35-бапқа түсініктеме. Заңды тұлғаның Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің құқықтық қабілеттілігі
Заңды тұлғаның (жеке тұлға сияқты) құқықтық қабілеті - бұл оның қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларында құқықтар мен міндеттерді алу қабілеті. Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңды фактілер, ең алдымен заңды тұлғалар жасаған мәмілелер нәтижесінде туындайтындықтан, құқықтық қабілеттіліктің мазмұны мен шекаралары көбінесе заңды тұлғалар жасауға құқылы мәмілелер шеңберімен анықталады.
Бұрын қолданыста болған заңнама барлық заңды тұлғаларға өздеріне рұқсат етілмеген мәмілелерді, яғни олардың қызметінің белгіленген мақсаттарына сәйкес келмейтін мәмілелерді жасауға тыйым салғаны белгілі (ҚазКСР АК 27-бабы). Бұл ережені бұзу мұндай мәмілелердің жарамсыздығына әкелді (ескі Азаматтық Кодекстің 48-бабы). Сондықтан заңды тұлғалар, жалпы құқықтық қабілеті бар азаматтардан айырмашылығы, арнайы құқық қабілеттілігіне ие болды деген пікір жалпы қабылданды.
Жаңа Азаматтық кодекстің қабылдануымен жағдай түбегейлі өзгерді. Азаматтық кодекстің 34-бабындағы түсініктемеде айтылғандай, коммерциялық заңды тұлғалар, әдетте, барлық тыйым салынбаған әрекеттерді жасай алады, сондықтан олардың жалпы және тең құқықтық қабілеті бар.
Коммерциялық емес заңды тұлғалармен өзге ереже. Олар өздерінің жарғыларында көзделген нәрсені ғана жасауға құқылы болғандықтан, олардың құқықтық қабілеттілігі ерекше болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорындар ерекше жағдайда. Мүлкі оларға шаруашылық жүргізу құқығымен тиесілі кәсіпорындар мемлекеттік емес коммерциялық заңды тұлғаларға қарағанда анағұрлым тар құқықтық қабілеттілікке ие (АК-нің 200-бабын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорын туралы Жарлықты қараңыз).
Мүлкі жедел басқару құқығымен бекітілген кәсіпорындар (қазыналық кәсіпорындар) тек белгілі бір қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін құрылады, сондықтан оларды арнайы құқықтық қабілеті бар субъектілер тануы керек (сол Жарлықтың 3-тарауын қараңыз).
Қандай да бір ұйымдық-құқықтық нысанда құрылған барлық заңды тұлғаларға қолданылатын құқық қабілеттілігінің жалпы шекараларынан басқа, заңды тұлғалардың кейбір түрлері үшін заң олардың қызметінің мазмұнын ескере отырып, құқық қабілеттілігін шектейді. Шектеу тек белгілі бір заңды тұлғаларға белгілі бір қызметпен айналысуға рұқсат беру арқылы немесе, керісінше, заңдарда көрсетілген заңды тұлғаларға белгілі бір қызмет түрлерімен айналысуға тыйым салу арқылы жүзеге асырылады.
Мысалы, Б .Банктер және банк қызметі туралы Жарлықтың 1-бабы банктің ресми мәртебесін алмаған кез келген заңды тұлғаларға өзін банк деп атауға және банк қызметімен айналысуға тыйым салады.
Міне, қарама-қарсы сипаттағы мысал. Тауар биржалары туралы Жарлықтың 2-бабының 2-тармағында: "биржаларға сауда, сауда-делдалдық және биржалық саудаға қатысы жоқ кез келген басқа қызметті жүзеге асыруға тыйым салынады"делінген.
Кәсіпкерлік саласындағы заңды тұлғалардың құқықтық қабілеттілігі (азаматтардың құқықтық қабілеттілігі сияқты) белгілі бір қызмет түрлерін лицензиялау жүйесімен шектелуі мүмкін.
Азаматтық кодекстің 10-бабында айтылғандай, мемлекеттік қауіпсіздік, құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету, қоршаған ортаны қорғау, азаматтардың меншігі, өмірі мен денсаулығы себептері бойынша бірқатар тауарлар мен қызметтерді өндіру және сату тек мемлекеттік лицензиялар бойынша жүзеге асырылуы мүмкін. Лицензиялауды талап ететін қызмет түрлерінің тізбесі, сондай-ақ лицензиялар беру тәртібі Лицензиялау туралы Жарлықта кейіннен өзгертулер мен толықтырулармен белгіленеді.
Лицензиялау туралы Жарлықта лицензия беруден бас тарту, оны қайтарып алу, оның қолданылуын тоқтата тұру және тоқтату үшін заңнамалық негіздер де белгіленген. Лицензия, кез-келген заңды акт сияқты, жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Жекелеген қызмет түрлерін реттейтін заңнамалық актілерде лицензияны кері қайтарып алудың және оның қолданылуын тоқтата тұрудың өзге де негіздері мен өзге де тәртібі көзделуі мүмкін (мысалы, мұнай туралы Жарлықты, сондай-ақ "бағалы металдармен және асыл тастармен байланысты қатынастарды мемлекеттік реттеу туралы" 1995 жылғы 20 шілдедегі Заң күші бар Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығын қараңыз"және т. б.).
Кейбір қызмет түрлерін лицензиялау қажеттілігі заңды тұлғалардың құқық қабілеттілігінің пайда болу және тоқтату уақытын нақтылауды, сондай-ақ оның шекараларын анықтауды талап етеді.
Түсіндірме мақалада айтылғандай, заңды тұлғаның құқықтық қабілеттілігі ол құрылған кезде пайда болады және ол таратылған кезде тоқтатылады. Бірақ лицензиялауды талап ететін әрекеттерді жасау құқығы мұндай құқық қабілеттілігінің мазмұнына кірмейді. Лицензия алғаннан кейін ғана аталған құқықтар оның шекараларын кеңейте отырып, құқық мазмұнына енгізіледі. Лицензия жарамсыз деп танылған, оны тоқтатқан, кері қайтарып алған не оның қолданылуын тоқтатқан кезде заңды тұлғаның құқық қабілеттілігінің мазмұны оның бұрынғы жалпы шекарасына қайтарылады.
Лицензиялар-заңнамалық актілерде өзгеше көзделген жағдайларды қоспағанда, берілмейді және бөлінбейді.
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
Түсініктеме Қазақ мемлекеттік заң университетінің Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми-практикалық зерттеулер бағдарламасы аясында дайындалды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобының жетекшісі Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, профессор М. К. Сүлейменов
Басшының орынбасары профессор Басин Ю. г.
