476-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы қылмыстық процестік кодексінің үкімін орындау кезінде соттың қарауына жататын мәселелер

Соттың қарауына үкімнің орындалуына байланысты мынадай мәселелерді қарау жатады:

1) түріндегі жазадан қасақана жалтарған жағдайда ауыстыру туралы:

қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін тағайындалған айыппұл – қоғамдық жұмыстарға тарту не қамауға алу (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 41-бабы);

қылмыс жасағаны үшін тағайындалған айыппұл-бас бостандығынан айыру (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 41-бабы);

қоғамдық жұмыстарға тарту – қамауға алу (Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 43-бабы);

бас бостандығын шектеу-бас бостандығынан айыру (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 44-бабы);

2)қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін қоғамдық жұмыстарға тарту не қамауға алу, ал қылмыс жасағаны үшін – бас бостандығынан айыру арқылы тағайындалған түзеу жұмыстарын орындауға кедергі келтіретін мән-жайлар туындаған жағдайда ауыстыру туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 42-бабы);

3) қоғамнан оқшаулауға байланысты емес жазаға сотталған, бақылаудан жасырынған және жазасын өтеуден жалтарған адамдарға қатысты іздестіруді жариялау, тоқтату және бұлтартпау шарасын сайлау туралы;

4) қылмыстық-атқару заңнамасына сәйкес бас бостандығынан айыруға сотталған адамға үкім бойынша тағайындалған қылмыстық-атқару жүйесі мекемесінің түрін өзгерту туралы;

5) жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 72-бабы), Жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру не тағайындалған жаза мерзімін қысқарту туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 73-бабы);

6)жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатудың күшін жою туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 72-бабының жетінші бөлігі);

7) медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдана отырып немесе қолданбай ауруына байланысты жазадан босату туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 75-бабы), сондай-ақ жазаларды одан әрі орындау үшін, оның ішінде сауығып кетуіне байланысты жазадан босату туралы қаулылардың күшін жою туралы;

8) шартты соттаудың күшін жою немесе пробациялық бақылау мерзімін ұзарту туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 64-бабы);

9) бас бостандығын шектеуге сотталған үшін бұрын толық немесе ішінара белгіленген міндеттердің күшін жою туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 44-бабы);

10) жазаны орындауды кейінге қалдырудың күшін жою туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 74-бабы);

11) соттың айыптау үкімінің ескіру мерзімінің өтуіне байланысты жазаны өтеуден босату туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 77-бабы);

12)егер бұл уақыт бойынша соңғы үкімде шешілмесе, басқа да орындалмаған үкімдер болған кезде Үкімді орындау туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 60-бабы);

13)қамауда ұстау, сондай-ақ емдеу мекемесінде болу уақытын есепке жатқызу туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 62, 97, 98-баптары);

14) медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын ұзарту, өзгерту немесе қолдануды тоқтату туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 96, 98-баптары);

15) сотталған жасаған іс-әрекетті жазадан босату немесе жазаны жеңілдету, оның біліктілігін өзгерту, кері күші бар не жасалған іс-әрекет үшін қылмыстық жауаптылықты жоятын қылмыстық заң шығару, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі үкім шығару кезінде сот қолданған заңды немесе өзге де нормативтік құқықтық актіні, сондай-ақ қылмыстық заңның күшін жою салдарынан жаза мерзімін қысқарту, қылмыстардың қайталануы туралы рақымшылық жасау туралы (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6-бабы);

16) қылмыстық-атқару заңнамасына сәйкес түзеу жұмыстарына сотталған адамның жалақысынан ұстап қалу мөлшерін азайту, сондай-ақ сот үкімі бойынша сотталған адамнан айыппұлды, өзге де жазаларды төлеуді бөліп төлеу және кейінге қалдыру туралы;

17) үкімді орындау кезінде туындайтын күмән мен түсініксіздіктің кез келген түрін түсіндіру туралы;

18) сотталған адамның қайтыс болуына байланысты іс жүргізуді тоқтату туралы;

19) сотталғандардың қылмыстық-атқару жүйесі мекемесі адамдарының, прокурордың үкімді орындауға байланысты мәселелер бойынша іс-әрекеттері мен шешімдеріне шағымдарын қарау туралы;

20) соттылықты алып тастау туралы.

1.Үкімді орындау процесінің басталуымен сот функциялары аяқталмайды. Қабылданған сот шешімдерінің тұрақтылығын, жазаларды орындау барысында заңдылықтың жоғары деңгейін, жазаларды орындау, сотталғандардың құқықтарын қамтамасыз ету және қорғау саласындағы мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін қолдау үшін үкімдерді орындау кезінде соттардың заңды және негізделген іс жүргізу қызметі елеулі мәнге ие болады. Түсіндірме мақалада сот үкімді орындау барысында шешуге құқылы мәселелер шеңбері көрсетілген. Көбіне аталған мәселелер үкімді орындау барысында қылмыстық заңның нормаларын дұрыс қолданумен байланысты.

2.Бас бостандығынан айыруға сотталғандардың мінез-құлқы мен еңбекке деген көзқарасына байланысты түзеу мекемесінің түрі өзгертілуі мүмкін. Оң сипаттағы сотталғандар жазасын одан әрі өтеу үшін: түрмеден түзеу колониясына – сотталғандар түрмеде сот үкімі бойынша тағайындалған мерзімнің кемінде жартысын өтегеннен кейін ауыстырылуы мүмкін; жалпы және қатаң режимдегі түзеу колонияларынан колонияға – қонысқа – жеңіл ұстау жағдайларында жүрген сотталғандар ауырлығы аз және орташа қылмыстар үшін жаза мерзімінің кемінде төрттен бірін, ауыр қылмыстар үшін жаза мерзімінің кемінде үштен бірін, ал аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін сотталғандар немесе бұрын шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған қылмыстар үшін жаза мерзімінің кемінде төрттен бірін өтегеннен кейін жазаның қалған өтелмеген бөлігі кезеңінде бас бостандығынан айыруды және жаңа қылмыстар жасағандарды өтеу – жаза мерзімінің кемінде үштен екісі. Мыналар: қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде сотталғандар; өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандар, сондай-ақ өмір бойына бас бостандығынан айыру белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айырумен кешірім жасау тәртібімен ауыстырылған сотталғандар; кешірім жасау тәртібімен өлім жазасы бас бостандығынан айырумен ауыстырылған сотталғандар; міндетті емдеуден өтпеген сотталғандар, сондай-ақ өмір бойына бас бостандығынан айыру белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айыру жабық үлгідегі медициналық мекемелерде арнайы емдеуді талап ететіндер; қоныс-колонияға ауыстыруға жазбаша нысанда келісім бермеген сотталғандар. Жазаны өтеудің белгіленген тәртібін қасақана бұзушылар болып табылатын сотталғандар: қоныс-колониядан бұрын сот түрі айқындаған түзеу колониясына; олар сот үкімі бойынша жіберілген қоныс-колониядан жалпы режимдегі түзеу колониясына; жалпы және қатаң режимдегі түзеу колонияларынан мерзімге түрмеге ауыстырылуы мүмкін түрмеге жіберілген режим түріндегі түзеу колониясында қалған жазасын өтеумен үш жылдан аспайды. Түзеу мекемесінің түрін өзгертуді сот түзеу мекемесі бастығының ұсынысы негізінде жүзеге асырады. Жазаны одан әрі өтеу үшін оң сипаттағы сотталғандарды ұстау режимінің неғұрлым жұмсақ түрін көздейтін түзеу мекемесінің бір түрінен екіншісіне ауыстыру туралы мәселені шешу кезінде сотталушының режимнің неғұрлым жұмсақ түрі бар түзеу колониясында болу мерзімінен емес, сот үкімі бойынша тағайындалған жалпы жаза мерзімінен бастау керек. Сот заңда көзделмеген себептер бойынша режимнің неғұрлым жұмсақ түрі бар түзеу мекемесіне ауысудан бас тартуға құқылы емес, мысалы: тағайындалған жазаның жұмсақтығы, сотталушының осы түзеу мекемесінде болуының қысқа мерзімділігі, сотталғандардың кінәсін жоққа шығару, бұрын сотталғандарының болуы, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін жазасын өтеу және т. б.

3.Сотталған жаза мерзімінің заңда белгіленген бөлігін өтеген кезде жазаны орындаушы орган жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату немесе жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстыру туралы мәселені қарау үшін сотқа өтінішхат беру құқығының басталғаны туралы сотталғанды бес күн мерзімде жазбаша хабардар етуге міндетті.

Жазаны орындайтын мекеме немесе орган кешірім жасауға ұсынатын сотталған адамға қатысты тиісті өтінішхат Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалатын тәртіппен енгізіледі.

Сотталған адамның жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы, жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру туралы және жазаны орындаушы органның кешірім жасау туралы өтінішхатына оның жазаны өтеу кезінде жеке басын, мінез-құлқын, еңбекке және оқуға деген көзқарасын сипаттайтын деректер қоса беріледі.

4.Әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сотта қорғау құқығын белгілейтін Конституцияның 13-бабына сәйкес жазаны орындайтын мекемелер мен органдар әкімшілігінің жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатудан бас тарту немесе жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстыру туралы қаулысына сотталған адам, оның қорғаушысы сол жердегі сотқа шағымдана алады жазасын өтеу. Жазаны одан әрі өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы сотқа өтінішхат жіберу туралы және т. б. жазаны орындайтын мекеменің немесе органның әкімшілігі жәбірленушіге немесе оның өкіліне хабарлайды. Жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босату немесе жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыру туралы мәселелерді сотталған адамның жазасын өтеу орны бойынша аудандық және оған теңестірілген соттың судьясы шешеді. Ұсыным жіберген мекемелер мен органдар өкілдерінің, сондай-ақ сотталған мен прокурордың сот отырысына қатысуы міндетті. Сотталған адам сотқа ұсынылған материалдармен танысуға, оларды қарауға қатысуға, өтінішхаттар мен қарсылық білдірулерді мәлімдеуге, түсініктемелер беруге, дәлелдемелер беруге құқылы. Қорғаушының сот отырысына қатысуы кәмелетке толмағандарға, іс бойынша сот ісін жүргізу жүргізілетін тілді білмейтін адамдарға, сондай-ақ дене немесе ақыл-ой кемістігіне байланысты өз құқықтарын дербес жүзеге асыра алмайтын адамдарға қатысты ұсыну қаралатын жағдайларда міндетті. Шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы мәселені қарау кезінде жәбірленушінің немесе оның өкілінің пікірі ескеріледі. Сот шешімі қаулы түрінде шығарылады, ол ұсынымды қарау нәтижесінде сот келген қорытындылардың дәлелді және егжей-тегжейлі негіздемесін қамтуға тиіс. Сот отырысының хаттамасында сот отырысының барысы көрсетілуге, соттың және процеске қатысушылардың барлық іс-әрекеттері көрсетілуге, адамдардың өтінішхатқа, прокурор мен қорғаушының, жәбірленушінің немесе оның өкілінің пікіріне қатысты түсіндірмелері егжей-тегжейлі баяндалуға тиіс. Шартты түрде мерзімінен бұрын босату және жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыру туралы мәселелерді қарау кезінде қылмыстық процесті кез келген оңайлатуға, қаулылардың мәтінін баяндай отырып, алдын ала дайындалған бланкілерді пайдалануға, бір сот отырысында көптеген материалдарды қарауға жол берілмейді. Үкімнің орындалуын жүргізетін немесе кәмелетке толмаған адамның түзелуін қамтамасыз ететін органның өтінішхатын қарау нәтижелері бойынша судья өтінішхатты қанағаттандыру туралы не оны қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім қабылдай алады. Жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы өтінішхатты қарастыра отырып, сот бас бостандығынан айырудың өтелмеген мерзімін шартты түрде соттаумен алмастыруға, жазаның өтелмеген мерзімін қысқартуға құқылы емес, тек сотталған адамды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға не жазаның өтелмеген бөлігін заңда көзделген шарттар болған кезде басқа, неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыруға немесе одан бас тартуға құқылы.

5.Ауырлығы аз немесе орташа қылмыстар үшін жазасын өтеушілерге шартты түрде мерзімінен бұрын босату тағайындалған жаза мерзімінің кемінде 1/3-ін өтеген кезде, ауыр қылмыс үшін – кемінде жартысын және аса ауыр қылмыс үшін – тағайындалған жаза мерзімінің кемінде 2/3-ін өтеген кезде қолданылуы мүмкін. Бұл ретте сотталған адамның бас бостандығынан айырудың нақты өтелген мерзімі алты айдан кем болмайтынын есте ұстаған жөн. Бұл шарт жазаның басқа түрлеріне қолданылмайды, сондықтан бас бостандығынан айырудан басқа, жаза түрлерін өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы мәселе алты ай мерзім өткенге дейін қойылуы мүмкін. Кәмелетке толмаған жаста қылмыс жасаған адамдар жазаның екі түрін өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін: ауырлығы аз немесе орташа қылмыс үшін жаза мерзімінің кемінде 1/4, ауыр қылмыс үшін жаза мерзімінің кемінде 1/3 және аса ауыр қылмыс үшін жаза мерзімінің кемінде жартысы нақты өтелгеннен кейін бас бостандығынан айыру және түзеу жұмыстары, ауыр қылмыс үшін жаза мерзімінің кемінде адамның өміріне қол сұғумен ұштасады; адам өміріне қол сұғумен ұштасатын аса ауыр қылмыс үшін тағайындалған жаза мерзімінің кемінде үштен екісі.

6.Сотталғанның мінез – құлқын ескере отырып, ауырлығы орташа және ауыр қылмыстар үшін тағайындалған бас бостандығынан айыру мерзімінің өтелмеген бөлігі оған жазаның кез келген неғұрлым жеңіл түрімен ауыстырылуы мүмкін: қамауға алу, бас бостандығын шектеу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, ал сотталған әскери қызметшілерге қатысты-тәртіптік әскери бөлімде ұстау немесе әскери қызмет бойынша шектеу. Бұл ретте адам қосымша жазаны өтеуден толық немесе ішінара босатылуы мүмкін. Бас бостандығынан айырудың өтелмеген бөлігі шағын және орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін жаза мерзімінің кемінде 1/3 бөлігін, ауыр қылмыстар үшін жаза мерзімінің жартысын немесе бұрын бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған және жазаның өтелмеген бөлігі қалған кезеңде жаңа қылмыстар жасаған сотталушы іс жүзінде өтегеннен кейін жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстырылуы мүмкін. Жазаның неғұрлым жеңіл түрін өтеу сот үкімі бойынша тағайындалған жазаның өтелмеген қалған бөлігіне тең мерзімге тағайындалады. Алайда, бұл мерзім неғұрлым жеңіл жазаның тиісті түрі үшін заңмен белгіленген жоғарғы шектен аспауы керек. Сот үкімімен тағайындалған бас бостандығынан айыру жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстырылған адамдар бұдан әрі заңнамада белгіленген негізде және тәртіппен жазаның жаңа, неғұрлым жеңіл түрін өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін. Шартты түрде мерзімінен бұрын босатудан айырмашылығы, бас бостандығынан айырудың өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстыру сотталушының орынсыз мінез-құлқына байланысты жойылмайды. Сотталған адам жазаның неғұрлым жеңіл түрін өтеу кезінде жаңа қылмыс жасаған жағдайда, ол үшін тағайындалған жазаға бас бостандығынан айырудың өтелмеген бөлігі емес, жаңа жазаның өтелмеген бөлігі ғана толық немесе ішінара қосылады. Сотталған адамға жаза рақымшылық жасау немесе кешірім жасау актісімен не сот қаулысымен жеңілдетілген жағдайларда, сот жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолданған кезде рақымшылық жасау немесе кешірім жасау актісінде не сот қаулысында белгіленген жазаны негізге ала отырып, өтелген жазаның нақты бөлігін есептеуге тиіс. Шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған жағдайда соттар қандай да бір сынақ мерзімін белгілемеуге тиіс, өйткені мұндай мерзім жазаның өтелмеген бөлігі болып табылады. Осыған байланысты шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы қаулының қарар бөлігінде сотталған адам өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатылатын нақты күнтізбелік жаза мерзімін көрсету және сотталған адамды босатудың шартты түрде мерзімінен бұрын сипаты туралы және т. б. көрсету қажет.

7.Шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстыру туралы өтінішхатты қарау нәтижелері бойынша шығарылған судьяның қаулысы үкім шығарған сотқа іске қосу үшін; адамның тұрғылықты жері бойынша ішкі істер органына оның мінез-құлқын бақылауды жүзеге асыру үшін, сондай-ақ кәмелетке толмағанға қатысты оның кәмелетке толмағандардың істері бойынша оның тұрақты тұрғылықты жері бойынша; жәбірленушіге не оның өкіліне және шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған адамға және жазаның өтелмеген бөлігі жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстырылған адамға тапсырылуы тиіс. Шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған адамдар жаза мерзімінің өтелмеген бөлігі ішінде жаңа қылмыс, оған әкімшілік жаза қолданылуы мүмкін Әкімшілік құқық бұзушылық, шартты түрде тақтадан босатуды қолдану кезінде сот жүктеген міндеттерді орындаудан қасақана жалтару жасаған жағдайда, заңнамада көзделген салдарларды түсіндіруі қажет; бұдан басқа, сотталғандарға қаулыға апелляциялық тәртіппен шағымдану құқығын түсіндіру, бұл туралы сот отырысының хаттамасында көрсету қажет.

8.Шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы және жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыру туралы өтінішхатты қарау нәтижелері бойынша шығарылған судьяның қаулысына сотталған, оның қорғаушысы, жәбірленуші не оның өкілі Жоғары тұрған сотқа шағымдана алады және прокурор наразылық білдіре алады.

9.Адамды ауруға байланысты жазаны одан әрі өтеуден босатуға: жазаны өтеу кезеңінде адамның өз әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) нақты сипаты мен қоғамдық қауіптілігін сезіну мүмкіндігінен айыратын психикалық бұзылыстың басталуы не оларға басшылық жасау, соның салдарынан жазаны одан әрі орындау мүмкін болмайтын; жазаны өтеуге кедергі келтіретін өзге де ауыр сырқаттың болуы негіз болып табылады. Жасалған қылмыстың ауырлығына, тағайындалған жаза мерзіміне, жазаның өтелмеген бөлігінің шамасына, сотталған адамның түзелу дәрежесіне және басқа да мән-жайларға қарамастан, адам психикалық бұзылудың басталуына байланысты жазасын өтеуден босатылуға жатады. Мұндай адамды жазадан босату міндетті болып табылады және сот аталған мәселелерді талқылауға кірмеуі керек. Психикалық бұзылуына байланысты жазасын өтеуден босатылған адамға бір мезгілде медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары тағайындалуы мүмкін. Бұл ретте медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары ауыр психикалық бұзылулар осы адамдардың өзге де елеулі зиян келтіру қаупімен не өзіне немесе басқа адамдарға қауіп төндірумен байланысты болған жағдайларда ғана тағайындалады. мәжбүрлеу шараларының түрін сот психиатр-дәрігерлердің қорытындысы негізінде, психикалық бұзылыстың сипаты мен тереңдігін, психикалық бұзылумен ауыратын адамның қоғамдық қауіптілік дәрежесін ескере отырып сайлайды жазаны өтеу кезеңінде оларға өзге де елеулі зиян келтіру мүмкіндігі,оны емдеу қажеттілігі. Өзге аурумен ауыратын адам, егер дәрігерлік комиссия белгілеген ауру Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі мен денсаулық сақтау министрлігі бекіткен аурулар тізбесіне енгізілген жағдайда ғана жазасын өтеуден босатылуы мүмкін. Сотталған адамның ауыр сырқатының болуы және осыған байланысты жазаны одан әрі өтеу мүмкін .стігі арнайы дәрігерлік комиссияның қорытындысымен белгіленеді, ол жүргізілетін емнің сәтсіздігін куәландыратын науқасты мұқият медициналық тексеруден кейін беріледі. Қамауға алу не тәртіптік әскери бөлімде ұстау түріндегі жазасын өтеп жүрген әскери қызметшілер оларды әскери қызметке жарамсыз ететін ауырған жағдайда жазасын одан әрі өтеуден босатылады. Жазаны орындаудың мүмкін .стігі аурудың сипатына байланысты болуы керек, ол соншалықты ауыр, сондықтан сотталған адам әскери қызметке мүлдем жарамсыз деп танылады. Өзге де ауыр сырқатқа шалдыққан адамды жазасын одан әрі өтеуден босату міндет емес, соттың құқығы болып табылады. Сот адамды жазасын өтеуден босатуға не өтелмеген жазаны неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыруға немесе одан бас тартуға құқылы. Егер аурудың сипаты сотталғандардың жазаның неғұрлым жеңіл түрін өтеуіне кедергі келтірмесе және сот сотталғанды (оның ішінде әскери қызметшіні) жазаны одан әрі өтеуден толық босату мүмкін емес деп санаса, мұндай ауыстыру мүмкін болады. Бұл ретте жасалған қылмыстың ауырлығын, өтелген жазаның мерзімін, сотталған адамның денсаулық жағдайын, оның жеке басын сипаттайтын деректерді, оның түзелу дәрежесін және аурудың тағайындалған жазаны өтеуге қаншалықты кедергі келтіретінін ескеру қажет. Өтелмеген жаза мерзімін шартты соттаумен ауыстыруға не оны қысқартуға жол берілмейді. Адамды ауруына байланысты жазасын одан әрі өтеуден босату туралы мәселені сот жазаны орындайтын орган немесе мекеме бастығының ұсынуы бойынша не сотталған адамның өтініші бойынша қарайды. Жазаны орындайтын мекеменің немесе органның әкімшілігінің ұсынымында сотталған адам туралы, ол зардап шегетін аурудың сипаты туралы деректер, ал өзге де ауыр аурумен ауыратын адамға қатысты ол жасаған қылмыстың ауырлығы, оның жеке басы, жазаны өтеу кезеңіндегі мінез-құлқы туралы мәліметтер қамтылуға тиіс. Адамды жазасын одан әрі өтеуден босату туралы Әкімшіліктің ұсынуына (сотталған адамның өтінішхатына) тиісті құжаттар қоса берілуге тиіс, соның негізінде сот шешім қабылдауға тиіс: дәрігерлік қорытынды, үкімнің көшірмесінен үзінді көшірме, аурулар тізбесінен үзінді көшірме, сондай-ақ жазаның нақты өтелгені туралы, жазаны өтеу кезінде сотталған адамның мінез-құлқы туралы куәландыратын құжаттар және басқа сипаттайтын деректер. Әкімшілікті ұсынумен (сотталған адамның өтінішхатымен) бір мезгілде материалдары сот отырысында зерттеуге жататын сотталған адамның жеке дело сотқа жіберіледі. Қоғамдық жұмыстарға, түзеу жұмыстарына тарту немесе бас бостандығын шектеу түріндегі жазасын өтеп жатқан адамды 1 немесе 2 топтағы мүгедек деп тану адамды жазасын одан әрі өтеуден мерзімінен бұрын босату немесе жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстыру туралы сотқа ұсыныс енгізу үшін негіз болып табылады. Соттың адамды ауруына байланысты жазасын одан әрі өтеуден босатудан бас тартуы әкімшіліктің қайта ұсынуы немесе сотталған адамның өтінішхаты бойынша бұл мәселені қарау үшін кедергі болып табылмайды. Сот жазаны одан әрі өтеуден босатылуға жатпайтын адамды жазадан босатуды болдырмау мақсатында дәрігерлік қорытындының негізділігін, жүргізілген стационарлық емдеу нәтижелерін мұқият тексеруі қажет. Дәрігерлік қорытындыда сот үкімі бойынша қылмыстық жазаны өтеу кезінде адамның психикалық жай-күйі, сондай-ақ психикалық бұзылыстың сипаты мен тереңдігі, адам анықталған ауруды ескере отырып, өзіне және басқа адамдарға қауіп төндіретіні, ол өзге елеулі зиян келтіруге қабілетті ме, мәжбүрлеп қолдану қажет пе екендігі туралы мәліметтер көрсетілуі тиіс медициналық сипаттағы шаралар және қайсысы; аурудың сипаты мен ауырлығын ескере отырып, адам өз құқықтарын жүзеге асыра ала ма. Өзге ауыр аурумен ауыратын адамға қатысты дәрігерлік қорытындыда аурудың сипаты, жүргізілген ем, стационарлық емнің оң нәтиже бермегені, аурудың қайтымсыз салдары бар екендігі, үдеуі, соның салдарынан жазаны одан әрі өтеуге кедергі келтіретіні туралы деректер көрсетілуі тиіс, ал әскери қызметшіге қатысты мыналарға байланысты ол әскери қызметке жарамсыз деп танылған ауру. Дәрігерлік қорытындының негізділігіне күмән туындаған жағдайда сот тиісті сараптама тағайындауға құқылы. Адамды ауруына байланысты жазасын одан әрі өтеуден босату туралы мәселені сотталған адамның жазасын өтеу орны бойынша сот шешеді. Егер әкімшіліктің ұсынысы мен дәрігерлік қорытындыдан жазаны өтеу кезінде психикалық ауытқушылықпен ауырған адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану қажет екендігі байқалса, онда оны ауру бойынша жазаны өтеуден босату туралы мәселе үш судья құрамында облыстық немесе оған теңестірілген соттың медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы мәселесімен бір мезгілде қаралады. Сот отырысына ұсыным жіберген органдар мен ұйымдар өкілінің, қорытынды берген дәрігерлік комиссия өкілінің, қорғаушының қатысуы міндетті. Егер сотталған адам сот отырысына қатысса, онда сот оның заңнамада көзделген өз құқықтарын жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс. Сот отырысында хаттама жүргізіледі, онда соттың және процеске қатысушылардың барлық іс-әрекеттері көрсетілуге тиіс, қатысуы денсаулық жағдайы бойынша мүмкін болатын сотталған адамның, қорытынды берген дәрігерлік комиссия өкілінің, қорғаушы мен прокурордың ұсынымын, пікірлерін жіберген орган өкілінің түсіндірмелері баяндалады. Адамды ауруына байланысты жазасын өтеуден босату мәселесі бойынша Қаулы уәжді болуға, ол әкімшіліктің ұсынысын не сотталған адамның өтінішхатын қарау нәтижесінде келген сот қорытындыларының егжей-тегжейлі негіздемесін қамтуға тиіс. Жазаны одан әрі өтеуден босату туралы қаулыда адамның жазаны өтеу кезеңінде басталған және оны одан әрі өтеуге кедергі келтіретін психикалық ауытқушылықтан немесе өзге де ауыр аурудан зардап шегетіні туралы дәлелдер келтірілуге тиіс, ал жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түрімен ауыстырған кезде сот сотталғанды одан әрі өтеуден толығымен босатуды неге орынсыз деп санағаны дәлелдер келтірілуі тиіс жазалар. Әкімшіліктің ұсынысын не сотталған адамның өтінішхатын қарау нәтижелері бойынша қаулының көшірмесін үкім шығарған сотқа, жазаның орындалуын жүргізетін органдарға, сондай-ақ кәмелетке толмағандарға қатысты оның тұрақты тұрғылықты жері бойынша кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссияға іске қосу үшін жіберу қажет. Психикалық бұзылуына немесе өзге де ауыр ауруына байланысты жазасын одан әрі өтеуден босатылған адамның мінез-құлқын бақылауды жазаның орындалуын жүргізетін органдар жүзеге асырады. Психикалық бұзылудан немесе өзге де ауыр аурудан зардап шегетін адам жазаны өтеуге кедергі келтіретін мән-жайлар жойылғаннан кейін сауығып кеткен жағдайда, егер айыптау үкімін орындаудың ескіру мерзімі өтпесе, оған қатысты жазаны орындау қайта басталуы мүмкін. Адамның сауығып кету, оның емделу фактісі дәрігерлердің тиісті комиссиясының қорытындысымен белгіленеді, оны сот мұқият тексеруге тиіс. Адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылған уақыт бас бостандығынан айырудың бір күні үшін психиатриялық стационарда болған бір күн есебінен жаза мерзіміне есептеледі. Жазаның орындалуын қалпына келтіру жазаның орындалуын жүргізетін органдардың ұсынуы бойынша сот қаулысымен жүргізіледі. Ауруына байланысты жазасын одан әрі өтеуден босатылған адам жаңа қылмыс жасаған жағдайда, оның сауығып кеткенін анықтау мақсатында оны дәрігерлер комиссиясы міндетті түрде куәландыруға тиіс. 

10.Үкімдерді орындау процесінде туындайтын мәселелердің ішінде сотталған адамның шартты сотталуының күшін жою немесе оның сынақ мерзімін ұзарту да бар. Егер сынақ мерзімі аяқталғанға дейін шартты түрде сотталған адам өзінің мінез-құлқымен өзінің түзетілгенін дәлелдесе, сот шартты түрде сотталған адамның мінез-құлқын бақылауды жүзеге асыратын органның ұсынуы бойынша шартты соттаудың күшін жою туралы және сотталған адамның сотталғандығын алып тастау туралы қаулы шығара алады. Бұл ретте шартты соттау белгіленген сынақ мерзімінің кемінде жартысы өткеннен кейін жойылуы мүмкін. Егер шартты түрде сотталған адам өзіне әкімшілік жаза қолданылған қоғамдық тәртіпті бұзған болса, сот жоғарыда аталған органның ұсынысы бойынша сынақ мерзімін ұзарта алады, бірақ бір жылдан аспайды. Қоғамдық тәртіптің сынақ мерзімі ішінде шартты түрде сотталған адам жүйелі және қасақана бұзылған жағдайда не егер шартты түрде сотталған адам бақылаудан жасырынған болса, сот осы органның ұсынуы бойынша шартты соттаудың күшін жою және тағайындалған жазаны сот үкімімен орындау туралы қаулы шығарады. Шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде абайсызда не ауырлығы шамалы қасақана қылмыс жасаған жағдайда, шартты соттаудың күшін жою немесе оны сақтау туралы мәселені жаңа қылмыс үшін жаза тағайындау кезінде сот шешеді. Шартты түрде сотталған адам сынақ мерзімі ішінде ауырлығы орташа қасақана қылмыс, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған жағдайда сот шартты түрде соттаудың күшін жояды. Бас бостандығын шектеу түріндегі жазаны өтеу кезеңінде сот сотталған адамның мінез-құлқын қадағалауды жүзеге асыратын органның ұсынуы бойынша сотталған адамға бұрын белгіленген міндеттердің толық немесе ішінара күшін жоя алады: мамандандырылған органға хабарламай тұрақты тұрғылықты жерін, жұмысын және оқуын өзгертпеу, белгілі бір орындарға бармау, оқудан және жұмыстан бос уақытта тұрғылықты жерінен кетпеу, мамандандырылған органның рұқсатынсыз басқа жерлерге бармаңыз. Сот бас бостандығын шектеуге сотталған адамға оны түзетуге ықпал ететін басқа да міндеттерді орындауды: алкоголизмнен, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан, жыныстық жолмен берілетін аурулардан емделу курсынан өтуді, отбасына материалдық қолдау көрсетуді жүктей алады.

11.Айыптау үкімінің ескіру мерзімінің өтуіне байланысты жазаны өтеуден босату да үкімнің орындалу сатысы мәселелерінің шеңберіне кіреді. Қылмыс жасағаны үшін сотталған адам, егер айыптау үкімі ол заңды күшіне енген күннен бастап: А) ауырлығы аз қылмыс жасағаны үшін сотталған кезде үш жыл; б) ауырлығы орташа қылмыс жасағаны үшін сотталған кезде алты жыл; в) сотталған кезде он жыл деп есептей отырып, мынадай мерзімдерде орындалмаса, жазасын өтеуден босатылады ауыр қылмыс үшін; г) аса ауыр қылмыс үшін сотталған кезде он бес жыл. Егер сотталған адам жазасын өтеуден жалтарса, ескіру мерзімінің өтуі тоқтатыла тұрады. Бұл жағдайда ескіру мерзімінің өтуі адамды ұстаған немесе ол кінәлі болып келген сәттен бастап қайта басталады. Сотталған адам жазасын өтеуден жалтарған кезде өткен ескіру мерзімдері есепке жатқызылуға тиіс. Бұл ретте, егер ол шығарылған кезден бастап жиырма бес жыл Өтсе және ескіру мерзімі жаңа қылмыс жасау арқылы үзілмесе, айыптау үкімі орындалмайды. Өлім жазасына немесе өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталған адамға ескіру мерзімін қолдану туралы мәселені сот шешеді. Егер сот ескіру мерзімін қолдануға мүмкіндік таппаса, өлім жазасы өмір бойына бас бостандығынан айырумен, ал өмір бойына бас бостандығынан айыру жиырма бес жылға бас бостандығынан айырумен ауыстырылады. Бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыс жасағаны үшін сотталған адамдарға ескіру мерзімі қолданылмайды.

12.Сотталған адам алдыңғы үкім бойынша жазаны орындауды кейінге қалдыру кезеңінде жаңа қылмыс жасаған жағдайда, сот жаңа қылмыс үшін тағайындалған жазаға алдыңғы үкім бойынша толық немесе ішінара өтелмеген жазаны қосуға тиіс. Бұл ретте бірінші үкім бойынша жазаны орындауды кейінге қалдыру туралы қаулы шығару талап етілмейді. Жаңа қылмыс жазаны өтеуді кейінге қалдыру мерзімі өткеннен кейін және сотталған адамды жазасын өтеу үшін тиісті мекемеге жіберу туралы сот қаулысы заңды күшіне енгеннен кейін жасалған кезде, сот жаңа қылмыс үшін жазаны айқындап, үкімдер жиынтығы бойынша жаза тағайындау қағидаларын қолдануға міндетті. Егер жаңа іс бойынша үкім шығарылған кезде сотталған адамды жазасын өтеуден босату туралы немесе оны заң талап еткендей соттың тиісті мекемеге жіберуі туралы мәселе шешілмесе, сот тек жаңа қылмыс үшін жаза тағайындайды.

13.Үкім заңды күшіне енгенге дейін қамауда ұстау уақыты бас бостандығынан айыру, қамауға алу, тәртіптік әскери бөлімде ұстау түріндегі жаза мерзіміне бір күн үшін бір күн, бас бостандығын шектеу түрінде – екі күн үшін бір күн, түзеу жұмыстары және әскери қызмет бойынша шектеулер түрінде – үш күн үшін бір күн, ал қоғамдық жұмыстарға тарту түріндегі жаза мерзімінде-қоғамдық жұмыстардың төрт сағаты үшін бір күн қамауда ұстау есебінен. Үкім заңды күшіне енгенге дейін үй қамағында ұстау уақыты бас бостандығынан айыру, қамауға алу түріндегі жаза мерзіміне бір күнде екі күн, бас бостандығын шектеу түрінде – бір күнде бір күн, түзеу жұмыстары және әскери қызметі бойынша шектеулер түрінде – екі күнде бір күн, ал жаза түрінде жаза мерзіміне есептеледі қоғамдық жұмыстарға екі сағаттық қоғамдық жұмыстар үшін үй қамауында ұстаудың бір күні есебінен тарту. Сот үкімі заңды күшіне енгенге дейін адамды күзетпен ұстау уақыты және Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерде жасалған қылмыс үшін сот үкімімен тағайындалған бас бостандығынан айыруды өтеу уақыты адамды ұстап берген жағдайда бір күн үшін бір күн есебінен есептеледі. Сот талқылауына дейін қамауда отырған сотталған адамға айыппұл, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түріндегі жаза тағайындалған кезде, сот қамауда ұстау мерзімін ескере отырып, тағайындалған жазаны жеңілдетеді немесе оны осы жазаны өтеуден толығымен босатады. Қылмыс жасағаннан кейін психикалық аурумен ауырған адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылған уақыт жаза мерзіміне есептеледі. Қылмыс жасалғаннан кейін психикалық ауытқуы бар адам емделіп шыққан жағдайда, жаза тағайындау немесе оны орындауды қайта бастау кезінде адамға психиатриялық стационарда мәжбүрлеп емдеу қолданылған уақыт бас бостандығынан айырудың бір күні үшін психиатриялық стационарда болған бір күн есебінен жаза мерзіміне есептеледі. Стационарлық емдеуді талап ететін сотталған адамның психикалық жай-күйі өзгерген кезде сотталған адамды психиатриялық стационарға немесе өзге де емдеу мекемесіне орналастыру Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау туралы заңнамасында көзделген тәртіппен және негіздер бойынша жүргізіледі. Аталған мекемелерде болу уақыты жазаны өтеу мерзіміне есептеледі.

14.Медициналық сипаттағы, оның ішінде жазаны орындаумен байланысты мәжбүрлеу шараларын ұзарту, өзгерту немесе қолдануды тоқтату тәртібі заңнамамен реттеледі. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасы қолданылған сот қаулысының орындалуы қарауында психиатриялық стационарлар бар денсаулық сақтау органдарына және ішкі істер органдарына жүктеледі. Мәжбүрлеп емдеу қылмыстық жазамен қатар тағайындалған алкоголизмнен, нашақорлықтан, уытқұмарлықтан немесе психикасының бұзылуынан зардап шегетін адамдарға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдануды орындауды УСК айқындайды. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану және психиатриялық көмек көрсету жүктелген Денсаулық сақтау органдары медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасы қолданылған күннен бастап 6 ай өткен соң, содан кейін әрбір 6 ай сайын науқасты үнемі куәландыруға және қолданылған емдеу және медициналық байқау әдістері негізінде сотқа қолдануды өзгерту, ұзарту немесе тоқтату қажеттігі туралы дәлелді қорытынды беруге міндетті медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары. Сот медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын қолдануды үнемі ұзартпай, адамның психиатриялық стационарда болуы заңсыз болып табылады.

15.Қылмысты немесе іс-әрекеттің жазалануын жоятын, жауапкершілікті немесе жазаны жеңілдететін немесе қылмыс жасаған адамның жағдайын басқаша жақсартатын заңның кері күші болады, яғни мұндай заң күшіне енгенге дейін тиісті іс-әрекет жасаған адамдарға, оның ішінде жазасын өтеп жүрген немесе жазасын өтеген, бірақ соттылығы бар адамдарға қолданылады. Егер қылмыстық заң адам жазасын өтеп жатқан әрекеттің жазалануын жеңілдетсе, онда тағайындалған жаза жаңадан шығарылған қылмыстық заңның санкциясы шегінде қысқартылуға жатады. Соттар өздеріне қатысты үкімдері заңды күшіне енген, бірақ орындауға бұрылмаған (тиісті органдарға орындау үшін жіберілмеген) сотталғандарға да рақымшылық жасау туралы актіні қолдануға құқылы. Бұдан басқа, жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолдану немесе қолданбау және жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жұмсақ бөлігімен алмастыру мүмкіндігі туралы мәселе, егер бұл сотталушының жағдайын нашарлатпаса, шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды қолдану сәтінде қолданылып жүрген заңға сәйкес шешілуге тиіс. Заң нашарлау жағына қарай өзгерген жағдайда соттау сәтінде қолданыста болған заң қолданылады.

16.Түзеу жұмыстарына сотталғандардың жалақысынан ұстап қалу тәртібі заңнамамен реттеледі. Қылмыстық-атқару инспекциясы, сотталғанның өзі немесе өзі жұмыс істейтін ұйымның әкімшілігі материалдық жағдайы нашарлаған жағдайда оның жалақысынан ұстап қалу мөлшерін азайту туралы сотқа өтінішхат мәлімдеуге құқылы. Ұстап қалу мөлшерін азайту туралы шешім сотталған адамның барлық табыстары ескеріле отырып шығарылады. Ұстап қалу негізгі жұмыс орны бойынша жалақының барлық түрлерінен, атқару құжаттары бойынша сотталғанға шағымдардың болуына қарамастан, жалақы төлеу кезінде жұмыс істеген әрбір ай үшін жүргізіледі. Сотталғандардың жалақысынан ұстап қалуды жүргізу кезінде оның ақшалай және заттай бөлігі ескеріледі. Ұсталған ақша сомасы ай сайын мемлекет кірісіне аударылады. Ұстап қалу әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік қамсыздандыру тәртібімен алынатын жәрдемақылардан, біржолғы сипаттағы төлемдерден жүргізілмейді. Түзеу жұмыстарына сотталғандарға еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша жәрдемақылар сот үкімімен тағайындалған ұстап қалулар шегеріле отырып, жалақыдан есептеледі. Сот үкімі жойылған немесе істі тоқтата отырып өзгертілген жағдайда сотталған адамның жалақысынан артық ұсталған сомалар оған толық қайтарылады.

17.Егер сотталушы орындауға жүгінген кезде немесе үкімді орындау кезеңінде қайтыс болса, сот істі тоқтатады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексіне түсініктемесі

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы