның ісін Заңның және әділеттіліктің барлық талаптарын сақтай отырып қарау құқығынан ешкімді айыра алмайды. Бұзылған құқықтарды сот арқылы қорғаудан бас тарту заңсыз деп танылады.Мәселен, Қарағанды қаласының Октябрь аудандық сотының ұйғарымымен Л. азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен рұқсат етілмейтін ретінде жалақы мен материалдарды алудың заңды фактісін анықтау туралы өтініш қайтарылды. Жоғарғы Сотқа шағымда Л. ол бірінші сатыдағы сот актісінің күшін жоюды сұрады, бұл фактіні анықтау оған есептелген зейнетақы мөлшерін анықтау үшін қажет екенін көрсетті. Шағымды қарағаннан кейін Жоғарғы сот Конституцияның 13-бабының 2-тармағы мен 76-бабына сәйкес сот билігі Конституция, заңдар, өзге де нормативтік құқықтық актілер негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға тарайтынын, ал әрқайсысының өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға құқығы бар екенін көрсетті.Жоғарғы Соттың 2002 жылғы 28 маусымдағы № 13 "заңды маңызы бар фактілерді анықтау туралы істер бойынша сот практикасы туралы" нормативтік қаулысының 2-тармағына сәйкес соттар заңды маңызы бар фактілерді анықтау туралы өтініш қабылдай алады, және мұндай істерді ерекше іс жүргізу тәртібімен қарау, егер:А) заңға сәйкес мұндай фактілер заңды салдарларды тудырса (азаматтардың немесе ұйымдардың жеке не мүліктік құқықтарының туындауы, өзгеруі немесе тоқтатылуы);б) өтініш берушінің фактіні куәландыратын тиісті құжаттарды алуға не қалпына келтіруге басқа мүмкіндігі болмаса; в) қолданыстағы заңнамада өзгеше көзделмесе (соттан тыс) оларды белгілеу тәртібі;

г) фактіні анықтау сотқа ведомстволық бағынысты құқық туралы дауды кейіннен шешумен байланысты емес.Шағымда Л. барлық көрсетілген жағдайлардың болуы және одан әрі жоғары зейнетақыны есептеу үшін жалақы алудың заңды фактісін анықтау қажеттілігі көрсетілді, бірақ соттың ұйғарымы оны сот арқылы қорғау құқығынан айырды.Баяндалған мән-жайларды назарға ала отырып, Жоғарғы Сот Қарағанды қаласы Октябрь аудандық сотының ұйғарымын жойып, талапкердің жалақысын алудың заңды фактісін анықтау үшін материалдарды бірінші сатыдағы сотқа жолдады., бірақ республика аумағында заңды түрде болатын шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарға.

__________________3 Жоғарғы Соттың мұрағаты, НП 4гп-209-07

2. Мемлекеттік органдардың, заңды тұлғалардың немесе азаматтардың басқа адамдардың немесе белгісіз адамдар тобының құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы арызбен сотқа жүгінуге құқығы бар.Басқалардың мүдделерін қорғау үшін талап қойған адамдар АІЖК-нің 55-бабының үшінші бөлігінде көзделген құқықтардан басқа, барлық процестік құқықтарды пайдаланады және талапкердің барлық процестік міндеттерін атқарады. Егер мүдделерінде іс қозғалған адам мәлімделген талапты қолдамаса, егер үшінші тұлғалардың құқықтарына қысым жасалмаса, сот талап қоюды (өтінішті) қараусыз қалдырады. АІЖК-нің 54-бабына сәйкес азаматтық сот ісін жүргізуде заңдардың дәл және біркелкі қолданылуын мемлекет атынан жоғары қадағалауды Бас Прокурор тікелей де, оған бағынышты адамдар арқылы да жүзеге асырады прокурорлар.Прокурор өзіне заңмен жүктелген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында іс бойынша қорытынды беру үшін процеске кіруге құқылы. Прокурордың азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы қоғамдық мүдделерді немесе өзін-өзі қорғай алмайтын азаматтарды қорғау талап етілгенде, сондай-ақ прокурордың қатысу қажеттілігін сот немесе прокурор мойындаған кезде мемлекеттің мүдделерін қозғайтын істер бойынша міндетті болып табылады. Прокурор сотқа азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау туралы талап-арызбен жүгінуге құқылы. Әлеуметтік саладағы адамдардың шектеусіз тобының Еңбек, тұрғын үй және өзге де құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы, сондай-ақ әрекетке қабілетсіз азаматтың мүдделерін қорғау үшін прокурор мүдделі адамның өтініші мен өтінішіне қарамастан талап қоя алады.3. Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасы сот төрелігін жүзеге асырудың Конституциялық қағидаттарының бірін қамтиды, оны сот оның келісімінсіз ол үшін заңда көзделген соттылық ешкімге өзгертілмейтіндігі туралы басшылыққа алуға тиіс.Процестік заңмен істердің әртүрлі санаттары үшін соттылықты анықтау істердің өзіндік ерекшелігін, күрделілігін, қоғамдық маңыздылығын, оларды тез және тиімді шешуді қамтамасыз ету қажеттілігін ескереді. Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасы негізінде іс бойынша тараптардың келісімінсіз АІЖК нормаларында көзделген істердің соттылығын өзгертуге жол берілмейді.

Бұл республиканың бүкіл аумағында конституциялық нормалардың тікелей қолданылуын және олардың заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілер нормаларынан басымдығын белгілейтін Конституцияның 4-бабының 2-тармағынан туындайды.Талап қоюшының келісімі болмаған жағдайда, ол үшін заңда көзделгенге сәйкес келмейтін істің соттылығын айқындау жағдайлары Негізгі Заңның 77-бабы 3-тармағы 3) тармақшасының Конституциялық нормасын бұзу ретінде қаралуға тиіс.Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасы істердің соттылығы туралы қағидалардың болуын болжайды. Соттардың әртүрлі деңгейлерінің құзыреті заңмен олардың қарауына жатқызылған істер шеңберімен ғана айқындалады. Бұл ретте елдің сот жүйесінің барлық буындарында істерді қараудың іс жүргізу тәртібі барлығына қатысты бірыңғай және міндетті болып табылады және адамдардың бір тобы үшін қандай да бір артықшылықтар туғызбайды, сондай-ақ өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғауға біреудің құқығына қысым жасамайды.Соттылық туралы, оның ішінде істі бір соттан екінші сотқа беруді көздейтін нақты нормалар іс жүргізу заңнамасында айқындалады.Конституция мен азаматтық іс жүргізу заңнамасы істі адамның келісімі болған жағдайда ғана соттылығының өзгеруіне әкеп соқтыратын сол деңгейдегі басқа сотқа беруге мүмкіндік береді, оның ісін сот қарайды.Жоғарғы Соттың "соттардың азаматтық іс жүргізу заңнамасының кейбір нормаларын қолдануы туралы" 2003 жылғы 20 наурыздағы № 2 нормативтік қаулысының 7-тармағына сәйкес, егер азаматтық істі қарау кезінде тұрғылықты жері бұрын белгілі болмаған жауапкер істі оның тұрғылықты жері бойынша сотқа беру туралы өтінішхат мәлімдесе немесе егер бұл анықталса іс соттылық ережелерін бұза отырып іс жүргізуге қабылданды, істі қарайтын сот істі қаралатын іс соттылығына жататын сотқа береді, ол не туралы тиісті анықтама береді.Мәселен, Жоғарғы соттың қаулысымен Алматы қалалық сотының ұйғарымы жойылып, іс Жаңа қарауға жіберілді. Қазақстан Республикасының аумағы Шарттың ішінара немесе толық орындалатын орны болып табылмайтындықтан, іс азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуға жатпайды деген себеппен шетелдік компанияға ЖШС-нің сомаларды өндіріп алу туралы талап қоюы бойынша іс бойынша іс жүргізу қалалық соттың ұйғарымымен тоқтатылғаны анықталды.Сонымен қатар, Жоғарғы сот тараптар арасында жасалған келісімшарт талаптарының бірі дауларды шешуді көздейтін келісімшарттың 1.5.2-тармағымен расталатын дауды республика соттарының қарау мүмкіндігі екенін көрсетті.Сонымен қатар, АІЖК нормаларына сәйкес республика соттары, егер жауапкер-ұйым Қазақстан Республикасының аумағында болса немесе жауапкер-азаматтың тұрғылықты жері болса, сондай-ақ:1) шетелдік тұлғаның басқару органы, филиалы немесе өкілдігі Қазақстан Республикасының аумағында болған;2) жауапкердің Қазақстан Республикасының аумағында тұрғылықты жері болса, шетелдік тұлғалардың қатысуымен істерді қарайды. 3) алимент өндіріп алу және әке болуды белгілеу туралы іс бойынша талапкердің Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері болады; 4) мертігуден келтірілген зиянды өтеу туралы іс бойынша, зиян Қазақстан Республикасының аумағында келтірілген немесе талапкердің Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері бар;5) мүлікке келтірілген зиянды өтеу туралы іс бойынша зиянды өтеу туралы талап қоюға негіз болған іс-әрекет немесе өзге де мән-жай Қазақстан Республикасының аумағында орын алған; 6) талап қою шарттан туындайды толық немесе ішінара орындалуы Қазақстан Республикасының аумағында орын алуы немесе орын алуы тиіс;

7) талап қою Қазақстан Республикасының аумағында орын алған негізсіз байытудан туындайды; 8) некені бұзу туралы іс бойынша талапкердің Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері болады немесе ерлі-зайыптылардың кем дегенде біреуі Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады; 9) ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау туралы іс бойынша талапкердің Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері болады;10) Дербес деректер субъектілерінің құқықтарын қорғау туралы, оның ішінде залалдарды өтеу және (немесе) моральдық зиянды өтеу туралы іс бойынша, талапкердің Қазақстан Республикасында тұрғылықты жері бар.АІЖК-ге сәйкес Қазақстан Республикасының соттары, егер заңмен және (немесе) Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта олар өз құзыретіне жатқызылса, басқа да істерді қарайды.Кедендік жүк декларациясынан тауарды жөнелту Қазақстан Республикасының аумағынан жүзеге асырылғанын, яғни шарттың орындалуы жоғарыда аталған аумақта орын алғанын көруге болады. Жоғарғы Сот соттылық ережесін бұзуды қарастырып, сот актісінің күшін жойды.4. Адамның сотқа жүгіну құқығынан бас тартуы, егер ол заңға қайшы келсе немесе біреудің құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін бұзса, жарамсыз болады. Бұл шектеу сот арқылы қорғау құқығын өз бетінше жүзеге асыра алмайтын адамдардың құқықтарын қорғау үшін қажет. Мысалы, қорғаншылық және қамқоршылық жөніндегі мемлекеттік орган әрекетке қабілетсіз адамның бұзылған немесе даулы құқықтарын қорғаудан бас тарта алмайды.5. Талап арыздың тиісті нысанын сақтау талап қою құқығын жүзеге асырудың маңызды шарттарының бірі болып табылады. Талап арыз жазбаша түрде немесе электрондық құжат нысанында беріледі және заңда көрсетілген белгілі бір деректемелерді қамтуға тиіс. Сонымен қатар, оның мазмұны сот отырысында талқыланатын даудың ерекшелігін көрсетуі керек.Талап қою арызында қамтылған жалпы мәліметтерде даудың сипатына қарамастан, талап қою арызы берілетін соттың атауы анық көрсетілуге тиіс, содан кейін талап қоюшы туралы барлық қажетті мәліметтер (Толық аты, тегі, әкесінің аты (егер ол жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілсе), оның нақты пошталық мекенжайы белгіленуге тиіс. Дәл осы ақпарат жауапкерге де қатысты. Егер Тараптардың бірі заңды тұлға болып табылса, онда оның нақты атауынан басқа (тіркелген Жарғыға сәйкес) тіркеуге сәйкес заңды тұлғаның орналасқан жері, Банк деректемелері көрсетілуі тиіс. Бұл ақпараттың барлығы талапкердің немесе жауапкердің жағында сөйлейтін басқа адамдар үшін де қажет. Өкілдің атауы, ол Тараптардың бірінің мүддесін білдіретін жағдайда, оның тегі, аты, әкесінің аты (егер ол жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілсе) және оның жұмыс орны туралы мәліметтер (адвокаттар алқасының, құқықтық көмек көрсету жөніндегі заң фирмасының мүшесі және т.б.) болуы тиіс. Өтінішті электрондық нысанда берген кезде ол өтініш берушінің электрондық цифрлық қолтаңбасымен куәландырылады.Дауды дұрыс шешу үшін талапкер жауапкерге өзінің талап арызын негіздейтін мән-жайларды көрсету өте маңызды. Бұл сот ісінің негізін құрайтын заңды фактілер туралы. Бұл ретте іс бойынша дәлелдеу нысанасына енетін заңды маңызы бар фактілерді көрсету маңызды.Талап арызда талапкер өз талаптарының негіздемесінде баяндаған мән-жайларды растайтын дәлелдемелер көрсетілуі тиіс. Егер талапкер дәлелдеме бермесе, судья осы негіз бойынша талап арызды қабылдаудан бас тарта алмайды.Талап қою арызында талап қоюдың нысанасын құрайтын талапкердің жауапкерге қойылатын материалдық-құқықтық талабын көрсетудің маңызы зор. Талап қоюдың сипаты талапкердің талабы туындайтын даулы материалдық құқықтық қатынастардың сипатымен анықталады. Судьяның талапкердің ұстанымын түсінуі талап қоюдың қаншалықты нақты және заңды түрде дұрыс тұжырымдалғанына байланысты.6. Дауды реттеудің сотқа дейінгі тәртібі Заңмен белгіленуі немесе тараптардың шартында көзделуі мүмкін. Мұндай жағдайларда оның сақталуы міндетті болып табылады және арызды немесе талап қоюды сот дауды сотқа дейінгі реттеу рәсімін орындамай қабылдамайды. Тарап дауды реттеу әрекетінің дәлелдерін өтінішке қоса береді.Заң актісі Тараптың (жауапкердің) жауап беру мерзімін белгілей алады, ол аяқталғаннан кейін өтініш соттың іс жүргізуіне қабылданады.Мысалы, Еуразиялық экономикалық одақ Сотының Жарғысы шаруашылық жүргізуші субъектіні Еуразиялық экономикалық комиссияның шешіміне шағымданғанға дейін дауды реттеу үшін осы органға алдын ала жүгінуге міндеттейді. Мәселені үш ай ішінде шешуге шаралар қолданбау шаруашылық жүргізуші субъектінің сотқа жүгіну құқығын береді.Сондықтан Жоғары Еуразиялық экономикалық кеңестің 2014 жылғы 23 желтоқсандағы № 101 шешімімен бекітілген Еуразиялық экономикалық одақ Соты регламентінің (бұдан әрі - Регламент) 9-бабына сәйкес Шаруашылық жүргізуші субъектінің өтінішінде дауды реттеудің сотқа дейінгі тәртібінің сақталуы туралы мәліметтер көрсетіледі, сондай-ақ растайтын құжаттар қоса беріледі. Егер дауды реттеудің белгіленген сотқа дейінгі тәртібі сақталмаған жағдайда, онда Регламенттің 33-бабына сәйкес сот арызды іс жүргізуге қабылдаудан бас тарту туралы қаулы шығарады.Дауды сотқа дейінгі реттеуге ұқсас тәсіл ұлттық мемлекеттердің заңнамаларында да бекітілген. Заңда немесе тараптардың келісімінде белгіленген дауды реттеудің сотқа дейінгі тәртібін сақтау міндетті болып табылады.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ КІТАПХАНАСЫ

Астана, 2016 жыл

УДК 347 (574)  

К 63

ISBN 978-601-236-042-4

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы