Қылмыстық жауаптылықтан босатылады, егер адам осы Кодексте көзделген қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған кезде есінің дұрыс еместігі жағдайында болған болса.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК РК) 16-бабы есінің дұрыстығы жоқтығы және қылмыстық жауаптылықтан босату мәселелерін реттейді. Бұл бап психикалық ауытқулары бар адамдарды қорғауға және оларға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану арқылы қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған.

Есінің дұрыстығы жоқтығының критерийлері

ҚК РК 16-бабының 1-бөлігіне сәйкес, есінің дұрыстығы жоқтық – бұл адамның келесі жағдайларда болуы: 🔹 Өзінің әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) нақты сипатын түсінбеуі. 🔹 Өз әрекеттерінің қоғамға қауіптілігін ұғынбауы. 🔹 Өз әрекеттерін басқара алмауы.

Мұндай жағдайлардың себептері болуы мүмкін: 

✔ Созылмалы психикалық аурулар (шизофрения, маниакальды-депрессивті психоз, психотикалық эпизодтары бар эпилепсия және т.б.). ✔ Уақытша психикалық бұзылулар (жедел психоз, реактивті күйлер, ауыр депрессия психотикалық симптомдармен және т.б.). ✔ Ақыл-ой кемістігі (туа біткен немесе жүре пайда болған олигофрения, деменция). ✔ Басқа да психикалық аурулар (ми зақымданулары, интоксикациялар, бас сүйек-ми жарақаттарының салдары және т.б.).

⚖ Маңызды! Есінің дұрыстығы жоқтығы дәрежесін Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі – ҚІЖК РК) 260-бабына сәйкес жүргізілетін сот-психиатриялық сараптама анықтайды.

Мысал: Соттың бір ісінде айыпталушының параноидтық сандырақ күйінде болғаны анықталды. Сараптама оның әрекеттерінің сипатын түсінбегенін көрсетіп, сот оны есінің дұрыс еместігіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатты.

Есінің дұрыстығы жоқтық пен шектеулі есінің дұрыстығы арасындағы айырмашылық

🔹 Есінің дұрыстығы жоқтық (ҚК РК 16-бабы): адам өз әрекеттерін түсінбейді және қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды. 🔹 Шектеулі есінің дұрыстығы (ҚК РК 17-бабы): адам өз әрекеттерін ішінара түсінеді және қылмыстық жауаптылыққа тартылуы мүмкін, бірақ оның психикалық жағдайы жаза тағайындау кезінде ескеріледі.

Мысал: Айыпталушы ақыл-ой кемістігінің жеңіл дәрежесімен ауыратын, бірақ сарапшылар оның әрекеттерін түсінетінін анықтады. Сот оны шектеулі есінің дұрыстығы бар деп танып, жаза тағайындау кезінде оның жағдайын ескерді.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары

Егер сот адамның есінің дұрыс еместігін анықтаса, оған ҚК РК 14-тарауында көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары қолданылады: 🔹 Психиатриялық бақылаудағы амбулаторлық емдеу (қоғамға қауіп төндірмейтін жағдайда). 🔹 Жалпы үлгідегі психиатриялық стационарда емдеу (қауіпті, бірақ қатаң жағдайды талап етпейтін жағдайда). 🔹 Арнайы психиатриялық стационарда емдеу (қауіптілігі жоғары жағдайда). 🔹 Интенсивті бақылауы бар арнайы психиатриялық стационарда емдеу (аса қауіпті әрекеттер, мысалы, кісі өлтіру жағдайында).

📌 Мәжбүрлеу шараларын тағайындау негіздері: 

🔸 ҚК РК 94-бабы – Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының түрлері. 🔸 ҚК РК 95-бабы – Оларды қолдану негіздері. 🔸 ҚК РК 96-бабы – Мәжбүрлеу шараларын өзгерту және тоқтату тәртібі.

Мысал: Адам кісі өлтіруді жедел психоз жағдайында жасаған. Сараптама оның есінің дұрыс еместігін анықтады. Сот оны арнайы психиатриялық стационарда мәжбүрлі емдеуге жіберді.

Сот тәжірибесі және ҚР Жоғарғы Сотының түсіндірмелері

📌 ҚР Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 21 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы: ✔ Егер айыпталушының психикалық жағдайына күмән туындаса, сот сот-психиатриялық сараптама тағайындауға міндетті. ✔ Соттың шешімі тек сараптамаға ғана емес, барлық дәлелдерге негізделуі тиіс.

📌 ҚР Жоғарғы Сотының 2010 жылғы 25 маусымдағы № 3 нормативтік қаулысы: ✔ Сот айыпталушының өз сөзіне ғана сүйене отырып, оны есінің дұрыс емес деп тануға құқығы жоқ – медициналық қорытынды қажет. ✔ Егер адам есінің дұрыстығы жоқтығына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылса, сот мәжбүрлі емдеу қажеттілігін қарастыруы тиіс.

📌 Сот тәжірибесінен мысал: Азамат К. «әлемді жындардан құтқару» мақсатында өрт қойған. Сараптама оның шизофрениямен ауыратынын және психоз жағдайында болғанын анықтады. Сот оны есінің дұрыс емес деп танып, арнайы психиатриялық стационарда мәжбүрлі емдеуге жіберді.

Басқа заңдар мен кодекстерге сілтемелер

🔹 ҚР Азаматтық кодексі (22-бап) – Егер адам психикалық бұзылуларға байланысты әрекетке қабілетсіз деп танылса, оған қорғаншы тағайындалады. 🔹 ҚР «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодексі (197-бап) – Мәжбүрлі психиатриялық емдеу тек сот шешімімен ғана мүмкін. 🔹 ҚІЖК РК (484-бап) – Сот әр 6 ай сайын мәжбүрлеу шараларын қайта қарауға міндетті.

Қорытынды

ҚК РК 16-бабы психикалық бұзылулары бар адамдарды қорғауға және қоғам қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.

🔹 Есінің дұрыс емес күйде қылмыс жасаған адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады, бірақ мәжбүрлі емдеуге жіберілуі мүмкін. 🔹 Адамның психикалық жағдайын сот-психиатриялық сараптама анықтайды. 🔹 Сот мәжбүрлі медициналық шараларды қолдану мүмкіндігін қарастыруы тиіс. 🔹 Мәжбүрлі емдеу тұрақты түрде қайта қаралуы қажет.

Осылайша, есінің дұрыстығы жоқтық – бұл жауаптылықтан жалтару емес, медициналық шараларға жүгіну механизмі болып табылады.

Назар аударыңыз! 

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын. 

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.   

Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы