172-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің мерзімін айқындау
Осы бапта көрсетілген мерзім азаматтық-құқықтық салдарға әкеп соғатын заңды фактілер санатына жатады. Атап айтқанда, белгілі бір уақыт немесе уақыт кезеңі азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, қолданылу мерзіміне немесе тоқтатылуына әсер етеді. Осылайша, Азаматтық кодекстің 240-бабы сатып алу ескіру ережесін енгізді, оған сәйкес жылжымайтын мүлікті 15 жыл бойы ұзақ уақыт нақты иелену иесінің осы мүлікке меншік құқығының пайда болуына негіз болады. Шартқа қатысушылардың құқықтары мен міндеттері шарттың қолданылу мерзімінде сақталады.
Өзінің мақсаты бойынша Азаматтық құқықтағы мерзімдер мынадай түрлерге бөлінеді: 1) құқықтарды жүзеге асыру және міндеттерді орындау мерзімдері; 2) жолын кесу; 3) кепілдік; 4) наразылық; 5) талап қою мерзімдері.
Құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері заңнамада немесе шартта көзделуі мүмкін. Мысалы, көркем шығарма авторының мұрагерлері 50 жыл ішінде оларға мұрагерлік ретінде берілген авторлық құқықтарға ие (авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 28-бабы). Міндеттің мерзімі кез-келген келісімшартта анықталуы мүмкін (мысалы, сатушы сатылған затты сатып алушыға 3 күндік мерзімде беруге міндеттенеді).
Бұлтартпау мерзімі осы құқықты жүзеге асырмау салдарынан адамға тиесілі құқық тоқтатылатын уақытты білдіреді. Мәселен, егер Жалға алушы шартта көрсетілген мерзім ішінде осы құқықты жүзеге асырмаса және бұл мән-жай шарттың талаптарына оны мерзімінен бұрын бұзуға негіз ретінде енгізілсе, жалға алынған мүлікті пайдалану құқығынан айырылуы мүмкін. Белгілі бір мерзімде міндеттерді орындамау да құқықтың тоқтатылуына әкелуі мүмкін. Осылайша, сақтандыру сыйлықақыларын төлемеу өмірді сақтандыру шартын және тиісінше сақтанушының құқығын тоқтатуға әкеп соғады. Дәрменсіз борышкер таратылған кезде тарату рәсімінің мерзімі сот шешімімен айқындалады және 12 айдан аспауға тиіс. Тарату балансы бекітілгенге дейін мәлімделмеген кредиторлардың талаптары өтелген болып есептеледі (банкроттық туралы Заңның 65, 76-баптары).
Кепілдік мерзімдері-бұл сатылған тауарлардағы немесе орындалған жұмыстардағы кемшіліктерді анықтау, содан кейін сатушыға немесе мердігерге осы кемшіліктерді жою немесе өнімді ауыстыру туралы талап қою мерзімі. Тауардың жарамдылық мерзімі мен қызмет ету мерзімі де кепілдік сипатына ие. Осылайша, өндіруші өнімнің қосалқы бөлшектерін қажетті көлемде шығаруды және сауда желісіне жеткізуді, өнімнің бүкіл қызмет ету мерзімі ішінде оған техникалық қызмет көрсетуді және жөндеуді қамтамасыз етуге міндетті (тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңның 9-бабының 11-тармағы).
Талап қою мерзімдері-бұл талап арызбен сотқа жүгінгенге дейін құқық иесінің талап-арызын тікелей міндетті тұлғаға мәлімдеуге арналған мерзімдер. Мәселен, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 18 қаңтардағы № 70 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы темір жолдарының уақытша жарғысы темір жолдарға шағымдар алты ай мерзім ішінде, ал айыппұлдарды төлеу туралы шағымдар 45 күн ішінде қойылуы мүмкін екенін анықтады (152 - тармақ).
Бап мерзімдерді қалыптастыру көздерін көрсетеді, олар заңмен, мәмілеге қатысушылардың еркімен немесе сотпен белгіленуі мүмкін. Осылайша, ашық сауда-саттықты өткізу кезінде сатып алу-сату шартына тараптар сауда-саттық аяқталғаннан кейін 10 күннен кешіктірмей (жекешелендіру туралы Жарлықтың 14-бабы) қол қоюға тиіс.
Мерзімдер қатысушылардың өздері мәмілелер жасаған кезде де анықталуы мүмкін. Мысалы, тараптар шарттың қолданылу мерзімін, мәмілені растайтын құжаттың жасалу мерзімін анықтайды. Сот шешімімен жауапкердің міндеттерін орындау үшін мерзімдер тағайындалады (ҚазКСР АІЖК 204-бабы).
Мерзімдер құқықтар мен міндеттердің қолданылу кезеңін анықтау үшін белгіленеді немесе тағайындалады (мысалы, жалдау шартында жалға алушы мүлікті пайдалану құқығын жүзеге асыратын және жалдау ақысын төлеу жөніндегі міндеттерді орындайтын уақыт белгіленеді). Мерзімдер құқықтар мен міндеттердің туындау немесе тоқтатылу сәтін де білдіруі мүмкін. Осылайша, мүлікті иеліктен шығару туралы шартта тараптар меншік құқығының пайда болу мерзімін сатып алушымен келісуге құқылы (АК 238-бабының 1-тармағы). Міндеттемені орындау мерзімі Тараптардың тиісті құқықтары тоқтатылған сәтті білдіреді.
Мақалада мерзімдерді белгілеу әдістері көрсетілген: күнтізбелік күн, уақыт кезеңі және оқиғаның басталуы.
Мерзім белгіленген кезде күнтізбелік күнмен күні, айы және жылы көрсетіледі, ал кейбір жағдайларда осы күннің нақты уақыты да айқындалады (мысалы, жол жүру билетінде тиісті көліктің жөнелту сәтінде Сағат пен минутта нұсқау болады). Уақыт кезеңі түрінде мерзім белгіленгенде жылдар саны (мысалы, құрылыстың бүкіл мерзіміне бір жылдан асатын бас мердігерлік шарт жасасу), айлар (қосымша жалдаушыны жеке тұрғын үй қорынан шығару туралы ескерту үшін бір ай - тұрғын үй қатынастары туралы Заңның 26-бабы) белгіленеді.
Еріксіз басталуы тиіс оқиғаны көрсету арқылы мерзімді белгілеу кезінде құқықтар мен міндеттердің әрекет ету кезеңі де, міндеттеменің туындауының немесе тоқтатылуының басталуын айқындау да белгіленеді (мысалы, ішкі су жолдары бойынша жүктерді тасымалдауды ұйымдастыру шарты навигация кезеңіне жасалады, жалдау шартының қолданылуының басталуы алғашқы қарға орайластырылуы мүмкін және т.б.).
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
Түсініктеме Қазақ мемлекеттік заң университетінің Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми-практикалық зерттеулер бағдарламасы аясында дайындалды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобының жетекшісі Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, профессор М. К. Сүлейменов
Басшының орынбасары профессор Басин Ю. г.
