19-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі азаматтарының кәсіпкерлік қызметі  

Жеке кәсіпкерлік Азаматтық кодекстен басқа бірқатар нормативтік құқықтық актілермен реттеледі, олардың ішінде жеке кәсіпкерлік туралы Заң, 1997 жылғы 19 маусымдағы Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заң, 1998 жылғы 31 наурыздағы шаруа (фермер) қожалығы туралы Заң, ҚР Президентінің 1998 жылғы 27 сәуірдегі "азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау туралы" Жарлығы аса маңызды кәсіпкерлік қызмет еркіндігі үшін".

Жеке кәсіпкерлік ұғымы жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 1-бабында тұжырымдалған. Ол азаматтардың да, заңды тұлғалардың да Кәсіпкерлік қызметін қамтитын Азаматтық кодекстің 10-бабында берілген кәсіпкерліктің жалпы тұжырымдамасына сәйкес келеді.

Аталған Заңның 1-бабы азаматтардың өз меншігіне негізделген және олардың тәуекелі мен мүліктік жауапкершілігі үшін азаматтардың атынан жүзеге асырылатын кіріс алуға бағытталған бастамашылық қызметін білдіреді. Осылайша, жеке кәсіпкерлік қызмет келесі белгілердің жиынтығымен сипатталады: а) ол бастамашыл қызметті білдіреді; б) кіріс алуға бағытталған; в) кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтардың меншігіне негізделген; г) азаматтардың атынан олардың тәуекелі мен мүліктік жауапкершілігі үшін жүзеге асырылады.  

Жеке кәсіпкерлік қызметті азаматтардың өздеріне табыс әкелетін, бірақ кәсіпкерлік болып табылмайтын өзге де қызметінен ажырату қажет, өйткені онда осы бапқа түсініктеменің 2-тармағында көрсетілген белгілер жоқ. Осылайша, олар кәсіпкерлікке жатпайды еңбек жалдау шарты бойынша жұмыстар, егер мұндай жұмыстар контрагенттердің мүліктік базасында жүргізілсе, қызметкерлердің жеке ісінде (мүлкінде) емес немесе олардың бастамашыл қызметі болып табылмаса, азаматтық-құқықтық шарттар негізінде азаматтардың өз еңбегімен сыйақы үшін орындалатын жұмыстарды кәсіпкерлік деп санауға болмайды. Мәселен, авторлық шарттар бойынша орындалатын жұмыстарды, сарапшылардың, консультанттардың еңбегін, мысалы, Тапсырыс берушінің тапсырмалары бойынша және оның мүліктік базасында заң жобалау жұмыстарын орындайтын адамдардың еңбегін және азаматтық-құқықтық шарттар бойынша осындай жеке еңбек қызметін, егер ол қызметкердің жеке ісіне (мүлкіне) негізделмесе немесе болмаса, кәсіпкерлікке жатқызуға болмайды бастамашыл. Жеке кәсіпкерлік туралы заңнама кәсіпкерлік белгілері жоқ аталған қызметке қолданылмайды.

Жеке кәсіпкерлік туралы Заңның 3-бабына сәйкес жеке және бірлескен кәсіпкерлік түрлері болып табылады. Жеке кәсіпкерлікті бір азамат дербес жүзеге асырады. Бірлескен кәсіпкерлікті азаматтар тобы заңды тұлға құрмай жүзеге асырады. Заң бірлескен кәсіпкерліктің нысандары болып табылатындығын белгілейді:

а) бірлескен меншік негізінде жүзеге асырылатын ерлі-зайыптылардың кәсіпкерлігі;  

б) шаруа (фермер) қожалығының бірлескен меншігі немесе жекешелендірілген тұрғын үйге бірлескен меншік негізінде жүзеге асырылатын отбасылық кәсіпкерлік;  

в) кәсіпкерлік қызмет ортақ үлестік меншік негізінде жүзеге асырылатын жай серіктестік.  

Жеке кәсіпкерлік, әдетте, мемлекет ерекше қолдау көрсететін шағын кәсіпкерлікке жатады (шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Заңның 3-бабын қараңыз. Бұл заңда шағын кәсіпкерлік критерийлері айқындалған және шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін бірқатар жеңілдіктер белгіленген).

Жеке кәсіпкерлер кәсіпкерлік қызметпен айналысады, өз атымен құқықтар мен міндеттерді алады және жүзеге асырады. Бірлескен дара кәсіпкерлік кезінде кәсіпкерлік қызметпен байланысты барлық мәмілелер заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, бірлескен кәсіпкерліктің барлық қатысушыларының атынан жүзеге асырылады (дара кәсіпкерлік туралы Заңның 25-бабы).

Егер заңда өзгеше белгіленбесе, дара кәсіпкер кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқылы.

Жеке кәсіпкерлік кәсіпкерлікпен айналысу үшін мүлікті пайдалануға және/немесе билік етуге мүмкіндік беретін меншік құқығында немесе өзге де құқықтарда азаматтарға тиесілі мүлік негізінде және есебінен жүзеге асырылады. Қазақстан заңнамасында алғаш рет жеке кәсіпкерлік туралы Заң Кәсіпкерлік іс ұғымын тұжырымдады (15-бап). Кәсіпкерлік - бұл жеке кәсіпкер өз қызметін жүзеге асыратын мүліктік құқықтарды қоса алғанда, мүліктің жиынтығы. Жалпы кәсіпкерлік іс немесе оның бір бөлігі құқықтарды белгілеуге, өзгертуге немесе тоқтатуға байланысты сатып алу-сату, кепіл, жалдау және басқа да мәмілелердің объектісі болуы мүмкін.

Пп-да түсініктеме берілген мақала.2 және 4 жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу туралы айтады, ал жеке кәсіпкерлік туралы Заң осы тіркеуге "Жеке кәсіпкерлікті мемлекеттік тіркеу және лицензиялау"2-тарауының бірқатар баптарын арнайды.

Осы баптың 4-тармағы дара кәсіпкерді міндетті тіркеу жағдайларын белгілейді, онсыз оның қызметіне тыйым салынады. Басқа жағдайларда мұндай қызмет, оның ішінде сауда, тіркеусіз жүзеге асырылуы мүмкін. Бірақ бұл ретте кәсіпкердің қалауы бойынша мемлекеттік тіркеу мүмкін.  

Дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу міндеттілігі екі жағдайда көзделген. Біріншіден, кәсіпкер жалдамалы жұмысшыларды тұрақты негізде пайдаланған кезде. Бұл ретте тұрақты негізде кем дегенде бір жалдамалы қызметкерді пайдалану жеткілікті. Алайда, жалдамалы жұмысшылардың еңбегін мерзімді қысқа мерзімді тарту жеке кәсіпкерді тіркеусіз мүмкін болады.

Екіншіден, егер кәсіпкер жеке тұлғалар үшін салық заңнамасында белгіленген салық салынбайтын жылдық жиынтық табыс мөлшерінен асатын кәсіпкерлік қызметтен жылдық жиынтық табыс алса, жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін пайдалануға қарамастан, дара кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу міндетті.  

Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеу Келу сипатында болады, бапқа түсініктеменің 12-тармағында көрсетілген жағдайларды қоспағанда, қандай да бір рұқсаттарды талап етпейді және азаматтың тұрғылықты жері бойынша аумақтық салық органында дара кәсіпкер ретінде есепке қоюдан тұрады. Алайда, жеке кәсіпкердің қызметі оның тұрғылықты жерімен шектелмейді.

Мемлекеттік тіркеу үшін дара кәсіпкер тіркеуші органға белгіленген нысан бойынша өтінішті және мемлекеттік тіркеу үшін алым енгізу туралы құжатты ұсынады.  

Кәсіпкерден оны тіркеу кезінде қандай да бір өзге құжаттарды талап етуге тыйым салынады.  

Қажетті құжаттар болған жағдайда тіркеуші орган оларды ұсынған күні тіркеуді жүргізуге міндетті. Бұл ретте дара кәсіпкерге мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беріледі (дара кәсіпкерлік туралы Заңның 9, 10 және 11-баптары).  

Лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асыру үшін түсініктеме берілген баптың 5-тармағына сәйкес жеке кәсіпкердің лицензиясы болуы міндетті. Жеке кәсіпкерлер Лицензиялау туралы Жарлықпен заңды тұлғалар үшін белгіленген тәртіппен лицензия алады. ҚР Үкіметі жеке кәсіпкерлерге лицензия берудің оңайлатылған тәртібін белгілеуге құқылы. Лицензия бергені үшін дара кәсіпкерден алым алынады, оның мөлшері мен төлеу тәртібі салық заңнамасында айқындалады. Лицензияланатын қызмет түрін жүзеге асыру құқығына лицензия азаматтың жеке кәсіпкер ретінде тіркелгеніне немесе тіркелмегеніне қарамастан беріледі.

Аталған Лицензиялау туралы Жарлықпен қатар жеке кәсіпкерлік қызметті лицензиялаудың кейбір мәселелері жеке кәсіпкерлік туралы Заңмен реттеледі. Сонымен, осы Заңның 9-бабының 4-тармағында лицензия берілген мерзімдер қарастырылған. Мысалы, жеке медициналық, дәрігерлік, ветеринариялық қызметті жүзеге асыру құқығына лицензия мерзімі шектелмей беріледі, көлік қызметін жүзеге асыру құқығына лицензия - кемінде бес жыл мерзімге, ал жеке лицензияланатын кәсіпкерлік қызметтің өзге де түрлері (тауарлардың экспорты мен импортына лицензияны қоспағанда) - кемінде бір жыл мерзімге беріледі.  

Түсініктеме берілген баптың 3-тармағы бойынша азаматтардың жеке кәсіпкерлік қызметіне, егер заңдардан немесе құқықтық қатынастардың мәнінен өзгеше туындамаса, коммерциялық ұйымдар болып табылатын заңды тұлғалардың қызметін реттейтін Азаматтық кодекстің ережелері қолданылады. Қазіргі уақытта жеке кәсіпкерліктің көптеген мәселелері арнайы заңнамамен реттелген, бірақ коммерциялық ұйымдарға да, жеке кәсіпкерлерге де қатысты бірқатар нормалар жеке кәсіпкерлердің қызметіне қолданылады. Атап айтқанда, жеке кәсіпкерлерге АК-нің 359-бабының 2-тармағы кәсіпкерлердің өз міндеттемелері бойынша кінәсіз жауапкершілігі туралы, АК-нің 360-бабының кәсіпкерлік тәуекел туралы ережесі қолданылады.

Дара кәсіпкерлерге салық салу салық заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.

Дара кәсіпкерлік туралы Заңның 31-бабында дара кәсіпкерлердің құқықтары мен заңды мүдделері оларды тіркеу, лицензия беру, олардың қызметін тексеру, оны тоқтату немесе тоқтата тұру туралы талаптар қою кезінде бұзылған жағдайларда, сондай-ақ басқа да осыған ұқсас жағдайларда дара кәсіпкер тиісті органның және/немесе лауазымды адамның іс-әрекеттеріне орналасқан жері бойынша сотқа шағымдануға құқылы екендігі анықталды дара кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын орган (лауазымды тұлға) немесе (шағым берушінің таңдауы бойынша).

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы 

Түсініктеме Қазақ мемлекеттік заң университетінің Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми-практикалық зерттеулер бағдарламасы аясында дайындалды.  

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобының жетекшісі Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, профессор М. К. Сүлейменов

Басшының орынбасары профессор Басин Ю. г.