Шартты түрде соттау
🔷 1. Шартты түрде соттау институтының жалпы сипаттамасы
Шартты түрде соттау – бұл жаза қолдану қажеттілігі мен адамды қоғамнан оқшауламай-ақ түзеу мүмкіндігі арасындағы құқықтық ымыра. Бұл – жаза тағайындалғанымен, оның орындалуын кейінге қалдыру арқылы жүзеге асады. Егер сотталған адам сынақ мерзімі ішінде жаңа қылмыс жасамаса және пробациялық бақылау шарттарын орындаса, жаза орындалмайды.
📌 Бұл институт алдын алу және тәрбиелік функцияларды атқарады, түрме тұрғындарының санын азайтуға және сотталған адамға қоғамға бейімделуге мүмкіндік береді.
🔷 2. Мақаланың бөліктері бойынша құрылымдалған түсініктеме
🔹 1-бөлік. Шартты түрде соттауды қолдану шарты
«Егер сот бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны тағайындап, сотталғанды қоғамнан оқшауламай-ақ түзету мүмкін деп тапса…»
🔹 Негізгі шарт: соттың сотталған адамды түрмеге қамамай-ақ түзеуге болатынына сенімділігі.
🔹 Сот алдымен нақты жаза (мысалы, 3 жыл бас бостандығынан айыру) тағайындауы тиіс, содан кейін оны шартты жазаға ауыстырады.
🔸 Сот практикасы:
Азамат Х. алғаш рет ұрлық жасағаны үшін (ҚК 188-бабы 1-бөлігі), өкінгені және келтірілген зиянды өтегені ескеріліп, 2 жылға шартты түрде бас бостандығынан айыру жазасына тартылып, сол мерзімге пробациялық бақылауға алынды.
🔹 2-бөлік. Ескерілетін мән-жайлар
Сот жазаны дараландыруы тиіс, келесі жайттарды ескере отырып:
· қылмыстың сипаты (қасақана немесе абайсызда, күш қолданумен не онсыз);
· қоғамдық қауіптілік деңгейі;
· айыпталушының жеке тұлғасы: жасы, отбасылық жағдайы, денсаулығы, бұрын сотталған-сотталмағаны;
· жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар (ҚК 55–56-баптар).
📌 Бұл шартты түрде соттаудың автоматты емес, соттың бағалауына негізделетін шешім екенін көрсетеді.
🔹 3-бөлік. Пробациялық бақылау
🔸 ҚК 44-бабы 2-бөлігіне сәйкес, пробациялық бақылау – уәкілетті орган (ІІМ пробация қызметі) жүзеге асыратын бақылау және сүйемелдеу.
| Санат | Пробациялық бақылау мерзімі |
|---|---|
| Ересек адам | Шартты жаза мерзімінің толық уақыты |
| Кәмелетке толмаған | 6 айдан 1 жылға дейін |
🔸 Ерекшеліктер: Қазақстан азаматтығы жоқ шетел азаматтары немесе азаматтығы жоқ адамдарға қатысты – егер оларды елден шығару тағайындалған болса, бақылау қолданылмайды (мағынасы болмайды).
🔸 Кәмелетке толмағандардың қайталап жасаған (кіші немесе орташа ауырлықтағы) қылмысы үшін шартты жаза қолдануға болатыны – балаларға қатысты гуманды көзқарастың көрінісі.
🔹 4-бөлік. Қосымша шектеулер мен жазалар
🔹 Мыналар тағайындалуы мүмкін:
· белгілі бір қызметпен айналысуға тыйым салу;
· елден шығуға шектеу қою;
· кейбір орындарға баруға және кейбір адамдармен араласуға тыйым салу;
· оқу немесе жұмысқа орналасу міндеті.
📌 Бұл шаралар сот тарапынан уәжделіп, қылмыстың сипатына сай пропорционалды болуы керек.
🔹 5-бөлік. Тәрбиелік ықпал ету шаралары
🔹 Тек кәмелетке толмағандарға қатысты қолданылады:
· ескерту жасау;
· ата-анасының/қамқорлық органының қарауына беру;
· бос уақытты шектеу;
· келтірілген зиянды өтеу міндеті;
· арнайы ұйымға жіберу.
📌 Негізі: ҚК 85-бабы.
🔹 6-бөлік. Шартты түрде соттауды қолдану шектеулері
Шартты түрде соттау мына жағдайларда қолданылмайды:
| Қылмыс санаты |
|---|
| Қайталап және қауіпті қайталап қылмыс жасау (ҚК 59-бабы) |
| Аса ауыр қылмыстар (ҚК 3-бабы 6-тармақ) |
| Сыбайлас жемқорлық қылмыстары (ҚК 366–370-баптар) |
| Терроризмге қатысты қылмыстар |
| Экстремизмге қатысты қылмыстар |
| Азаптау (ҚК 146-бап) |
| Қылмыстық топ құрамында жасалған қылмыстар |
| Кәмелетке толмағандардың жыныстық дербестігіне қарсы қылмыстар |
🔸 Ерекше жағдай: 14–18 жастағы кәмелетке толмағандар тарапынан жасалған жыныстық сипаттағы қылмыстар (басқа кәмелетке толмағанға қатысты) – егер зорлық болмаса және өзара келісіммен жасалса, шартты жаза тағайындалуы мүмкін.
📌 Мысал: 17 жастағы бозбала 15 жастағы қызбен өзара келісім негізінде жыныстық қатынасқа түскен – зорлық болмаған жағдайда сот шартты түрде соттау қолдануы мүмкін.
🔷 3. ҚР ҚК-нің байланысты баптары
| Норма | Мазмұны |
|---|---|
| ҚК 44-бабы | Жазаларды тағайындау тәртібі |
| ҚК 55, 56-баптар | Жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлар |
| ҚК 85-бабы | Кәмелетке толмағандарға арналған тәрбиелік шаралар |
| ҚК 70-бабы | Жазадан босату |
| ҚК 87–91-баптар | Кәмелетке толмағандарға жаза тағайындаудың ерекшеліктері |
| ҚПК 189-бабы | Пробациялық бақылау |
| «Пробация туралы» Заң (30 желтоқсан 2016 ж.) | Пробациялық бақылауды жүзеге асыру тәртібі мен уәкілеттіктері |
🔷 4. Халықаралық стандарттар
🔹 БҰҰ-ның бас бостандығынан айырумен байланысты емес шараларға қатысты минималды стандарттық ережелері (Токио ережелері):
· шартты түрде соттау – бас бостандығынан айырудың маңызды баламасы;
· оны қолдану қайталама қылмыстың алдын алады және әлеуметтік бейімделуге ықпал етеді.
🔹 Еуропалық пенитенциарлық хартия:
· күш қолданылмаған қылмыстарда шартты жаза қолдануды негізгі гуманизация құралы ретінде ұсынады.
🔹 Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот (Kudła v. Poland, 2000):
→ Әділ және теңгерімді жаза құқығы – бас бостандығынан айыруға балама шараларды қолдануды көздейді.
🔷 5. Қорытынды
ҚР ҚК 63-бабы – қылмыстық саясатты гуманизациялаудың маңызды құралы, әсіресе:
· алғаш рет қылмыс жасағандарға;
· кәмелетке толмағандарға;
· қоғамнан оқшауламай-ақ түзеуге болатын адамдарға қатысты.
🔹 Алайда бұл норма ауыр, сыбайлас жемқорлық, жыныстық және күш қолдану арқылы жасалған қылмыстарға қатысты шектеулі қолданылады.🔹 Сот шартты түрде соттауды тағайындау туралы шешімін әрбір нақты жағдай бойынша жеке уәждеуі тиіс, әсіресе қайталап қылмыс жасау қаупі болған кезде.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
