Персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсету бойынша қызметті жүзеге асыру тәртібі (Еңбек кодексінің 137-1-бабы)
Еңбек заңнамасы 2021 жылдан бастап персоналды қарыз еңбегінің бір түрі ретінде ұсыну шеңберінде еңбек қатынастарының өзге нысанын көздейді. Еңбек кодексінің 137-1-бабына сәйкес жұмыскерлерді персонал беру жӛніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шарт тараптарының бірі болып табылатын жіберуші тарап арқылы тартуға жол беріледі.
Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен тіркелген, персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсету бойынша қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға немесе шетелдік заңды тұлғаның филиалы ғана жіберуші тарап ретінде әрекет ете алатынына соттардың назарын аударған жөн.
Еңбек кодексінің 1-бабы 1-тармағының 69-1) тармақшасына сәйкес персонал беру – жіберуші тараптың жұмыскерді қабылдаушы тараптың мүддесінде, басқаруымен және бақылауымен еңбек функцияларын орындауы үшін оны персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шарт бойынша қабылдаушы тарапқа жіберуі.
Жіберуші және қабылдаушы тарап арасындағы өзара қарымқатынастар Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес жіберуші және қабылдаушы тараптар арасында жасалатын персонал беру жөніндегі қызметтер кӛрсетуге арналған шартпен айқындалады.
Бұл ретте персонал беру жӛніндегі қызметтер көрсетуге арналған шарттың ережелерінде Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасымен салыстырғанда жіберуші тараптың жұмыскерлерінің құқықтарын нашарлататын ережелер болмауға тиіс, мұндай жағдайлар анықталған кезде соттар осы ережелерді жарамсыз және қолдануға жатпайтын деп тануға тиіс.
Жіберуші тарап іс жүзінде жіберуші тараптың жұмыскері қабылдаушы тараптың еңбек шартында айқындалған еңбек функциясын қабылдаушы тараптың мүддесінде, басқаруымен және бақылауымен орындауына қарамастан, жіберуші тараптың жұмыскеріне қатысты жұмыс беруші ретінде әрекет етеді.
Еңбек кодексінің 1-бабы 1-тармағының 52-1) тармақшасы негізінде персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шартқа сәйкес жіберуші тараптың жұмыскерлерін жұмыс істеу үшін тартатын жеке немесе заңды тұлға, дара кәсіпкер, оның ішінде шаруа немесе фермер қожалығы қабылдаушы тарап ретінде болып табылады.
Персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шартта жұмыскерлерді тарту үшін өлшемшарттар және ұқсас лауазымы, тиісті біліктілігі, мамандығы немесе кәсібі, орындалатын жұмыстың күрделілігі, саны және сапасы бойынша қабылдаушы тарап жұмыскерлерінің негізгі жалақысының мөлшерінен кем болмауға тиіс жіберуші тарап жұмыскерлеріне ақы тӛлеу шарттары айтылады (Еңбек кодексінің 103-бабы).
Жіберуші тараптың жұмыскерлерін қабылдаушы тарапқа мынадай жағдайларда:
1) жеке тұлғалардың үй шаруашылығында жұмысты орындау үшін;
2) белгілі бір жұмыстың орындалу уақытына;
3) уақытша болмаған жұмыскерді алмастыру уақытына;
4) маусымдық жұмысты орындау уақытына жіберуге жол беріледі.
Практикада жұмыскерлердің жіберуші тараппен персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шарттың талаптарына сәйкес белгілі бір жұмысты орындау уақытында мерзіммен еңбек шартын жасасу таралған.
Персонал беру жөніндегі қызметтерді көрсетуге арналған шарттың қолданылу мерзімі шеңберінде қабылдаушы тарап жіберуші тараптың нақты жұмыскерінің қызметтерінен бас тартуға құқылы, бұл Еңбек кодексінің 49- бабының 2) тармақшасы негізінде оның қолданылу мерзімі аяқталғаннан кейін еңбек шартының тоқтатылуына әкеп соғады.
Бұл ретте жіберуші тарап жұмыскерінің қабылдаушы тараптағы жұмысының аяқталу күнін қабылдаушы тарап себептерін түсіндірмей айқындайды.
Еңбек кодексінің 137-1-бабының 4-тармағына сәйкес қабылдаушы тарап жіберуші тарапқа жіберетін, жіберуші тараптың жұмыскерлерін қабылдаушы тараптың тарту мерзімінің аяқталғаны туралы хабарламада көрсетілген күн жіберуші тарап жұмыскерінің қабылдаушы тараптағы жұмысының аяқталған күні болып табылады.
Жіберуші тарап қабылдаушы тараптың хабарламасы негізінде жіберуші тараптың жұмыскері жұмысты аяқтағаны туралы хабарламада көрсетілген күнге персонал беру жөніндегі қызметтер көрсетуге арналған шарттың қолданылуын жалғастыратынына және жіберуші тараптың басқа жұмыскері тартылуы мүмкін екендігіне қарамастан, еңбек шартын тоқтату туралы бұйрық шығарады.
Еңбек шартын тоқтату туралы бұйрыққа немесе өзге де даулы мәселелерге дау айту бойынша еңбек дауы туындаған кезде бұрын еңбек қатынастарында болған адам еңбек шартын жасасқан жіберуші тараптан келісу комиссиясына жүгінеді.
Қабылдаушы тарап еңбек қатынастарының тарапы болып табылмайды, алайда Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген еңбек және демалыс режимін реттеу кезінде жіберуші тарап жұмыскерлерінің құқықтарын сақтауға, сондай-ақ Еңбек кодексінің 182-1-бабына сәйкес жұмыстарды қауіпсіз орындау жӛніндегі талаптарды сақтауға міндетті.
Жіберуші тарап жұмыскерлерінің еңбек қатынастары Еңбек кодексіне, Қазақстан Республикасының заңдарына, қабылдаушы тараптың актілеріне және еңбек шартына сәйкес жүзеге асырылады.
Б. еңбек шартын бұзу туралы бұйрықты заңсыз деп тану және күшін жою, жұмысқа қайта алу, бос жүруге мәжбүр болған уақыты үшін өтемақы өндіріп алу туралы ЖШС-ға, жауапкер жағындағы үшінші тұлға ЖҮАҚ-қа, Еңбек инспекциясы жөніндегі басқармасына талап қоюмен сотқа жүгінді.
Сот актілерінен анықталғандай, 2018 жылғы 1 ақпанда ЖШС мен талап қоюшының арасында еңбек шарты жасалған, оған сәйкес жұмыскер жылжымалы жөндеу шеберханасының II деңгейдегі машинист-жүргізушісі лауазымына жұмысқа қабылданған.
Жұмысқа орналасу өтініміне сәйкес еңбек шартының мерзімі 2019 жылғы 1 ақпанға дейін. 2019 жылы 1 қаңтарда тараптар арасында негізгі шартқа жалақы мерзімі мен индексациясы бөлігінде өзгерістер енгізілген қосымша келісім жасалды.
Еңбек шартының мерзімі жұмыс беруші жергілікті персонал үшін жалақыны әкімшілендіру бойынша қызметтерді ұсынуға келісімшартқа қол қойған тапсырыс беруші ЖҮАҚ-пен шарт бойынша белгілі бір жұмысты орындау уақытына ұзартылды.
2020 жылғы 7 шілдеде жұмыс беруші жұмыскермен негізгі еңбек шартына өзгерістер енгізілген тағы бір қосымша келісім жасасты.
Еңбек шартының мерзімі - жұмысқа орналасу өтініміне сәйкес белгілі бір жұмысты орындау уақытына белгіленген. 2022 жылғы 26 қазанда жұмыс беруші еңбек шарты мерзімінің аяқталуына байланысты 2018 жылғы 1 ақпандағы еңбек шартын 2022 жылғы 1 қарашадан бастап бұзу туралы бұйрық шығарды.
Соттар талап қоюды қанағаттандырудан бас тартуға мынадай уәждер келтірді.
Еңбек кодексінің 49-бабының 2-тармағына сәйкес еңбек шартын тоқтату негіздерінің бірі еңбек шарты мерзімінің аяқталуы болып табылады.
Іс материалдарына сәйкес, талап қоюшы 2018 жылғы 1 ақпандағы еңбек шартына сәйкес ЖШС-ға «жылжымалы жөндеу шеберханасының II деңгейдегі машинист-жүргізушісі» лауазымына жұмысқа қабылданған 2020 жылғы 7 шілдедегі қосымша келісіммен 2018 жылғы 1 ақпандағы еңбек шартының 2.1-тармағына талап қоюшыны «жұмысқа орналасуға арналған өтінімге сәйкес белгілі бір жұмысты орындау уақытына» жұмысын белгілеу арқылы өзгерістер енгізілді.
Жауапкер 2020 жылғы 7 шілдедегі қосымша келісімнің шарттарына сәйкес Қызметтерді ұсынуға арналған келісімшартқа сәйкес жұмыскерлерді басқа ұйымға, атап айтқанда, ЖҮАҚ-қа жіберді. Бұл ретте талап қоюшы қосымша келісімде жұмысты басқа ұйым ұсынатынын білді. Бұл ұйымның қызметінен бас тарту ЖШС-ға жіберілуі тиіс.
2022 жылғы 21 қазанда ЖШС-ның атқарушы директорының атына ЖҮАҚ-тан талап қоюшының қызметіне мұқтаж еместігі туралы, сондықтан онымен еңбек қатынастарын тоқтатуды сұраған хабарлама келіп түсті.
2022 жылғы 26 қазанда талап қоюшыға еңбек шарты мерзімінің аяқталуына байланысты 2022 жылғы 1 қарашадан бастап онымен еңбек шарты тоқтатылатыны туралы хабарланды. Бұл туралы хабарлама жіберілді.
2022 жылғы 27 қазанда талап қоюшы еңбек шартын бұзу туралы, еңбек шарты мерзімінің аяқталуына байланысты еңбек шартын тоқтату туралы бұйрықпен жазбаша танысты.
Сот актілерінен анықталғандай, тараптар ЖҮАҚ пен ЖШС арасында 2017 жылғы 1 қарашада жергілікті персонал үшін жалақыны әкімшілендіру бойынша қызметтер көрсетуге арналған келісімшарт жасалды.
Келісімшартқа Қосымшаның 1-тармағына сәйкес - «мердiгер Компанияға жергiлiктi персоналды iздестiру және тарту жөнiндегi, жергiлiктi персонал үшiн жалақыны әкiмшiлендiру және есептеу жөнiндегi қызметтердi ұсынады».
Келісімшартқа Қосымшаның 5.4-тармағына сәйкес – «Компания кез келген уақытта себебiн түсiндiрместен мердiгер персоналынан жеке тұлғадан бас тартуға құқылы.
Мұндай бас тарту жағдайында Компанияның уәкiлеттi өкiлi мердiгерге мердiгердiң персоналы қатарынан осындай жеке тұлға қызмет көрсетудi тоқтатуға және Компаниядан кетуге тиiс күнiн көрсете отырып жазбаша хабарлама жiбередi».
Келісімшартқа Қосымшаның 3-тармағына сәйкес: «Компания осы Келісімшарттың барлық мәселелері бойынша жауапты тұлға болып табылатын Компанияның уәкілетті өкілін (КУӨ) тағайындайды».
Осыған байланысты Компания Келісімшартқа Қосымшаның 5.4-тармақтарында көзделген өз құқығын пайдаланды және мердігер ЖШС персоналының, атап айтқанда - талап қоюшы Б.-ның қызметтерінен бас тартты.
Мұндай жағдайда талап қоюшымен еңбек қатынастары заңды негізде тоқтатылды.
Дауды сотқа дейінгі реттеу тәртібін сақтау
Еңбек кодексінің 159-бабының талаптарын қолдану практикасы АПК-нің 148-бабы талап қоюдың нысаны мен мазмұнына қойылатын талаптардың тізбесін қамтиды.
АПК-нің 148-бабы 1- тармағының алтыншы бөлігіне сәйкес, егер бұл заңда белгіленсе немесе шартта көзделсе, арызда жауапкерге жүгінудің сотқа дейінгі тәртібін сақтау туралы мәліметтер көрсетілуге тиіс.
Еңбек тәртібінің 159-бабының 1-тармағына сәйкес жұмыс беруші мен микрокәсіпкерлік субъектінің, жұмыскерлерінің саны он бес адамнан аспайтын коммерциялық емес ұйымның жұмыскері, үй жұмыскері, заңды тұлғаның жеке-дара атқарушы органы, заңды тұлға атқарушы органының басшысы, сондай-ақ заңды тұлғаның алқалы атқарушы органының басқа да мүшелері арасында туындайтын дауларды қоспағанда, жеке еңбек дауларын – келісу комиссиялары, ал реттелмеген мәселелер не келісу комиссиясы шешімінің орындалмауы бойынша дауларды соттар қарайды.
Яғни жұмыс беруші мен микрокәсіпкерлік субъектінің, жұмыскерлерінің саны он бес адамнан аспайтын коммерциялық емес ұйымның жұмыскері, үй жұмыскері, заңды тұлғаның жеке-дара атқарушы органы, заңды тұлға атқарушы органының басшысы, сондай-ақ заңды тұлғаның алқалы атқарушы органының басқа да мүшелері арасында туындайтын даулар бойынша келісу комиссиясында дауды алдын ала қарауды сақтау талап етілмейді.
Келісу комиссиясына жүгіну туралы талап еңбегі Қазақстан Республикасының арнайы заңдарында және өзге де нормативтік құқықтық актілерінде кӛзделген ерекшеліктермен Қазақстан Республикасының Еңбек кодексімен реттелетін жұмыскерлердің жекелеген санаттарына, оның ішінде әскери қызметте тұратын жұмыскерлерге, арнаулы мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне, мемлекеттік қызметшілерге қолданылмайды.
Алайда заңның осы талабы бұзылған, жұмыскерлердiң арыздары оған заңды негiздерсiз қайтарылған жағдайлар бар.
К. ЖШС-ға қызметкерлердің штаты қысқартылған кезде жалақыны, өтемақы төлемдерін, зейнетақы жарналарын, әлеуметтік медициналық сақтандыру төлемдерін, өсімпұл мен моральдық зиянды өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.
Қарағанды облысы Балқаш қалалық сотының 2022 жылғы 19 тамыздағы ұйғарымымен К. жалақы бойынша берешегі туралы анықтаманы бермеуіне, сондай-ақ келісу комиссиясының шешімі болмауына байланысты талап қоюшы барлық құжаттармен бірге талап қоюшыға қайтарылды.
Қайта жүгінгеннен кейін Қарағанды облысы Балқаш қалалық сотының 2022 жылғы 27 қыркүйектегі ұйғарымымен арыз дауды сотқа дейін реттеудің сақталмауына байланысты талап қоюшыға тағы да қайтарылды.
Сот арызды қайтара отырып, іс материалдарында талап қоюшының келісу комиссиясына жүгінгені туралы арыздың көшірмесі бар екенін көрсетті. Алайда оны қарау үшін жұмыс берушіге тиісінше тапсырылғанын растайтын құжат және келісу комиссиясының шешімі жоқ.
2022 жылы 14 қазанда талап қоюшы тағы да сотқа жүгінді. Қарағанды облысы Балқаш қалалық сотының 2022 жылғы 27 қазандағы ұйғарымымен тараптар арасында медиативтік келісім бекітілді.
Алайда іс материалдарында мемлекеттік еңбек инспекторының хаты бар, оның мазмұнынан анықталғандай, Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Тексеру субъектілері мен объектілерінің бірыңғай тізілімінің (ТСОБТ) мәліметтері бойынша және Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің кәсіпкерлік субъектісінің санаты туралы анықтамасына сәйкес ЖШС шағын кәсіпкерлік субъектісі ретінде тіркелген. ЖШС микрокәсіпкерлік субъектісіне жататындықтан, келісу комиссиясында еңбек дауын сотқа дейінгі реттеу тәртібі талап етілмеген.
Орал қаласы № 2 сотының 2022 жылғы 4 шілдедегі ұйғарымымен Д. ЖШС-ға жалақы бойынша берешекті өндіріп алу туралы талап қоюы сотқа жүгінудің сотқа дейінгі тәртібін бұзғаны үшін талап қоюшыға қайтарылды.
Батыс Қазақстан облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының 2022 жылғы 9 тамыздағы ұйғарымымен 2022 жылғы 4 шілдедегі ұйғарымның күші жойылып, іс материалдары дауды мәні бойынша қарау үшін сол сотқа жіберілді.
Бірінші сатыдағы сот талап қоюды қайтара отырып, ЖШС-ның келісу комиссиясына жүгіну қажеттігіне сілтеме жасай отырып, Еңбек кодексінің 159-бабының 1-тармағын басшылыққа алды.
Бұл ретте сот талап қоюшының осы заңды тұлғаның жалғыз құрылтайшысы және басшысы болып табылатынын, тиісінше келісу комиссиясына жүгіну қажеттігі талап етілмейтінін назарға алмаған.
Бәйтерек ауданы № 2 сотының 2021 жылғы 1 қарашадағы ұйғарымымен У.-дың ЖШС-ға жалақы өндіріп алу туралы талап қоюы талаптардың даусыз болуына және нотариусқа жүгіну арқылы дауды сотқа дейінгі реттеу тәртібін сақтау қажеттігіне байланысты қайтарылды.
Апелляциялық сатыдағы соттың 2022 жылғы 20 қаңтардағы ұйғарымымен аудандық соттың 2021 жылғы 1 қарашадағы ұйғарымының күші жойылды, іс материалдары дауды мәні бойынша қарау үшін сол сотқа жіберілді.
«Нотариат туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 92-1-бабы 2-тармағы 9) тармақшасының талаптарына сәйкес нотариус қызметкерге есептелген, бірақ төленбеген жалақыны және өзге де төлемдерді өндіріп алу туралы даусыз талаптар бойынша атқарушылық жазбаны немесе тиісті қаулыны шығарады.
Талап қоюдың мазмұнынан анықталғандай, дау тараптардың арасында еңбек шарты жасалмаған, демек, талап қоюшыға жалақы есептелмеген, оны ӛндіріп алу туралы талап жұмыс уақытын есепке алу табеліне және жолдама парағына негізделген.
Көрсетілген мән-жайлар тараптар арасында талап қоюшының жауапкермен еңбек құқықтық қатынастарын жүзеге асыруына және жалақы бойынша берешегінің болуына байланысты даудың бар екенін куәландырады. Демек, дау сотта қаралуға жатады.
Соттылық
«Соттардың еңбек дауларын шешу кезінде заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы» 2017 жылғы 6 қазандағы № 9 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының (бұдан әрі - НҚ) 5-тармағына сәйкес еңбек құқықтық қатынастарынан туындайтын даулар бойынша талаптар жауапкердің – заңды тұлға органының орналасқан жері бойынша немесе дауда жауапкер ретінде болатын жұмыс беруші жеке тұлғаның тұрғылықты жері бойынша жалпы азаматтық сот ісін жүргізу қағидалары бойынша сотқа қойылуға жатады.
АПК-нің 29-бабының екінші бөлігіне сәйкес заңды тұлғаға талап қою құрылтай құжаттарына сәйкес және (немесе) Бизнес-сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізіліміне енгізілген мекенжайға сәйкес заңды тұлғаның орналасқан жері бойынша сотқа беріледі.
АПК-нiң 30-бабының үшiншi бӛлiгiнде кӛзделген тәртiппен филиалдың немесе өкiлдiктiң орналасқан жерi бойынша талап қоюлар берiлген кезде тек заңды тұлғалар ғана жауапкер бола алады. Қорытылатын санаттағы істер бойынша соттылық мәселелері қиындық туғызбайды.
Мысалы, Өскемен қалалық сотының ұйғарымымен Ж.-ның ЖШС-ға залалды қндіру, үстеме жұмыс үшін ақы төлеу, моральдық зиянды өтеу туралы талап қоюға қатысты азаматтық іс мәні бойынша қарау үшін соттылығы бойынша Астана қаласының азаматтық істер жөніндегі ауданаралық сотына берілді.
Соттың ұйғарымы дұрыс, өйткені жауапкер - заңды тұлға Астана қаласы, Д.Қонаев көшесі мекенжайында орналасқан және тіркелген, еңбек құқықтық қатынастарынан туындайтын даулар бойынша талап қоюлар жауапкердің орналасқан жері бойынша азаматтық сот ісін жүргізудің жалпы қағидалары бойынша сотқа берілуге тиіс.
Бұдан басқа, соттардың назарын Еңбек кодексінің 19-бабының талаптарына аудару қажет деп есептеймін, оған сәйкес шетелдік заңды тұлға филиалының немесе ӛкілдігінің басшысы осы заңды тұлға атынан жұмыс берушінің барлық құқықтарын жүзеге асырады және барлық міндеттерін атқарады.
Демек, қызметкер филиал басшысының заңды тұлғаның мүдделерін білдіру құқығын алдын ала тексеріп, шетелдік заңды тұлға филиалының орналасқан жері бойынша талап қоюмен жүгінуге құқылы.
Жұмыс беруші оңалтылған не банкрот болған жағдайда еңбек дауларының соттылығын айқындау мәселесі
Сонымен АПК-нің 35-бабы сегізінші бӛлігінің ережелеріне сәйкес оңалту рәсімін және олардың банкроттығы рәсімін қолдану туралы шешім шығарған судья, соттылығы АПК-нің 31-бабында белгіленген даулар бойынша істерді қоспағанда, оңалту рәсімі және олардың банкроттығы рәсімі шеңберінде туындайтын даулар бойынша, оның ішінде борышкер жасасқан мәмілелерді жарамсыз деп тану туралы, борышкердің мүлкін қайтару туралы, оңалтуды немесе банкроттықты басқарушының талап қоюлары бойынша дебиторлық берешекті ӛндіріп алу туралы істерді қарайды.
Ақтөбе қалалық сотының 2021 жылғы 15 ақпандағы ұйғарымымен Ж.-ның ЖШС-ға жұмыстан шеттету, шығару туралы, жұмысқа қайта алу, үстеме жұмыс үшін жалақыны өндіріп алу туралы, бос жүруге мәжбүр болған уақыты үшін жалақыны өндіру, өсімпұлды, моральдық зиянды өндіру туралы бұйрықтардың күшін жою туралы талап қоюы осы соттың соттылығына жатпайтындықтан, КК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 2) тармақшасы негізінде қайтарылған.
Сот талап қоюды қайтара отырып, Ақтөбе облысы МАЭС-тің шешімімен Серіктестікке қатысты оңалту рәсімі қолданылғанын, осыған байланысты АПК-нің 35-бабының 8-бөлігіне сәйкес іс экономикалық соттың қарауына жататынын көрсетті.
Заңды күшіне енген Ақтөбе облысы МАЭС-тің 2016 жылғы 14 қазандағы шешімімен Серіктестікке қатысты оңалту рәсімі іс жүзінде қолданылған.
«Оңалту және банкроттық туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 67-бабының 5, 7) тармақшаларының ережелеріне сәйкес сот борышкер жауапкер ретiнде әрекет ететін мүлiктiк сипаттағы даулар бойынша iсті өзiнiң іс жүргiзуiне қабылдайды, сондай-ақ оңалту рәсіміне қатысушылар арасындағы дауларды шешеді.
Еңбек кодексінің 1-бабы 1-тармағының 16) тармақшасына сәйкес еңбек дауы – Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын қолдану, келісімдердің, еңбек және (немесе) ұжымдық шарттардың, жұмыс беруші актілерінің талаптарын орындау немесе өзгерту мәселелері бойынша жұмыскер (жұмыскерлер) мен жұмыс беруші (жұмыс берушілер), оның ішінде бұрын еңбек қатынастарында болғандар арасындағы келіспеушіліктер.
Тараптар арасындағы дау еңбек құқықтық қатынастарынан туындайтыны, еңбек заңнамасының нормаларына және еңбек шарттарының талаптарына негізделгені және оңалту рәсімін жүзеге асырумен байланысты еместігі анықталды.
Сот АПК-нің 35-бабы сегізінші бөлігінің ережелерін дұрыс қолданбағандықтан, сот алқасының 2021 жылғы 12 наурыздағы ұйғарымымен мәселені бірінші сатыдағы сотқа жаңадан қарауға бере отырып, сот ұйғарымының күші жойылды.
Жұмыс беруші банкрот деп танылған немесе оңалту рәсімі қолданылған жағдайда еңбек құқықтық қатынастарынан туындайтын даулар (жұмысқа қайта алу, жалақыны өндіріп алу және т.б. туралы) жалпы юрисдикция соттарында қаралуға және шешілуге жатады, АПК-нің 35-бабының сегізінші бөлігі ережелерінің нормалары еңбек дауларына қолданылмайды.
Мемлекеттік баж
СК-нің 610-бабы 7-тармағының талаптарына сәйкес мүлiктiк емес сипаттағы талап қою арыздарынан – 0,5 АЕК мөлшерінде мемлекеттік баж алынады.
СК-нің 951-бабы 1-тармағының талаптары негізінде моральдық зиян – жеке тұлғалардың өзiндiк мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарының бұзылуы, кемсiтiлуi немесе олардан айырылуы.
АПК-нің 149-бабының талаптарына сәйкес, талап қоюға мемлекеттік баждың төленгенін растайтын құжат қоса беріледі.
СК-нің 616-бабының 1) тармақшасына сәйкес соттарда талап қоюшылар еңбекке ақы төлеу сомасын өндіріп алу туралы талап қою және еңбек қызметіне байланысты басқа да талаптар бойынша мемлекеттік баж төлеуден босатылады.
Талап қою қанағаттандырылған жағдайда сот АПК-нің 117-бабына сәйкес мемлекет кірісіне мемлекеттік бажды оны төлеуден босатылмаған жауапкерден ӛндіріп алуға міндетті.
Соттардың АПК-нің 149-бабы 1-бӛлігінің 2) тармақшасын бұза отырып, мемлекеттік баж төленбеген талап қоюларды соттың іс жүргізуіне қабылдаған жекелеген жағдайлары анықталды.
Іс материалдарынан анықталғандай, А. ЖШС-ға жалақыны, бос тұрып қалғаны үшін өтемақыны, моральдық зиян өтемақысын өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінген.
Алматы қалалық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасының қаулысымен күшінде қалдырылған Алматы қаласы Жетісу аудандық сотының 2022 жылғы 13 сәуірдегі шешімімен ЖШС-дан А.-ның пайдасына жалақыны өндіру бойынша берешекті, тұрақсыздық айыбын, моральдық зиян өтемақысын, өкілдің көмегіне ақы төлеу шығыстары өндірілді.
ЖШС-ға 2021 жылғы 22 маусымнан бастап 2021 жылғы тамызға дейін А.-ның еңбек қызметінің кезеңіне зейнетақы аударымдары мен басқа да міндетті төлемдерді жүргізу міндеті жүктелді.
Жеке еңбек дауларын қарау бойынша жүгіну мерзімдері
Жеке еңбек дауларын қарау бойынша жүгіну мерзімдері (Еңбек кодексінің 160-бабы)
Келісу комиссиясына немесе сотқа жеке еңбек дауларын қарау бойынша жүгіну үшін мынадай мерзімдер белгіленеді:
1) жұмысқа қайта алу туралы даулар бойынша – еңбек шартын тоқтату туралы жұмыс беруші актісінің көшірмесі келісу комиссиясына табыс етілген немесе табыс етілгені туралы хабарламасы бар тапсырысты хатпен пошта арқылы жіберілген күннен бастап бір ай, ал сотқа жүгіну үшін – реттелмеген даулар бойынша жүгінген кезде не еңбек шарты тарапы келісу комиссиясының шешімін орындамаған кезде келісу комиссиясы шешімінің кӛшірмесі табыс етілген немесе табыс етілгені туралы хабарламасы бар тапсырысты хатпен пошта арқылы жіберілген күннен бастап екі ай;
2) басқа еңбек даулары бойынша – жұмыскер, оның ішінде бұрын еңбек қатынастарында болған жұмыскер немесе жұмыс беруші өз құқығының бұзылғаны туралы білген немесе білуге тиіс күннен бастап бір жыл.
Жеке еңбек дауларын қарау бойынша жүгіну мерзімінің өтуі қаралып жатқан еңбек дауы бойынша медиация туралы шарттың қолданылу кезеңінде, сондай-ақ келісу комиссиясы болмаған жағдайда, ол құрылғанға дейін тоқтатыла тұрады.
Жүгінудің белгіленген мерзімі дәлелді себептермен өтіп кеткен жағдайда келісу комиссиясы еңбек даулары бойынша келісу комиссиясына жүгіну мерзімін қайта бастай алады және дауды мәні бойынша шеше алады.
Келісу комиссиясы жұмыскердің, оның ішінде бұрын еңбек қатынастарында болған жұмыскердің белгіленген мерзімдерде келісу комиссиясына жүгінбеу себептері дәлелді себептерге жататындығын не жатпайтындығын дербес айқындайды.
Еңбек кодексіне сәйкес жеке еңбек дауларын қарау бойынша келісу комиссиясына жүгінбей, сотқа жүгінуге құқығы бар еңбек қатынастарына қатысушылар үшін мынадай мерзімдер белгіленеді:
жұмысқа қайта алу туралы даулар бойынша – еңбек шартын тоқтату туралы жұмыс беруші актісінің көшірмесі табыс етілген немесе табыс етілгені туралы хабарламасы бар тапсырысты хатпен пошта арқылы жіберілген күннен бастап үш ай; басқа еңбек даулары бойынша – жұмыскер, оның ішінде бұрын еңбек қатынастарында болған жұмыскер өз құқығының бұзылғаны туралы білген немесе білуге тиіс болған күннен бастап бір жыл.
Жоғарыда келтірілген заң нормаларынан анықталғандай, жұмыскерлердің жекелеген санаттарын қоспағанда, еңбек шартының тараптары арасындағы жеке еңбек дауларын қарау бойынша дауды сотқа дейін реттеу, атап айтқанда келісу комиссиясына және реттелмеген мәселе бойынша жүгінген кезде шешімнің көшірмесін алғаннан кейін ғана не оның шешімін еңбек шартының тарапы орындамаған кезде - сотқа жүгінудің тәртібі белгіленген.
Бұл ретте келісу комиссиясы болмаған жағдайда жүгіну мерзімінің өтуі ол құрылғанға дейін тоқтатыла тұрады, бұл жеке еңбек дауын қарау бойынша жүгіну мерзімінің өтуіне әкеп соқпайды.
Еңбек кодексінің 159- бабының 3-тармағына сәйкес келісу комиссиясын қалыптастыру тәртібі және оның қызметі келісу комиссиясының жұмысы туралы келісімде не ұжымдық шартта айқындалады.
М. №1 ЖШС-ға, №2 ЖШС-ға жұмыстан шығару, жалақы бойынша берешекті өндіріп алу, міндетті зейнетақы жарналарын, Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына аударымдарды аударуды міндеттеу туралы бұйрықтарды заңсыз деп тану туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.
Жамбыл облысы Қордай аудандық сотының 2021 жылғы 2 желтоқсандағы шешімімен талап қоюды қанағаттандырудан толық кӛлемде бас тартылды.
Бірінші сатыдағы сот М. 2020 жылғы 13 мамырдағы еңбек шарттарының негізінде №1 ЖШС-ға және №2 ЖШС-ға жабдықтаушы болып жұмысқа қабылданғанын кӛрсетіп, талап қоюды қанағаттандырудан бас тартты.
Талап қоюды жұмыстан шығару туралы бұйрықтар оның арыздары негізінде шығарылған. 2020 жылғы 14 шілдедегі актіге сәйкес М. бұйрықпен танысудан бас тартты.
Сотта талап қоюшының өкілі жұмыстан шығару туралы арызды М.-нің жазғанын растады, Жұмыстан шығарылғаннан кейін жұмыс беруші онымен толық есеп айырысты.
Сот отырысында жауапкердің өкілі талап қою мерзімін қолдану туралы өтінішхат мәлімдеді, өйткені талап қою жұмыстан шығарылған кезден бастап бір жылдан астам уақыт өткен соң берілген.
Талап қоюшы жұмыстан шығару туралы бұйрықтарға дау айту туралы сотқа 2021 жылғы 16 қыркүйекте жүгінген, ал жұмыстан шығару туралы бұйрық 2020 жылғы 13 шілдеде шығарылған.
Апелляциялық сатыдағы соттың 2022 жылғы 5 наурыздағы №1 ЖШС-ның және №2 ЖШС-ның талап қоюшыны жабдықтаушы лауазымынан шығару туралы бұйрықтары заңсыз деп танылып, жауапкерлерден жалақы бойынша берешек ӛндірілді.
Бірінші сатыдағы соттың іс бойынша шешімін өзгерте отырып, сот алқасы талап қоюшының сотқа жалақыны өндіріп алу туралы талап қоюмен, кейіннен бұйрықтарды заңсыз деп тану туралы талаппен жүгінгенін, бұл туралы Қордай аудандық сотының 2021 жылғы 18 мамырдағы, 2021 жылғы 1 шілдедегі сот актілері бар екенін көрсетті.
Осыған байланысты талап қоюшы ескіру мерзімін өткізіп алмаған. Талап қоюшы талаптарын бір жылдық мерзім шегінде мәлімдеген.
Жұмыстан шығару туралы бұйрықтардың заңсыз деп танылуына байланысты жалақыны өндiрiп алу туралы талаптар қанағаттандыруға жатады.
10 2020 жылғы 14 шілдедегі актіге сәйкес М. жұмыстан шығару туралы бұйрықтармен танысты, бірақ актіге қол қоюдан бас тартты.
Сот актілерінен анықталғандай, М. жалақы бойынша берешекті өндіріп алу туралы талап қоюмен 2021 жылдың наурызында сотқа жүгінген.
Соттың 2021 жылғы 18 мамырдағы шешімімен талап қоюды қанағаттандырудан бас тартылды. Алайда ол 2021 жылғы 16 қыркүйекте, яғни бұйрықтар шығарылған сәттен бастап 1 жыл 2 ай өткен соң жұмыстан шығару туралы бұйрықтарға дау айту туралы сотқа жүгінген.
Талап қоюшы сотқа жүгіну мерзімінің өткізіп алуының дәлелді екенін куәландыратын жеткілікті және нанымды дәлелдемелерді сотқа ұсынбаған.
Осыған байланысты апелляциялық сатыдағы соттың бірінші сатыдағы соттың сот актісінің күшін жою туралы тұжырымдары заңсыз.
АК-нің 179-бабының 2-тармағына сәйкес талап қоюдың ескіру мерзiмiн сот шешiм шығарғанға дейiн дауда тарап жасаған мәлiмдеме бойынша ғана сот қолданады.
Сот талап қоюдың ескіру мерзімінің өтуіне қарамастан, талап қоюды қарауға қабылдауға міндетті.
Талап қоюдың ескіру мерзімінің өтуіне байланысты бас тартуға немесе арызды қайтаруға жол берілмейді.
Талап қоюдың ескіру мерзімдерінің сақталуы не олардың аяқталуы, сотқа жүгіну мерзімінің өтіп кетуінің дәлелді себептерінің болуы дауды қарау кезінде тексерілуге тиіс.
Шешім шығарылғанға дейін талап қоюдың ескіру мерзімін қолдану туралы арыз болмаған кезде дау мәні бойынша шешіледі.
Мысалы, талап қоюшы С. Мекемеге жұмысқа қайта алу және бос жүруге мәжбүр болған уақыты үшін жалақысын өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінді.
Батыс Қазақстан облысы Бәйтерек ауданы № 2 аудандық сотының 2021 жылғы 29 қарашадағы шешімімен жауапкердің арызы негізінде ескіру мерзімінің өтуіне байланысты талап қоюдан қанағаттандырудан негізді түрде бас тартылды.
Сот өз тұжырымында талап қоюшының 2021 жылғы 27 қазанда сотқа талап қоюмен жүгінгенін, ал шартты бұзу туралы бұйрық 2020 жылғы 11 маусымда шығарылғанын уәж келтіреді.
Талап қоюшы сотқа жүгіну мерзімін өткізіп алу себептерінің дәлелді екеніне жеткілікті және нанымды дәлелдемелер ұсынбаған. Іс апелляциялық тәртіппен қаралмаған.
Нормативтік база Қорытылатын санаттағы істерді қарау кезінде қолдануға жататын негізгі нормативтік құқықтық актілер
· Қазақстан Республикасының Конституциясы; 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім);
· 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерекше бөлім) (бұдан әрі - АК);
· 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі (бұдан әрі - АПК);
· 2015 жылғы 23 қарашадағы № 414-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі (бұдан әрі - Еңбек кодексі);
· 2017 жылғы 25 желтоқсандағы № 120-VI ҚРЗ Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) (бұдан әрі - СК);
· 2015 жылғы 29 қазандағы № 375-V ҚРЗ Кәсіпкерлік кодексі;
· «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының 2020 жылғы 7 шілдедегі № 360-VI ҚРЗ Кодексі;
· «Кәсіптік одақтар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы; «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 261-IV Қазақстан Республикасының Заңы;
· «Нотариат туралы» 1997 жылғы 14 шілдедегі № 155-I Қазақстан Республикасының Заңы;
· «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» 1998 жылғы 22 сәуірдегі № 220-1 Қазақстан Республикасының Заңы;
· «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жылғы 13 мамырдағы № 415 Қазақстан Республикасының Заңы;
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының:
· «Соттардың еңбек дауларын шешу кезінде заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы» 2017 жылғы 6 қазандағы № 9;
· «Соттардың моральдық зиянды ӛтеу жӛніндегі заңнаманы қолдануы туралы» 2015 жылғы 27 қарашадағы № 7;
· «Азаматтық істер бойынша сот шешімі туралы» 2003 жылғы 11 шілдедегі № 5;
· «Қазақстан Республикасы соттарының азаматтық істер бойынша сот шығыстары туралы заңнаманы қолдануы туралы» 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 9 нормативтік қаулылары.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
