Шартты түрде мерзімінен бұрын босату немесе Жаза неғұрлым жұмсақ түрімен ауыстыру
Соттардың ұстанымы бойынша ШМБ мен ЖЖА-ның басты шарттарының бірі залалдың орнын толтыру, өндіріп алынған процестік шығасылары мен мәжбүрлеп төлеу төлемін төлеу болып табылады.
Тиісінше, бұл мән-жай қтінішхатты қанағаттандырудан бас тартудың негізгі себебі болады.
Мысалы, 2023 жылғы 24 қарашада Астана қаласының ауданаралық соты 2022 жылы 345-баптың 3-бқлігі бойынша 2 жыл 6 айға бас бостандығынан айырылған Ф. ШМБ-дан бас тартты.
Бас тартудың негізі жәбірленушінің пайдасына өндіріп алынған 10 млн. теңге мөлшеріндегі моральдық зиянның орнын толтырмау болып табылды.
Басқа жағдайда 2023 жылғы 21 ақпанда Ақтөбе қаласының № 2 соты 2023 жылы ҚК-нің 188-бабының 3-бӛлігі бойынша 3 жыл 6 айға бас бостандығынан айыруға сотталған А. 423 мың теңге сомаға залалдың орнын толтырмау себебінен ШМБ-дан бас тартты.
Сондай-ақ соттардың пікірінше аздаған көтермелеулер мен өндіріп алудың болуы сотталған адамды түзетуге қол жеткізбеген деп сипаттайды.
Мысалы, 2023 жылғы 16 қаңтарда Алматы қаласының Түрксіб аудандық соты 2012 жылы ҚК-нің 251-бабының 1-бөлігі, 252-бабының 1-бөлігі, 259-бабының 3-бөлігі (1997 жылғы ред.) бойынша 14 жылға бас бостандығынан айырылуға сотталған Н. ШМБ-дан бас тартты.
Сот жазасын өтеген 11 жыл ішінде сотталған адам тек 2 кӛтермелеу алғандығы негізінде ШМБ-дан бас тартты, бұл оны түзеу жолына түскен адам ретінде сипаттай алмайды.
Басқа жағдайда 2023 жылғы 3 қаңтарда Петропавл қалалық соты 2018 жылы ҚК-нің 174-бабының 1-бӛлігі, 256-бабының 2-бөлігі бойынша 7 жылға бас бостандығынан айырылуға сотталған Л. ШМБ-дан бас тартты.
Сотта анықталғандай сотталған адам 5 жыл ішінде тек 1 көтермелеу алды, бірақ бұл ретте 5 бұзушылыққа жол берді, олар өтелгенімен, оны жағымсыз жағынан сипаттайды.
Сот сонымен қатар сотталған адамның жазасын өтеудің қалыпты жағдайында ұсталатынын, ерікті ұйымдарда тұрмайтынын, процестік шығасыларды өтемегенін, тәртібінің дәрежесі анықталмағанын ескерді.
2023 жылғы 25 қаңтарда Павлодар қаласының №2 соты 2021 жыл ҚК-нің 194-бабының 2-бөлігі бойынша 3 жыл 6 айға бас бостандығынан айырылуға сотталған Ю. ШМБ-дан бас тартты.
Сот сотталушының жазасын өтеу кезеңінде 25 өндіріп алу алғанын, оның ішінде 2 өндіріп алу өтелмегенін анықтады.
Бұдан басқа, оған екінші теріс дәрежелі тәртіп беріледі. Бұл жағдайлар жиынтығында ШМБ-дан бас тартуға негіз болды.
ҚК-нің 39-бабына сәйкес жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзету және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында қолданылады.
Жазалауда физикалық азап шегу немесе адамның қадір-қасиетін қорлау деген мақсат жоқ.
ҚК-нің 72, 73, 86, 87-баптарында белгіленген шарттар сақталған жағдайда сотталғандар тағайындалған жазаны толық өтемеуі мүмкін.
Олар шартты түрде мерзімінен бұрын босатылуы мүмкін (бұдан әрі – шартты түрде мерзімінен бұрын босату немесе ШМБ) не жаза неғұрлым жұмсақ түрімен ауыстырылуы мүмкін (бұдан әрі – жазаның неғұрлым жұмсақ түрімен ауыстыру немесе ЖЖА).
ШМБ және ЖЖА – бұл жазаны өзінің үлгілі тәртібімен және зиянды түзету бойынша күш-жігерімен ӛтеу кезеңінде жазаны одан әрі ӛтеуге мұқтаж емес екенін дәлелдеген сотталған адамға қатысты мемлекеттің ізгілік және сенім актісі.
Заң соттарға ШМБ және ЖЖА туралы мәселені қарау кезінде сотталған адамның өтінішхатының белгіленген талаптарға сәйкестігін, ұсынылған материалдардың толықтығын, ШМБ мен ЖЖА-ға құқық беретін мерзімдердің басталуын мұқият тексеруге, сотталған адамның тәртібіндегі жағымды ӛзгерістерді кешенді бағалауға міндеттейді.
Өтінішхатты қарау нәтижесінде қабылданған сот шешімі уәжді болуға және сот қорытқан қорытындылардың егжей-тегжейлі негіздемесін қамтуға тиіс.
Соңғы жылдары қоғамда ШМБ мен ЖЖА нақты өлшемшарттарының жоқтығы, оларды қолданудың ашықтығы мен объективтілігінің жеткіліксіздігі туралы пікірлер айтылуда.
ШМБ және ЖЖА институттары сотталғандарды қайта әлеуметтендіруге және қылмыстардың қайталануын азайтуға ықпал ете отырып, қылмыстық құқық жүйесінде маңызды рөл атқарады.
ШМБ – бұл жазаның мақсаттарына қол жеткізуге байланысты сот тағайындаған қылмыстық жазаны белгіленген мерзімнен бұрын тоқтату.
Бұл ретте шартты түрде босатылған адамға қатысты, әдетте, пробациялық бақылау белгіленеді, оның барысында ол өзінің түзелгенін түпкілікті дәлелдеуге және сот жүктеген міндеттерді орындауға тиіс.
ЖЖА – бұл сотталушының жағдайын жақсарту институты, онда тағайындалған жаза неғұрлым жұмсақ түрімен ауыстырылады.
Бұл институттардың негізі ізгілік қағидатында құралған. Осы тұрғыда ШМБ және ЖЖА сотталғандарды тез арада түзетуге және қалыпты ӛмірге оралуға ынталандыруға бағытталған.
Заң ШМБ мен ЖЖА-ға екі негізгі ӛлшемшарттарды қолдануды негіздейді:
1) тағайындалған жазаның белгілі бір бөлігін өтеу, қасақана бұзушылықтардың болмауы және залалдың орнын толтыру (формальды өлшемшарт),
2) сотталған адамды түзету (материалдық өлшемшарт). ШМБ және ЖЖА соттың айрықша құзыреті болып табылады.
ҚПК-нің 477-бабының 1-бөлігіне сәйкес бұл мәселелерді үкімнің орындалу орны бойынша әрекет ететін сот шешеді.
Сотталған адамның өтінішхаты, сондай-ақ Бас Прокурордың немесе оның орынбасарының ынтымақтастық туралы процестік келісім шеңберіндегі өтінішхаты ғана соттың ШМБ және ЖЖА туралы мәселені қарауы үшін негіз болып табылады.
Бұған дейін бұрынғы ҚПК кезінде бұл мәселелер жазаны орындайтын мекеменің ұсынысы бойынша қаралған болатын.
ШМБ бас бостандығынан айыруды немесе бас бостандығын шектеуді өтеп жатқан сотталғандарға, ал ЖЖА бас бостандығынан айыруға ғана қолданылады.
Кәмелетке толмаған жаста қылмыс жасаған адамдарға ШМБ түзеу жұмыстарына сотталған кезде де, ал ЖЖА бас бостандығынан айыруға сотталған кезде ғана қолданылады.
Тізбесі ҚК-нің 72-бабының 8-бөлігінде және 73-бабының 2 бӛлігінде келтірілген адамдардың санаттарына қатысты ШМБ және ЖЖА қолдануға жол берілмейді.
Мысалы, ШМБ ауыр және аса ауыр сыбайлас жемқорлық қылмысы, адам ӛліміне алып келген террористік немесе экстремистік қылмыс және т.б. үшін сотталғандарға қолданылмайды.
Жалпы ШМБ және ЖЖА қолдану мәселелері ҚК-нің 72, 73, 86 және 87-баптарында, ҚПК-нің 476, 477, 478 және 480-баптарында, ҚПК-нің 161, 162 және 169-баптарында, сондай-ақ «ШМБ және ЖЖА сот практикасы туралы» ЖС-ның НҚ-сында егжей-тегжейлі регламенттелген. Қолданыстағы ҚК қабылданған сәттен бастап оның ШМБ және ЖЖА қолдануға қатысты нормалары бірнеше рет ӛзгертілді, тиісінше сот практикасы да түзетілді.
Негізінен заңнамаға өзгерістер қоғамға неғұрлым қатер тӛндіретін (террористік, сыбайлас жемқорлық, кәмелетке толмағандардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы және т.б.) қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық саясатты күшейту шеңберінде енгізілді.
Негізгі нормативтік құқықтық актілер:
- Конституция (бұдан әрі – Конституция);
- Қылмыстық кодекс (бұдан әрі – ҚК);
- Қылмыстық-процестік кодекс (бұдан әрі – ҚПК);
- Қылмыстық-атқару кодексі (бұдан әрі – ҚАК);
- «Жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босатудың, жазаның өтелмеген бөлігін жазаның неғұрлым жеңіл түріне ауыстырудың және тағайындалған жаза мерзімін қысқартудың сот практикасы туралы» Жоғарғы Соттың 2015 жылғы 2 қазандағы № 6 нормативтік қаулысы (бұдан әрі – «ШМБ және ЖЖА сот практикасы туралы» ЖС НҚ).
Қазақстан Республикасының
Президенті
© 2012. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің «Қазақстан Республикасының Заңнама және құқықтық ақпарат институты» ШЖҚ РМК
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы