Психикалық ауытқуы бар, бірақ есі дұрыс адамдардың қылмыстық жауаптылығы

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 17-бабы психикалық ауытқуы бар, бірақ есі дұрыс деп танылатын адамдардың қылмыстық жауаптылығын реттейді. Мұндай тұлғалар қылмыстық жауапкершілікке тартылады, алайда олардың психикалық жағдайы сотпен жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай ретінде ескеріледі.

Аталған норма толық ессіздік (ҚК-нің 16-бабы) пен шектелген есі дұрыстық арасындағы шекті айқындау үшін қажет.

1. «Есі дұрыстықтан айырылу» мен «шектелген есі дұрыстық» ұғымдарының ара жігін ажырату

🔹 Есі дұрыстықтан айырылу (ҚК 16-бабы): тұлға өз әрекеттерінің сипатын түсінбейді және қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.

🔹 Шектелген есі дұрыстық (ҚК 17-бабы): тұлға өз әрекеттерінің сипатын ішінара түсінеді, бірақ психикалық ауытқу олардың салдарын ұғынуға не әрекетін басқаруға әсер етеді.

📌 Мысал: Азамат N. бас сүйек-ми жарақаты салдарынан пайда болған органикалық тұлғалық бұзылудан зардап шегеді. Ол ұрлық жасаған. Сот-психиатриялық сараптама оның әрекетін ұғынғанын, бірақ өз мінез-құлқын бақылау қабілетінің төмендегенін анықтады. Сот оны есі дұрыс деп танып, оның психикалық жағдайын жеңілдететін мән-жай ретінде ескерді.

2. Есі дұрыстықты жоққа шығармайтын психикалық ауытқулардың түрлері

Сот-психиатриялық тәжірибеде есі дұрыстықты жоққа шығармайтын келесі психикалық бұзылыстар танылған:

✔ Жеңіл деңгейдегі ақыл-ой кемістігі (IQ 50-70).✔ Бас миының органикалық зақымдануы (инсульт, жарақат, ісік салдары).✔ Шекаралық психикалық бұзылыстар (тревождық, обсессивті-компульсивті жағдайлар).✔ Ұзаққа созылған реактивті күйзеліс жағдайлары.✔ Алкоголь немесе есірткі қолдану салдарынан туындаған психикалық ауытқулар (бірақ мас күйі емес!).

⚖ Маңызды! Қылмысты мас күйінде жасаған тұлғалар ҚК 17-бабына сілтеме жасай алмайды, өйткені ҚК-нің 19-бабы бойынша бұл жауаптылықтан босату негізі болып табылмайды.

3. Психикалық ауытқуы бар тұлғалардың қылмыстық жауаптылығы

🔹 Мұндай тұлғалар қылмыстық жауапкершілікке жалпы негіздер бойынша тартылады.🔹 Сот жаза тағайындау кезінде олардың психикалық жай-күйін ескеруі тиіс.🔹 Кейбір жағдайларда мәжбүрлеп медициналық сипаттағы шаралар тағайындалуы мүмкін (мысалы, амбулаториялық бақылау).

📌 Мысал: Азамат Р. психоздық эпизодтармен өтетін эпилепсиядан зардап шегеді. Ауру өршіген кезде ол көшедегі адамға шабуыл жасаған. Сот оның жағдайын ескеріп, жеңілдетілген жаза мен мәжбүрлеп емдеу тағайындады.

4. Жаза тағайындауда жеңілдететін мән-жай

ҚК-нің 53-бабы 1-бөлігінің 8) тармақшасына сәйкес, есі дұрыстықты жоққа шығармайтын психикалық ауытқуы бар тұлға жасаған қылмыс жеңілдететін мән-жай болып табылады.

📌 Мысал: Айыпталушы К. шизотипиялық бұзылыстан зардап шеккен. Ол алаяқтық жасаған. Сот оның диагнозын ескеріп, санкция шегінде ең төменгі жаза мен амбулаториялық емдеу шарасын тағайындады.

5. Мәжбүрлеп медициналық сипаттағы шараларды қолдану

🔹 Қолдану негіздері:Сот келесі жағдайларда мәжбүрлеп емдеуді тағайындай алады:✔ Тұлға өзіне немесе қоғамға қауіпті болса.✔ Жағдайының нашарлау ықтималдығы бар болса.✔ Үнемі психиатриялық бақылау қажет болса.

🔹 Шара түрлері:✔ Психиатрдың амбулаториялық бақылауы (ҚК 94-бабы).✔ Психиатриялық стационарға орналастыру (қоғам үшін қауіптілігі болса).

📌 Мысал: Айыпталушы Г. тұлғалық бұзылыстан зардап шеккен. Сот оны бұзақылық жасағаны үшін кінәлі деп танып, бас бостандығынан айырудың орнына мәжбүрлеп емдеуге жіберді.

6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары

📌 Жоғарғы Соттың 2001 жылғы 21 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы:Сот айыпталушыда психикалық ауытқу бар деп санауға негіз болған жағдайда, сот-психиатриялық сараптама тағайындауға міндетті.

📌 Жоғарғы Соттың 2010 жылғы 25 маусымдағы № 3 нормативтік қаулысы:Сот үкім шығару кезінде айыпталушының психикалық жағдайын жеңілдететін мән-жай ретінде ескеруі тиіс.

📌 Жоғарғы Соттың түсіндірмесінен үзінді:«Есі дұрыстықты жоққа шығармайтын психикалық ауытқуы бар айыпталушыға жаза тағайындау кезінде сот медициналық қорытындыны ескере отырып, шешімді егжей-тегжейлі негіздеуі тиіс».

7. Қорытынды

🔹 Психикалық ауытқуы бар, бірақ есі дұрыс деп танылған адамдар қылмыстық жауапкершілікке тартылады.🔹 Сот олардың жағдайын жеңілдететін мән-жай ретінде ескеруге міндетті (ҚК 53-бабы).🔹 Кей жағдайларда жаза орнына мәжбүрлеп емдеу қолданылуы мүмкін (ҚК 94-бабы).🔹 Айыпталушының психикалық жағдайын анықтау үшін сот-психиатриялық сараптама тағайындалуы қажет (ҚПК 260-бабы).

Назар аударыңыз! 

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын. 

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.   

Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы