Мақалаларға түсініктеме 2-Параграф. "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы"Қазақстан Республикасының Кодексіне тікелей келіссөздер негізінде көмірсутектер саласындағы ұлттық компанияның көмірсутектері бойынша жер қойнауын пайдалану құқығын беру  

_________________________________________________________________________________________

(Мукушов А. Ж., Ерназаров И. Б.)

Жер қойнауын пайдалану құқығын алу үшін "тікелей келіссөздер" институты алғаш рет ҚР-да 1999 жылы енгізілді.

1996 ж. жер қойнауы ұлттық компанияның, сондай-ақ барлау жүргізген және коммерциялық табу жасаған мердігердің жер қойнауы учаскесіне (келісімшарттық аумаққа) жер қойнауын пайдалану құқығын конкурссыз алу мүмкіндігі регламенттелді. Бұдан басқа, тікелей келіссөздер негізінде конкурс өткізбестен барлаумен және (немесе) өндірумен байланысты емес жерасты құрылыстарын салу және (немесе) пайдалану жөніндегі операцияларды жүргізуге келісімшарттар жасалды. Сонымен бірге жер қойнауы туралы заңнамада алғаш рет ұлттық компания ұғымы пайда болды.

Кейіннен, 2010 жылғы жер қойнауы туралы заңда тікелей келіссөздер негізінде келісімшарттар жасау мүмкіндігі едәуір кеңейтілді. Атап айтқанда, жер қойнауын пайдалану құқығын индустриялық-инновациялық қызмет субъектілері, сондай-ақ оңайлатылған тәртіппен ұсынылатын жер қойнауы учаскелерінде барлау жөніндегі операцияларды жүргізуге үміткер адамдар конкурссыз ала алады.

Жер қойнауы туралы Кодексте "тікелей келіссөздер" институты тиісінше көмірсутектер мен уран саласындағы ұлттық компаниялар үшін ғана жер қойнауын пайдалану құқығын беруге қатысты сақталғанын атап өткен жөн.

Заңнаманыңераықтандырылуына және ұлттық компанияның рөлінің кезең-кезеңімен әлсіреуіне қарамастан, мемлекет оны жиырма жылдан астам уақыт бойы өзінің ерекше мәртебесін сақтай отырып, мұнай-газ саласындағы саясатының жетекшісі ретінде қарастыруда.

Ұлттық компанияға қатысты ерекше тәртіпті енгізудің мақсаты шикізаттың стратегиялық түрлерін барлау және өндіру саласындағы мемлекеттің мүдделерін қорғау және жетекші әлемдік трансұлттық мұнай корпорацияларының тәжірибесі бойынша тігінен интеграцияланған ұйымдар ретінде ұлттық компаниялардың дамуын ынталандыру болды. Тікелей келіссөздер негізінде жер қойнауын пайдалану құқығын алумен қатар, ұлттық компанияның жер қойнауының стратегиялық учаскелеріне қатысты жер қойнауын пайдаланудың иеліктен шығарылатын құқығын алуға мемлекеттің басым құқығы іске асырылған жағдайда жер қойнауын пайдалану құқығын алуға мүмкіндігі бар (жер қойнауы туралы Кодекстің 43-бабы және 46-бабы).

Екінші жағынан, мемлекет осындай мүмкіндіктерді ұсынумен қатар, ұлттық компанияға коммерциялық тұрғыдан тиімді деп айту қиын бірқатар нақты міндеттемелер жүктейді.

Мысалы, басқа жер қойнауын пайдаланушы анықталғанға дейін жер қойнауын пайдалануға арналған келісімшартты сенімгерлік басқаруға мерзімінен бұрын бұзу кезінде келісімшарттық аумақты қабылдау (Жер қойнауы туралы Кодекстің 108-бабы).

Әдетте, мүлікті, оның ішінде жер қойнауы учаскесін сенімгерлік басқару шарты сыйақы төлеуді көздейді (ҚР АК 886-бабының 2-тармағы, пп. 2 36-баптың 3-тармағы, пп. Жер қойнауы туралы кодекстің 95-бабының 3-тармағы).

Алайда, іс жүзінде жер қойнауы учаскесін сенімгерлік басқару шарты бойынша мұндай сыйақы "символдық"болып табылады.

Өз кезегінде, жер қойнауы туралы Кодексте ұлттық компания үшін жер қойнауы учаскесін сенімгерлік басқаруға қабылдаудан және тиісті шарт жасасудан басқа балама шешім жоқ (жер қойнауы туралы Кодекстің 108-бабының 1-тармағы), бұл заң шығарушы бекіткен императивті норма болып табылады.

Мысалы, 2010 жылғы 21 шілдеде ҚР Мұнай және газ министрлігі "Толкыннефтегаз" ЖШС және "Қазполмұнай"ЖШС-мен келісімшарттардың қолданысын мерзімінен бұрын тоқтатты. 2010 жылғы 22 Шілдеде Үздіксіз технологиялық процесті қамтамасыз ету мақсатында "ҚазМұнайГаз" ҰК АҚ Толқын және Боранкөл кен орындарында сенімгерлік басқарушы болып тағайындалды.

Бұл ретте өңірдегі әлеуметтік тұрақтылықты қолдау мақсатында бұрынғы жер қойнауын пайдаланушылар қызметкерлерінің басым бөлігі "ҚМГ" ҰК АҚ еншілес ұйымы – "ҚазМұнайТеңіз"ЖШС-не жұмысқа қабылданды. Аталған сенімгерлік басқару шарттары осы уақытқа дейін қолданылады.

Бұл басқа коммерциялық тиімді жобаларда пайдаланылуы мүмкін ұлттық компанияның айтарлықтай қаржылық және Адами ресурстарын алаңдататыны даусыз.

"ҚМГ" ҰК АҚ-ның коммерциялық емес спорт, мәдениет және білім беру ұйымдарын қолдау саласындағы басқа да әлеуметтік бағдарланған жобаларын атап өткен жөн.

Мысалы, "ҚМГ" ҰК АҚ қаражаты есебінен Қазақстан тарихы мұражайы салынды немесе салынуда. Нұр-сұлтан, Жекпе-жек сарайы, Щучинск қаласындағы гольф-клуб, AIBA Дүниежүзілік бокс академиясы, Балқаш көлінің жағалауындағы Климаттық-балшық санаторийі, Павлодар мен Атырау қалаларындағы көппәтерлі тұрғын үйлер мен жатақханалар, Алматы облысындағы "Ақ-бұлақ" спорттық-сауықтыру кешені, Атырау, Маңғыстау және басқа да елді мекендердегі балабақшалар Маңғыстау облысындағы облыстық ауруханалар мен басқа да емдеу мекемелері, Маңғыстау, Батыс Қазақстан облыстарындағы орта мектептер мен мектеп-интернаттар және басқа да көптеген объектілер. Кейіннен салынған объектілер, әдетте, мемлекеттік меншікке беріледі.

Осылайша, ұлттық компания өзінің экономикалық тұрғыдан тиімді жобаларын жүзеге асырумен қатар, белгілі бір жағдайларда мемлекеттік мүдделерді қорғауға ықпал ететін әлеуметтік функцияларды орындайтыны анық.

Бұған дейін проблемалардың бірі жер қойнауын пайдалану саласындағы ұлттық компаниялардың қызметін заңнамалық ажырату болғандығын, ол 2014 жылдың соңында 2010 ж. жер қойнауы туралы Заңға түзетулер қабылданғаннан кейін шешілгенін, сондай-ақ № 189 қаулының ("ұлттық компаниялар қызметінің аражігін ажыратуды бекіту туралы" ҚР Үкіметінің 30.11.2021 ж. № 854 қаулысымен жойылуға қойылғанын атап өту қажет жер қойнауын пайдалану саласында").

Мәселен, "ҚМГ" ҰК " АҚ № 189 Қаулысымен өндіру процесін сумен қамтамасыз ету үшін мұнай мен газ ресурстарын, жер асты суларын барлау және өндіру бөлінді. "Қазгеология" АҚ-ға мұнай мен газды, уранды және оның қосылыстарын, көмір бассейндерінің газын қоспағанда, пайдалы қазбалар кен орындарын іздеу мен бағалауды, ТПИ мен жер асты суларын барлауды қоса алғанда, жер қойнауын геологиялық зерттеу бекітілді.

Бұған дейін "Қазгеология" АҚ Мұнай және газ ресурстарын барлау жобаларына теориялық тұрғыдан үміткер бола алар еді, алайда іс жүзінде мұндай жағдайлар болған жоқ.

Мемлекет бақылауындағы "Tay-Кен Самұрық" АҚ және "Қазгеология" АҚ Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялары бір-біріне бәсекелестік жасай алатын ТПИ бойынша да осындай жағдай болды.

Мысалы, 2007 жылы ҚР Үкіметіне пилоттық жоба ретінде мемлекеттің жарғылық капиталына жүз пайыз қатысуымен "Сарыарқа "әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы "Ұлттық компаниясы" АҚ құру тапсырылды, оның қызметінің негізгі нысандарының бірі пайдалы қазбаларды, оның ішінде мыналарды қоспағанда, кең таралған пайдалы қазбаларды барлау, өндіру, қайта өңдеу болып табылады пайдалы қазбалар: газ (көмір қабаттарынан алынатын метаннан басқа), мұнай және уран.

Осыған ұқсас ережелер ҚР Президентінің "Ертіс", "Оңтүстік" және "Жетісу", "Каспий", "Тобыл" және "Батыс"ӘКК құру жөніндегі Жарлықтарында да қамтылған.

Келешекте "Tay-Кен Самұрық" АҚ құрылды, оның негізгі бағыттарының бірі ТПИ барлау, әзірлеу, өндіру, өңдеу және өткізу саласында жер қойнауын пайдалану бойынша тиімді қызметті қамтамасыз ету болды.

2011 жылы "Қазгеология" АҚ құрылды, ол ҚР Минералдық-шикізат базасын молайтумен, пайдалы қазбалар кен орындарын іздеуді және бағалауды қоса алғанда, жер қойнауын геологиялық зерттеумен айналысуға шақырылды.

Осылайша, мемлекет алдында аталған ұлттық компаниялардың қызметін нақты ажырату міндеті тұрды. Ұлттық жер қойнауын пайдалану құқығын беру шарттары мен тәртібі туралы мәселелер толығырақ

көмірсутектер саласындағы компаниялар тікелей келіссөздер негізінде тиісті баптарға түсініктемелерде қаралатын болады.

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы 

  "Kazenergy" қазақстандық мұнай-газ және энергетика кешені ұйымдарының Қауымдастығы " ЗТБ

Нұр-Сұлтан 2022

"Kazenergy" қауымдастығы "Норт Каспиан Оперейтинг компания Н.В.", "ҚазМұнайГаз "ҰК" АҚ, "Маңғыстаумұнайгаз" АҚ, "Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг Б. В.", "Уайт энд Кейс Қазақстан" ЖШС, "Холлер Ломакс" ЖШС компанияларына түсініктеме дайындауда қолдау көрсеткені үшін шын жүректен ризашылығын білдіреді"Erlicon CG" ЖШС, "Signum" Заң фирмасы " ЖШС. © "Kazenergy" қауымдастығы, 2022 © авторлық ұжым, 2022 © авторлар, 2022

Құрметті оқырмандар!

Сіздің назарыңызға жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңнама бойынша үлкен тәжірибелік жұмыс тәжірибесі бар және "жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы"Кодексті дайындауға қатысқан отандық мамандар тобы дайындаған ғылыми-практикалық түсініктеме ұсынылады.

Жер қойнауын пайдалану-бұл қоғамдық қатынастардың өте күрделі және ерекше саласы, оны реттеудің өзіндік тарихи алғышарттары бар және жер қойнауын игеру процесінің технологиялық ерекшеліктерін, сондай-ақ кен орындарын барлау мен игерудің экологиялық, коммерциялық, құқықтық және басқа да ерекшеліктерін ескереді.

Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы қазақстандық заңнама өз дамуында бірнеше кезеңнен өтті және әрқашан мемлекет пен жер қойнауын пайдаланушылар мүдделерінің теңгеріміне, ашықтыққа, инвесторлардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың барынша мүмкін дәрежесіне ұмтылуға, елдің орнықты әлеуметтік, экономикалық және экологиялық дамуын қамтамасыз етуге негізделді.

2017 жылдың соңында қабылданған "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" Кодекс көп жылдық жинақталған тәжірибе мен құқық қолдану практикасын, сондай-ақ оны салада жұмыс істейтін мамандармен кеңінен талқылау нәтижелерін ескере отырып әзірленді.

Онда геологиялық барлаудың инвестициялық тартымдылығын арттыру, әкімшілік кедергілерді одан әрі төмендету бойынша мемлекет тарапынан нақты, маңызды шаралар көрініс тапты.

Дегенмен, тәжірибе мен заңнама жер қойнауын пайдалану саласы алдында да, тұтастай экономикада да туындайтын жаңа міндеттерді ескере отырып, үнемі дамып отырмайды.

Осыған байланысты осы түсініктеме салада жұмыс істейтін мүдделі тұлғалардың-мамандардың кең ауқымына көмек ретінде қызмет етуге арналған

нормалардың мағынасын, олардың тарихи мәнмәтінін, кодекстің әртүрлі ережелерінің өзара байланысы мен өзара әсерін түсіну.

Сондай-ақ, түсініктемені зерделеу отандық жас мамандардың жаңа буындары үшін осы маңызды саладағы ғылыми және практикалық жұмысқа, еліміздің, қазақстандықтардың қазіргі және болашақ ұрпақтарының дамуы үшін ынталандыру болады деп үміттенеміз.

Құрметпен, "Kazenergy" қауымдастығы төрағасының орынбасары, Қазақстанның еңбек Геро Ө. Қарабалин