339-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің ҚР ҚК алдын ала тергеуін жүргізуге және сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі жасау
1. Сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі жасау мақсатында соттың қызметіне қандай да бір нысанда араласу —
екі жүзден үш жүзге дейінгі ең төменгі есептік көрсеткіш мөлшерінде немесе екі айдан бес айға дейінгі кезең ішінде сотталған адамның жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не үш айдан алты айға дейінгі мерзімге қамауға алуға не екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Істі жан-жақты, толық және объективті тергеуге кедергі жасау мақсатында прокурордың, тергеушінің немесе анықтама жүргізетін адамның қызметіне қандай да бір нысанда араласу —
жүзден екі жүзге дейінгі ең төменгі есептік көрсеткіш мөлшерінде немесе сотталған адамның бір айдан екі айға дейінгі кезеңдегі жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде айыппұл салуға не жүз сексеннен екі жүз қырық сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не үш айдан алты айға дейінгі мерзімге қамауға алуға жазаланады.
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген, адам өзінің қызметтік жағдайын пайдалана отырып жасаған іс-әрекеттер, —
бес жүзден жеті жүзге дейінгі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде немесе сотталған адамның жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерінде бес айдан жеті айға дейінгі кезеңде айыппұл салуға не белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан сол мерзімге немесе онсыз айыра отырып, үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
ҚР Конституциясының 77-бабына сәйкес судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен заңға бағынады. Соттың сот төрелігін іске асыру жөніндегі қызметіне қандай да бір араласуға жол берілмейді және заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғады. Нақты істер бойынша судьялар есеп бермейді.
Судьялардың тәуелсіздігі-сот төрелігінің конституциялық қағидаты, яғни судьялар қылмыстық және азаматтық істерді оларға бөгде әсер етуді болдырмайтын жағдайларда олардың құқықтық санасына сәйкес заң негізінде шешеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің Конституциялық заң күші бар "Қазақстан Республикасындағы соттар мен судьялардың мәртебесі туралы" 1995 жылғы 20 желтоқсандағы № 2694 Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот жүзеге асырады. Соттар өздеріне тиесілі билікті Республика атынан, біреудің еркіне қарамастан, Республиканың Конституциясы мен заңдарына дәл сәйкес жүзеге асырады. Сот билігі азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленген өзге де сот ісін жүргізу нысандары арқылы жүзеге асырылады. Ешкімнің сот төрелігін жүзеге асыруға араласуға және судьяға қандай да бір ықпал етуге құқығы жоқ. Мұндай әрекеттер заң бойынша қудаланады. Z000000132_
Соттың, алдын-ала тергеу және анықтау органдарының қызметіне араласудың қоғамдық қауіптілігі тек осы органдардың қалыпты жұмыс істеуі бұзылып қана қоймай, сонымен бірге сот төрелігінің, тергеудің конституциялық негіздеріне нұқсан келтіреді, соттың, тергеушінің, анықтаушының беделіне нұқсан келтіреді және заңдылық заңсыздыққа айналады.
Қылмыстық кодекстің 339-бабының 1-бөлігінде көзделген қылмыс объектісі Соттың сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі қалыпты қызметі болып табылады.
Прокурордың, тергеушінің немесе анықтау жүргізетін адамның қызметіне тікелей араласу объектісі (ҚК 339-бабының 2-бөлігі) прокуратура, тергеу және анықтау органдарының сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі қалыпты қызметі болып табылады.
Қылмыстың объективті жағы соттың қызметіне араласудан тұрады. Белгілі бір іс бойынша олардың сот төрелігін жүзеге асыруына кедергі жасау мақсатында судьяға немесе алқабиге әсер етудің кез келген нысандары араласу деп түсінілуі керек. Ол әртүрлі нысандарда көрсетілуі мүмкін: тікелей нұсқау беруде, өтініш, бопсалау, сендіру, қандай да бір қызмет көрсетуге уәде беру, патронат ету және т. б. соттың қызметіне араласу ауызша түрде (телефон арқылы, кездесу кезінде), жазбаша түрде және т. б. жүзеге асырылуы мүмкін. Әсер ашық және жасырын түрде болуы мүмкін. Мысалы, жиналыста-судья белгілі бір іс немесе материал бойынша қабылдайтын шешімді сынау арқылы. Ол тікелей судьяға, алқабиге не олардың жақындарына Соттың сот процесінің нақты тарапының пайдасына іс бойынша шешім қабылдауына бағытталған ықпал ету туралы өтініш жасау жолымен жүзеге асырылуы мүмкін.
Қаралып отырған қылмыс құрамының бар екендігін іс-әрекетте тану үшін соттың қызметіне араласудың заңсыз болғандығын анықтау қажет, яғни сотта мәселені шешуге ықпал ететін адамның бұған құқығы болмаған кезде.
Қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істерді қарау жөніндегі ұсыным түрінде, сондай-ақ сот алқаларының қаулыларында қамтылған нұсқаулар түрінде істерді апелляциялық тәртіппен немесе қадағалау тәртібімен қарау кезінде сот жұмысына ықпал ету заңды болып саналады. Тәжірибелі судья тағылымдамадан өтіп жатқан жас судьяға белгілі бір істі немесе материалдарды қарау кезінде, егер олар сот қателіктерін болдырмау мақсатында берілсе, кеңес беру, ауызша немесе жазбаша нұсқау беру заңды деп танылуы мүмкін. Сот қылмыстық істі тергеуге қайтару кезінде нақты істер бойынша нұсқау берген кезде не прокурор немесе тергеу бөлімінің не анықтау бөлімінің бастығы қылмыстық істі толық, жан-жақты және объективті тергеп-тексеруді қамтамасыз етуге бағытталған нұсқау берген кезде қылмыстық жауаптылық алып тасталады. Процеске қатысушылардың өтінішхаттары, олардың тараптардың жарыссөзі кезінде өз пікірін білдіруі заңды деп танылады. Бұл мінез-құлық соттың араласуымен сыртқы ұқсастықтарға ие, бірақ бұл заңды, өйткені ол қылмыстық іс жүргізу заңнамасында қарастырылған.
Араласу судьяға, судьяларға немесе алқабилерге қылмыстық, азаматтық немесе әкімшілік істерді қарау кезінде (оның ішінде шаруашылық даулар бойынша, өзге де материалдарды қарау кезінде) ықпал етуде көрініс табуы мүмкін. Мысалы, кінәліні ақтау немесе кінәсізді айыптау, Заңда көзделгеннен жеңілірек жаза тағайындау, жазаны шартты түрде тағайындау немесе жазаны өтеуді кейінге қалдыру, талапкердің немесе жауапкердің пайдасына шешім шығару, істі қосымша тергеуге қайтару және т. б.
Заңсыз әсер ету тәсілдері де әртүрлі болуы мүмкін: сендіру, алдау, сенімге қиянат жасау, бопсалау, айыптаушы сипаттағы мәліметтерді жария ету қаупі арқылы.
Сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі ретінде, мысалы, сот процесі өтетін бөлмедегі электр қуатының үзілуі, сот пен процеске қатысушылар үшін процестік қызметті жүзеге асыру үшін қажет көлік құралының зақымдануы танылуы мүмкін. Республиканың Жоғарғы Соты соттың қызметіне араласу ретінде соттың іс жүргізуіндегі істі мемлекеттік органдардың немесе олардың лауазымды адамдарының бақылауға алуын бағалайды.
Қарастырылып отырған қылмыстың құрамы жауапкершілік пен жазаны жеңілдету мақсатында да, қатаңдату мақсатында да соттың қызметіне араласуды қамтиды.
Сот қызметіне араласу сот төрелігін жүзеге асыратын адамдарға заңсыз әсер етуді көздейді. Мұндай адам біздің еліміздің сот жүйесінің кез келген буынының сотында жұмыс істейтін судья болуы мүмкін: аудандық, қалалық, облыстық немесе Жоғарғы Сотта. Біздің елде алқабилер соты жұмыс істегеннен кейін сот талқылауы сатысында сот төрелігін жүзеге асыратын адам алқаби деп танылады. Соттың өзге де қызметкерлеріне (сот отырысының хатшысы, консультант, сот орындаушысы, сот приставы) заңсыз әсер ету осы қылмыстың құрамын құрмайды. Мұндай әрекет қажетті белгілер болған кезде басқару тәртібіне қарсы қылмыс (ҚК 321, 327-баптары) немесе жеке адамға қарсы қылмыс ретінде саралануы мүмкін. Аралық соттың қызметіне араласу қаралатын норма бойынша жауапкершілікті көздемейді, өйткені аралық сот елдің мемлекеттік аппаратының бір бөлігін құрайтын сот жүйесіне кірмейді.
ҚК-нің 339-бабының екінші бөлігіне сәйкес оларға қатысты құқыққа қарсы ықпал жасалуы мүмкін лауазымды адамдарға прокурор, тергеуші, анықтау жүргізетін адам жатады. "Прокурор" ұғымы кез келген буын прокурорларын (аудан, қала, облыс, Қазақстан Республикасының Бас прокуроры) ғана емес, олардың орынбасарларын, көмекшілерін, сондай-ақ бөлімдер мен басқармалардың прокурорларын да қамтиды.
Прокурордың қызметіне араласу деп заңға қайшы сипаттағы іс-әрекеттерді орындауды немесе прокурор қызметтің борышы бойынша жасауға міндетті іс-әрекеттерді жасаудан бас тартуды сұрай отырып немесе талап ете отырып, оған қандай нысанда да заңсыз әсер етуді түсіну керек. Егер прокурордың сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін функцияларды жүзеге асыруы кезінде араласу орын алса, қаралатын қылмыстық-құқықтық норма бойынша жауапкершілік туындайды. Мысалы, анықтауды, алдын-ала тергеуді, сотта азаматтық, қылмыстық істерді, әкімшілік материалдарды қарауды қадағалау.
Прокурордың қызметіне араласу деп заңға қайшы сипаттағы іс-әрекеттерді орындауды немесе прокурор қызметтің борышы бойынша жасауға міндетті іс-әрекеттерді жасаудан бас тартуды сұрай отырып немесе талап ете отырып, оған қандай нысанда да заңсыз әсер етуді түсіну керек. Егер прокурордың сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ететін функцияларды жүзеге асыруы кезінде араласу орын алса, қаралатын қылмыстық-құқықтық норма бойынша жауапкершілік туындайды. Мысалы, анықтауды, алдын-ала тергеуді, сотта азаматтық, қылмыстық істерді, әкімшілік материалдарды қарауды қадағалау.
Прокурордың жалпы қадағалауды жүзеге асыру жөніндегі қызметіне араласу жалпы қадағалау прокурорлық тексеру нәтижесінде қылмыс жасау фактілері немесе сотта қаралуға тиіс басқа да фактілер мен оқиғалар анықталған жағдайларда қаралатын қылмыс түрінің объективті тарапының белгілерін қамтуы мүмкін. Прокурордың қызметіне араласу деп тануға болады, мысалы, шенеуніктің қылмыс жасады деп күдіктелген адамды қамауға алмау туралы талабы, қылмыстық істі сотта қарау кезінде сотталушыға қатаң жаза тағайындауды ұсынбау, наразылық білдіруден бас тарту және т. б.
Қылмыстық істі тергеуге араласу прокурорға, тергеушіге немесе анықтама жүргізетін адамға бұлтартпау шарасын таңдау туралы, айыпталушы ретінде тарту туралы, кінәлі жасаған қылмысты саралау туралы, қылмыстық жауаптылықтан босату туралы, қылмыстық істі тоқтату немесе іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру туралы мәселелерді шешу кезінде қысым көрсету түрінде мүмкін болады.
Араласу дегеніміз-алдын-ала тергеу органдарының қызметіне әсер ету немесе әсер ету. Араласу заңды негізде де болуы мүмкін. Мысалы, жоғары тұрған бастық кемшіліктерді жою мақсатында жазбаша нұсқаулар (ҚІЖК-нің 63, 66-баптары) беру жолымен алдын ала тергеудің дұрыс жүргізілмеуіне байланысты тергеуші немесе анықтаушы жүзеге асыратын алдын ала тергеу немесе анықтау барысына араласуы мүмкін. Сондықтан ҚК 339-бабы тек заңсыз араласу үшін жауапкершілікті көздейді.
Қаралып отырған қылмыстың құрамы соттың жұмысына, тергеушінің немесе анықтама жүргізетін адамның қызметіне нақты іс немесе материал бойынша араласқан жағдайларда ғана орын алады. Шақырулар немесе талаптар, мысалы, прокурор, әкім тарапынан қылмыспен белсенді күресу, кінәлілерді жиі қамауға алу, Жалпы сипаттағы және нақты істерге қатысы жоқ, қарастырылып отырған қылмыстың құрамын құрмайтын қылмыскерлерді қатаң жазалау.
Соттың және сот төрелігін жүзеге асыруға қатысатын органдардың қызметіне араласу кінәлінің өз мақсатына қол жеткізгеніне немесе оның сот төрелігін жүзеге асыруға ықпал ету әрекеті сәтсіз болғанына қарамастан, аталған іс-әрекеттер жасалған сәтте аяқталды деп есептеледі. Қылмыс жасаған адамды қылмыстық жауаптылықтан әділетсіз үкім шығару немесе заңсыз босату түріндегі салдардың басталуы кінәлінің әрекеттерін қылмыстардың жиынтығы ретінде саралауға әкеп соғады: ҚК-нің 339-бабы және 345 немесе 350-баптары бойынша.
Бұл қылмыстың белгілері болмайды сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттың, прокурордың, тергеушінің немесе анықтаушының қызметіне араласу немесе психикалық зорлық-зомбылықты қолдану арқылы алдын ала тергеу, өйткені аталған адамдарға қатысты қауіп, сондай-ақ сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі жасау мақсатында физикалық зорлық-зомбылықты қолдану ҚК 341-бабы бойынша жауаптылыққа әкеп соғады.
Бұл қылмыстың субъективті жағы ниетпен сипатталады. Кінәлі адам сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі келтіріп, әлеуметтік қауіпті әрекет жасайтынын түсінеді.
ҚК-нің 339-бабында міндетті белгі ретінде сот төрелігін жүзеге асыруға немесе істі жан-жақты, толық, объективті тергеп-тексеруге кедергі жасау мақсаты көрсетіледі. Сондықтан, ҚК-нің 339-бабын қолданған кезде сот пен құқық қорғау органдары дәл осы мақсаттың болуын белгілеуі керек, өйткені бұл заңда қарастырылған. Егер араласу өзге мақсатта орын алса, онда ҚК-нің 339-бабы бойынша жауапкершілік алынып тасталады. Мысалы, сот қателіктерін болдырмау үшін араласу жүзеге асырылған кезде, заңдылықтың бұзылуына жол бермеңіз.
Сот төрелігін жүзеге асыруға кедергі жасау себептері әртүрлі болуы мүмкін және олар біліктілікке әсер етпейді. Бұл қылмыс жеке себептермен, қызметтің жалған түсінілген мүдделеріне байланысты, өзімшілдіктен және т.б. олар тек жазаға әсер етуі мүмкін.
16 жасқа толған есі дұрыс адам осы қылмыстың субъектісі болып танылады.
ҚК-нің қаралып отырған бабының 3-бөлігі адамның өзінің қызметтік жағдайын пайдалана отырып, аталған іс-әрекетті жасағаны үшін жауаптылықты көздейді. Бұл қылмысты өзінің қызметтік жағдайын пайдалана отырып, Мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының немесе Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің лауазымды адамы да, өзге де қызметшілері де жасай алады. Үшінші баптың бір бөлігінде көзделген қылмыс субъектісі болып табылады. Қылмыстық кодекстің 339-ы, көбінесе судья немесе қылмыстық іс бойынша шешім қабылдайтын басқа құқық қорғау органдарының қызметкерлері тәуелді жағдайда болады. Мысалы, прокурор лауазымы бойынша жоғары тұрған прокурорға тәуелді. ІІО тергеушілері мен анықтаушылары өздерінің тікелей бастықтарына – тергеу бөлімінің немесе анықтау бөлімінің бастықтарына да, ІІО – АІІБ – ІІБ басшыларына да тәуелді жағдайда болады.
Соттың, прокуратураның, тергеушінің немесе анықтауды жүргізетін адамның қызметіне араласу кісі өлтірумен, денсаулыққа зиян келтірумен, мүлікті жоюмен немесе бүлдірумен қатар жүретін жағдайларда жасалған іс қылмыстардың жиынтығы бойынша саралануы тиіс: ҚК-нің 339, 340, 341 немесе 187-баптары бойынша.
Істің нәтижесіне мүдделі бола отырып, өзінің қызметтік өкілеттіктерін теріс пайдалана отырып, нақты қылмыстық іс бойынша нұсқаулар беруге өкілеттігі бар жоғары тұрған лауазымды адам заңға қайшы келетін нұсқаулар берген жағдайларда, оның іс-әрекеті Соттың сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі қызметіне немесе прокурордың, тергеушінің немесе анықтама жүргізетін адамның қызметіне заңсыз араласу ретінде де қаралуы тиіс, істі жан-жақты, толық және объективті тергеу бойынша. Мұндай адамның қылмыстық мінез-құлқы ҚК-нің көрсетілген бабының үшінші бөлігі бойынша саралануы тиіс.
Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі
Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus
Қылмыстық кодекс, Қылмыстық кодекске түсініктемелер, Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысы, қылмыстық заңнама, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
