390-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің үкімі қаулысы кезінде сот шешетін мәселелер
Сот үкім шығарған кезде кеңесу бөлмесінде келесі мәселелерді шешеді:
1) сотталушы жасағаны үшін айыпталып отырған іс-әрекеттің орын алғаны дәлелденген бе;
2) бұл әрекет қылмыстық құқық бұзушылық болып табыла ма және ол қандай қылмыстық заңда көзделген (бап, бөлім, тармақ) ;
3) Бұл әрекетті сотталушы жасағаны дәлелденген бе;
4) сотталушы осы қылмыстық құқық бұзушылықты жасағаны үшін кінәлі ме;
5) оның жауапкершілігі мен жазасын жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар бар ма;
6) сотталушы өзі жасаған қылмыстық құқық бұзушылық үшін жазалануға жатады ма;
7) сотталушыға қандай жаза тағайындалуы тиіс;
8) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 74 және 76-баптарында көзделген жағдайларда үкімді жаза тағайындамай немесе жазадан босатпай қоюға не қылмыстық жазаны өтеуді кейінге қалдыру туралы негіздер бар ма;
9) бас бостандығынан айыруға сотталған адам қандай түрдегі және режимдегі қылмыстық-атқару жүйесі мекемесінде жазасын өтеуге тиіс;
10) кімнің пайдасына және қандай мөлшерде азаматтық талап қанағаттандырыла ма;
11) азаматтық талап қоюды немесе ықтимал тәркілеуді қамтамасыз ету үшін тыйым салынған мүлікпен қалай әрекет ету керек;
12) заттай дәлелдемелермен қалай әрекет ету керек;
13) процестік шығындар кімге, қандай мөлшерде жүктелуге тиіс;
14) сот сотталушыны құрметті, әскери, арнаулы немесе өзге де атақтан, сыныптық шеннен, дипломатиялық дәрежеден, біліктілік сыныбынан, мемлекеттік наградалардан айыруға (Қазақстан Республикасының Президентіне айыру туралы ұсыныс енгізуге) тиіс пе;
15) Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 91-бабында көзделген жағдайларда медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы;
16) қылмыстық құқық бұзушылық жасауға ықпал ететін мән-жайлардың болуы туралы;
17) сотталушыға қатысты бұлтартпау шарасы туралы;
18) алдыңғы үкім бойынша шартты соттаудың күшін жою немесе оны сақтау туралы.
19) алдыңғы үкім бойынша кепілгерлік белгілей отырып, қылмыстық жауаптылықтан босатудың күшін жою туралы (07.11.2014 ж.ҚРЗ редакциясында).
Ақтау үкімін шығарған кезде сот тергеу органдарының, прокуратураның, соттың заңсыз әрекеттеріменан адамға келтірілген зиянды өтеу туралы мәселе бойынша шешім қабылдайды.
Сотталушы бірнеше қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп айыпталған кезде сот осы баптың бірінші бөлігінің 1) – 7) тармақтарында көрсетілген мәселелерді әрбір қылмыстық құқық бұзушылық бойынша жеке-жеке шешеді.
Егер бірнеше сотталушы қылмыстық құқық бұзушылық жасады деп айыпталса, сот әрбір сотталушыға қатысты осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген барлық мәселелерді жеке-жеке шешеді, оның жасалған іс-әрекетке қатысуының рөлі мен дәрежесін айқындайды.
Осы баптың бірінші бөлігінде санамаланған негізгі мәселелерді шешкеннен кейін сот мынадай қосымша мәселелерді шешуге көшеді:
1) ата – анасыз қалған сотталған адамның, ал қажет болған жағдайда-жәбірленушінің кәмелетке толмаған балаларының орналасуы туралы;
2) сотталған адамның мүлкін, қажет болған жағдайларда жәбірленушінің мүлкін қорғау туралы;
3) жеке қаулы шығару қажеттілігі туралы.
4) алдыңғы үкім бойынша кепілгерлік белгілей отырып, қылмыстық жауаптылықтан босату жойылған жағдайда кепіл нысанасының тағдыры туралы (07.11.2014 ж.ҚРЗ редакциясында).
Егер Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі басқа соттың бастамасы бойынша осы қылмыстық іс бойынша қолдануға жататын заңды немесе өзге де нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсынымды іс жүргізуге қабылдаса, сот үкімнің қаулысын кейінге қалдыруға міндетті.
Көрсетілген мақаладағы барлық сұрақтар логикалық ретпен берілген-сұраққа әрбір келесі жауап алдыңғы жауаптан туындайды. Егер бірінші мәселе бойынша судья сотталушы жасаған әрекеті орын алмаған деген қорытындыға келсе, онда қылмыс оқиғасы болмағаны үшін ақтау үкімі шығарылуы тиіс. Егер көрсетілген сұрақтың жауабы оң болса, онда келесі сұрақ тиісінше талқыланады.
Екінші мәселе бойынша да осындай шешім қабылданады. Егер оң жауап болса, онда келесі сұрақ талқыланады, егер теріс болса, онда қылмыс құрамының жоқтығы үшін ақтау үкімі шығарылады.
Егер сотталушының қылмыс жасағаны үшін кінәсі расталмаса, сол негіз бойынша ақтау үкімін шығару керек.
Сотталушының іс – әрекет жасағаны дәлелденген бе деген сұраққа жауап бергенде, сотталушының кінәсіне тағылған іс-әрекет дәл сотталушының іс-әрекетінің немесе әрекетсіздігінің нәтижесі болып табылатыны туралы даусыз қорытынды жасау үшін дәлелдемелердің жеткіліктілігін анықтау қажет.
Сотталушының кінәсі туралы сұраққа теріс жауап оның осы қылмысты жасауға қатысуының дәлелденбегені үшін ақтау үкімін шығаруға әкеп соғады. Бұл сұраққа оң жауап болған жағдайда, сот сотталушының өз кінәсін мойындауы кез-келген басқа дәлел сияқты жан-жақты тексерілуі керек екенін ескеруі керек. Іс бойынша дәлелдемелер жиынтығы болған кезде ғана сот сотталушының кінәсі туралы қорытынды жасауға құқылы.
Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлардың тізбесі Қазақстан Республикасы ҚК 53,54-бабында келтіріледі. Бұл ретте жауапкершілікті ауырлататын мән-жайлардың тізбесі толық болып табылатынын және кеңейтілген түсіндіруге жатпайтынын ескеру қажет. Сот белгілеген барлық өзге мән-жайлар жауапкершілікті ауырлататын мән-жайлар деп таныла алмайды, бірақ жаза тағайындау кезінде ескерілуі мүмкін.
Сотталушы жасаған қылмысы үшін жазалануға жата ма деген сұраққа теріс жауап сот адамның алғаш рет ауырлығы аз немесе орташа қылмыс жасағанын анықтаған кезде немесе ол айыптаған әрекет қоғамға қауіпті болмай қалғанда ғана болуы мүмкін. Осы сұраққа оң жауап берген кезде сот қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесін, кінәлінің жеке басын, жауапкершілікті жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды ескере отырып, жаза тағайындайды.
Рақымшылық жасау туралы акт шығарылған жағдайда, адам қамауда болу уақыты сотталушыға тағайындалған жазаны сіңірген кездегі, сондай-ақ шартты түрде сотталған және үкімнің орындалуы кейінге қалдырылған кездегі сияқты жазасын өтеуге жатпайды.
Түзеу мекемесінің түрі қылмыстың сипатына, қылмыстың қасақана немесе абайсызда жасалуына, қылмыстың қандай да бір қайталануының болуына және басқа да мән-жайларға байланысты қылмыстық заңға сәйкес бас бостандығынан айыруға сотталған адамға тағайындалады.
Азаматтық талап қоюды шешу туралы мәселе, егер ол сот отырысында қаралатын болса, талқыланады. Үкімнің сипаттамалық-дәлелді бөлігінде азаматтық талапты қанағаттандыру немесе қанағаттандырудан бас тарту не оны қараусыз қалдыру себептері міндетті түрде келтірілуге тиіс. Қанағаттандыруға жататын залал сомаларының есептеулері келтірілуге тиіс.
Азаматтық талап қоюды немесе ықтимал тәркілеуді қамтамасыз ету үшін тыйым салынған мүлік бойынша шешім қабылдау керек. Ақтау үкімі шығарылған жағдайда сот үкімінде айыпталушының немесе айыпталушының іс-әрекеті үшін материалдық жауаптылықтағы адамдардың мүлкіне салынған тыйым салуды жою туралы шешім болуға тиіс.
ҚІЖК-нің 118-бабына сәйкес сот іс материалдарына қоса тіркелген заттай дәлелдемелер бойынша, сондай-ақ алдыңғы үкім бойынша кепілгерлік белгілей отырып, қылмыстық жауаптылықтан босату жойылған жағдайда кепілдің тағдыры туралы шешім қабылдауы тиіс.
ҚІЖК-нің 177, 178-баптарына сәйкес кімнен және қандай мөлшерде шешілуі тиіс сот шығындарын өндіріп алу туралы мәселе.
Қазақстан Республикасы ҚК 49-бабына сәйкес арнаулы әскери немесе құрметті Атақтан, сондай-ақ мемлекеттік наградалардан айыру туралы мәселе шешіледі.
Қазақстан Республикасы ҚК 91-бабында көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын соттың ықтимал қолдануы туралы мәселе адамның есі дұрыс емес күйде қылмыс жасауы не қылмыс жасалғаннан кейін психикалық ауытқуы бар адам жасаған кезде туындайды.
Егер сот талқылауы барысында қылмыс жасауға ықпал ететін мән-жайлар анықталса, онда сот ҚІЖК-нің 405-бабына сәйкес жеке қаулы шығаруға құқылы.
Сотталушыға қолданылған бұлтартпау шарасының күшін жою, өзгерту немесе одан бас тарту туралы мәселені шеше отырып, сот ҚІЖК-нің 18-тарауын басшылыққа алуға тиіс.
Сотталған адамда шартты түрде соттау, кепілгерлік белгілей отырып қылмыстық жауаптылықтан босату түріндегі жаза шарасы бар үкім болған кезде сот кез келген жағдайда осы жазаның күшін жою немесе оны сақтау туралы мәселені шешуге тиіс.
Ақтау үкімі шығарылған жағдайда сот тергеу органдарының, прокуратураның, соттың заңсыз әрекеттерінен келтірілген зиянды өтеу мәселесі бойынша да шешім қабылдайды. Бұл мәселе ҚІЖК-нің 4-тарауымен реттелген.
Егер сотталушыға қылмыстық кодекстің бірнеше баптары бойынша айып тағылса, онда сот ҚІЖК – нің 390-бабының бірінші бөлігінің 1) - 7) тармақшасында баяндалған мәселелерді әрбір қылмыстық қылмыс бойынша жеке шешеді.
Қылмыс (қылмыс) жасағаны үшін бірнеше адам айыпталған кезде, сот ҚІЖК-нің 390-бабында көрсетілген барлық мәселелерді әрқайсысына жеке-жеке сотталушыға қатысты шешеді және осылайша жасалған қылмыста әрқайсысының рөлі мен кінәлілік дәрежесін анықтайды.
Сот кәмелетке толмаған балалардың, ал жекелеген жағдайларда жәбірленушінің сотталған адамның мүлкін, ал жекелеген жағдайларда жәбірленушінің мүлкін қорғау туралы құрылғысына, жеке қаулы шығаруға қатысты ҚІЖК-нің 390-бабының 5-бөлігінде баяндалған мәселелерді шешкен кезде жеке қаулы шығарады.
Кез келген жағдайда, егер Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі осы іс бойынша қолдануға жататын заңды немесе өзге актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсынымды іс жүргізуге қабылдаған болса, сот үкімнің қаулысын кейінге қалдыруға міндетті.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексіне түсініктемесі
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
