.png)
Азаматтық заңнаманың уақыттағы әрекеті
🔹 Мақаланың жалпы мәні
Азаматтық кодекстің 4-бабы азаматтық заңнаманың кері күші болмайтындығы туралы негізгі құқықтық қағиданы бекітеді, заңда тікелей көрсетілген жағдайларды қоспағанда. Бұл қағида азаматтық-құқықтық қатынастардың тұрақтылығын, тараптардың заңды күтілімдерін қорғауды және құқықтық айқындықты қамтамасыз етуге бағытталған.
Бұл қағида халықаралық нормаларға да сәйкес келеді, атап айтқанда:
· МХПП (Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт) 15-бабы – заңның кері күшін қолдануға тыйым салу;· Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық конвенцияның 1 № Хаттамасының 1-бабы – меншік пен заңды күтілімдерді қорғау.
🔎 Тараулар бойынша түсіндірме
🔸 1-тармақ. Кері күштің болмау қағидасы
«Азаматтық заңнаманың актілері кері күшке ие болмайды және олар енгізілгеннен кейін туындаған қатынастарға қолданылады...»
📌 Құқықтық мәні:
Азаматтық заң тек күшіне енгеннен кейін туындайтын құқықтық қатынастарды реттейді, егер заңның өзінде өзгеше тікелей көрсетілмесе.
📎 Байланысты нормалар:
· ҚР Конституциясының 74-бабы – сот актілері заңнаманың өзгеруіне байланысты қайта қаралмайды.· «Нормативтік құқықтық актілер туралы» ҚР Заңы (37-бап) – актілердің кері күші болмайды, жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды қоспағанда.
🧑⚖️ Сот тәжірибесі:
№ 2-1013/2021 ісінде (Солтүстік Қазақстан облысы) сот үлестермен мәмілелерді тіркеу тәртібін өзгертетін жаңа заңды 2020 жылы жасалған шартқа қолданудан бас тартты, өйткені өзгерістер кейінірек күшіне енген.
⚖️ Ерекшелік:
Кері күш тек актінің өзінде тікелей көрсетілген жағдайда ғана жол беріледі. Мысалы, заңның өтпелі ережелерінде.
📌 Мысал:«Азаматтардың төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттық туралы» Заңда (жеке тұлғалардың банкроттығы институтын енгізген кезде) ережелер бұрынғы қарыздарға да қолданылатыны арнайы көрсетілген.
🔸 2-тармақ. Өтпелі ережелер
«Актіні енгізгенге дейін туындаған қатынастар бойынша... ол енгізілгеннен кейін туындаған құқықтар мен міндеттерге қолданылады...»
📌 Құқықтық мәні:
· Заң күшіне енгенге дейін толық аяқталған құқықтық қатынастарға қолданылмайды.· Бірақ ол бұрын басталған қатынастар шеңберінде кейін пайда болған құқықтар мен міндеттерді реттей алады (мысалы, ұзақ мерзімді шарт бойынша).
🧑⚖️ Тәжірибеден мысал:
2022 жылы 5 жылға жалдау шарты жасалды. 2024 жылы жалдау шарттарының міндетті талаптарын нақтылайтын жаңа заң қабылданды. Бұл талаптар бұрын жасалған шартқа қолданылмайды (қатынастар бұрын туындаған). Бірақ заң жаңа қосымша келісімдерге қолданылуы мүмкін.
📎 Байланысты нормалар:
· ҚР АК 383-бабы (төменде қараңыз)· ҚР АК 377-бабы – «міндеттемелерді өзгерту» тараптардың келісімі бойынша· «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заң, 38-бап – өтпелі ережелер
📌 ҚР АК 383-бабымен байланысы:
383-бапқа сәйкес, заңнама өзгерген жағдайда шарт, егер тараптар өзгеше келіспесе, жасалған сәттегі редакциясында қолданылады.
📎 Бұл pacta sunt servanda қағидасын сақтауға маңызды – шарт жасалған шарттарда орындалуы тиіс.
📌 Мысал:Тараптар 2021 жылы жеткізілім шартына отырды (ескі ҚҚС режимі бойынша). 2023 жылы салық заңнамасы өзгерді. 2021–2022 жж. жеткізілімдер ескі ережелермен салық салынды, ал 2023 жылдан бастап жаңа жеткізілімдерге жаңа ережелер қолданылады (егер өзгеше келісілмесе).
🌍 Халықаралық қағидаларға сәйкестігі
Заңның уақыттағы әрекет қағидасы мынада бекітілген:
· ҚР Конституциясы, 4 және 74-баптар· МХПП 15-бап – заңның кері күшіне тыйым· Еуропалық адам құқықтары конвенциясы 7-бап· ЕҚА сотының шешімдерінде жиі «legitimate expectations» (заңды күтілімдер) қорғауы атап өтіледі
🧩 Заңгерлік қызмет үшін практикалық мәні
- Жаңа заңды бұрын жасалған шартқа қолдануға болмайды, егер онда шарт талаптарының автоматты өзгеруі көзделмесе.
- Кері күш тек тікелей көрсетілген жағдайда ғана жол беріледі (мысалы, декриминализация немесе амнистия туралы заңдарда).
- Заң өзгеруіне байланысты күшіне енген сот актілерін қайта қарауға болмайды (ҚР Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 16 қарашадағы №18 қаулысы «ҚР АК нормаларын қолданудың кейбір мәселелері туралы»).
✅ Қорытынды
ҚР АК 4-бабы:· Құқықтық айқындық қағидасын жүзеге асырады.· Бұрын туындаған азаматтық қатынастардың мызғымастығын қамтамасыз етеді.· Бұрын жасалған шарттарға жаңа заңдардың қолданылу тәртібін нақты реттейді.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
