9-бапқа түсініктемелер. Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің ісіне қатысатын адамдардың ар-намысы мен қадір-қасиетін, іскерлік беделін құрметтеу

1. Азаматтық іс бойынша іс жүргізу кезінде азаматтық процеске қатысушы адамның ар-намысын немесе қадір-қасиетін қорлайтын, іскерлік беделіне нұқсан келтіретін әрекеттерге тыйым салынады.2. Жеке тұлғаға келтірілген моральдық зиян, азаматтық сот ісін жүргізу барысында жеке немесе заңды тұлғаға мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың заңсыз іс-әрекеттерімен, сондай-ақ осы баптың бірінші бөлігінде көрсетілген әрекеттерді басқа адамдардың жасауына байланысты келтірілген залалдар заңда белгіленген тәртіппен өтелуге жатады.1. Адамның ар-намысы мен қадір-қасиеті азаматтық құқықтар объектілерінің ерекше тобына жатады-материалдық емес игіліктер, олар экономикалық мазмұны жоқ және олардың игіліктері мен бостандықтарын тасымалдаушының жеке басынан бөлінбейтін, қолданыстағы заңнамамен танылған деп түсініледі.Материалдық емес тауарларды реттеу және қорғау құқықтың бірқатар салаларының нормаларымен кешенді түрде жүзеге асырылады. Конституцияның 17-бабы адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайтындығын анықтайды. Ешкімді азаптауға, зорлық-зомбылыққа, басқа қатыгездікке немесе адамның қадір-қасиетін қорлауға немесе жазалауға болмайды.Азаматтық кодекс жеке тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетін азаматтардың тууына байланысты сатып алатын материалдық емес игіліктерге жатқызады. Олар өздерінің құқықтық регламенттеріне қарамастан объективті түрде өмір сүреді және тек осы игіліктерге қол сұғылған жағдайда ғана құқықтық қорғауды қажет етеді. Азаматтардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау құқығы олардың конституциялық құқығы болып табылады, ал іскерлік беделі де олардың табысты қызметінің шарттарының бірі болып табылады.Азаматтық процестің осы қағидатының мәні мен мазмұнын тереңірек түсіну үшін Жоғарғы Соттың 1992 жылғы 18 желтоқсандағы № 6 "сот практикасында жеке және заңды тұлғалардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін қорғау туралы заңнаманы қолдану туралы" нормативтік қаулысында "Ар-намыс" және "қадір-қасиет"анықтамасына жүгіну қажет. Нормативтік қаулы абыройды адамның қоғамдық бағалауы, оның рухани және әлеуметтік қасиеттерінің өлшемі ретінде анықтайды; адамның өзіндік қасиеттерін, қабілеттерін, дүниетанымын, өзінің қоғамдық мәнін ішкі өзін-өзі бағалауы ретіндегі қадір-қасиеті (1-тармақ 3, 4-абзацтар)."Тұлға" ұғымдарының көмегімен адамның қоғамдық қатынастарға, оның қоғамдағы жағдайына қосылуы анықталатындықтан, әлеуметтік мәртебеге, Ар-намыс пен қадір-қасиетке, жеке сенімдерге (егер олар, әрине, заңсыз болмаса), өзін-өзі бағалауға, тұлғааралық қатынастардың қалыптасқан жүйесіне қол сұғуға жол берілмейді деп айтуға толық негіз бар. Мұндай құқықтық қатынас абсолютті болып табылады, өйткені бұл құқықты бұзудан аулақ болуға міндетті барлық адамдар уәкілетті субъектіге қарсы тұрады. Егер ол бұзылған болса, ол салыстырмалы құқықтық қатынастар сипатына ие болады.Белгіленген тәртіпті қамтамасыз ету мақсатында сот отырысында азаматтық іс жүргізу заңнамасында төрағалық етушінің фигурасы белгіленеді. Төрағалық етушінің міндеттерін істі қарайтын судья орындайды.Судьяның кез-келген іс-әрекеті, оның процеске қатысушыларға үндеуі қатысушылардың мінез-құлқына қарамастан құрметті болуы керек. Сот шешімінде адамның ар-намысы мен қадір-қасиетін қандай да бір дәрежеде кемсітуі мүмкін мәліметтер болмауы тиіс.Егер сот отырысында ар-намысты қорлау немесе қадір-қасиетін төмендету сот тарапынан орын алса, онда зардап шеккен тарап судьяны жауапқа тарту туралы мәселені шешу үшін судьялық әдеп жөніндегі комиссияға шағымдана алады.2. Азаматтық кодекстің 9 және 141-баптарына сәйкес Азаматтық кодекстің 9 және 141-баптарына сәйкес азаматтың өзіне тиесілі жеке мүліктік емес құқықтары мен игіліктерін құқыққа қарсы бұзу, кемсіту немесе одан айыру нәтижесінде бастан кешірген моральдық немесе физикалық азаптары деп түсіну керек.:

құқықтарды тану; құқықты бұзғанға дейін болған жағдайды қалпына келтіру;

құқықты бұзатын немесе оны бұзуға қауіп төндіретін әрекеттердің жолын кесу;

заттай міндеттерді орындауға берілетін сыйақылар;

залалдарды, тұрақсыздық айыбын өндіріп алу; мәмілені жарамсыз деп тану; моральдық зиянды өтеу; құқықтық қатынастарды тоқтату немесе өзгерту;

мемлекеттік басқару органының немесе жергілікті өкілді не атқарушы органның заңнамаға сәйкес келмейтін актісін жарамсыз немесе қолдануға жатпайды деп тану;

азаматқа немесе заңды тұлғаға құқықты иеленуге немесе жүзеге асыруға кедергі келтіргені үшін мемлекеттік органнан немесе лауазымды адамнан айыппұл өндіріп алу.Жеке мүліктік емес құқықтар мен игіліктерді сот жоғарыда көрсетілген тәсілдерді олардың жиынтығында да, олардың әрқайсысын жеке-жеке қолдану арқылы да қорғайды.АК-нің 187-бабының 1) тармақшасына сәйкес материалдық емес тауарларды қорғау туралы талаптарға талап қою ескіру қолданылмайды. Бұл ретте, егер заң актілерінде өзгеше тәртіп көзделмесе, "құқықтық актілер туралы" Заңға сәйкес азаматтардың жеке мүліктік емес құқықтарын қорғауды көздейтін заңнамалық актілер олар қолданысқа енгізілгеннен кейін туындаған құқықтық қатынастарға қолданылатынын ескеру қажет.АК 923-бабының 1-тармағына, 922-бабының 1-тармағына, 951-бабының 3-тармағына сәйкес моральдық зиян келтірушінің кінәсіне қарамастан, егер:1) зиян жоғары қауіптілік көзімен азаматтың өмірі мен денсаулығына келтірілген;2) зиян оны заңсыз соттау нәтижесінде азаматқа келтірілген жағдайларда өтеледі, қылмыстық жауапкершілікке заңсыз тарту, қамауға алу, үй қамағына алу немесе кетпегені туралы жазылу, қамауға алу түріндегі әкімшілік жазаны заңсыз қолдану, психиатриялық емдеу мекемесіне немесе басқа емдеу мекемесіне заңсыз орналастыру шарасы ретінде заңсыз қолдану;3) зиян ар-намысына, қадір-қасиетіне және іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтерді таратудан келтірілген; 4) өзге де жағдайларда, заңнамалық актілерде көзделген.Мемлекеттік қазынаның (республикалық немесе жергілікті бюджеттердің) есебінен ақшалай түрде моральдық зиянды өтеу туралы талап-арыздар бойынша жауапкер мемлекет болып табылатындықтан, осы санаттағы істердің соттылығы мемлекеттік қазынаның өкілінің орналасқан жері бойынша айқындалуға тиіс.Қаржы министрлігі не өзге де мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар мемлекеттік қазынаның өкілі бола алады, мемлекеттік қазынаның мүдделерін білдіру бойынша арнайы өкілеттіктерге ие.Зиянды өтеу туралы істерді қарау кезінде мемлекеттік қазынаның өкілін, сондай-ақ тиісті бюджеттік бағдарламаның әкімшісін белгілеп, оларды азаматтардың моральдық зиянды ақшалай түрде өтеу туралы талап-арыздары бойынша істі қарауға тартуға тиіс.

Қосымша түсініктеме азаматтық процеске қатысушы адамның іскерлік беделіне нұқсан келтіретін іс-әрекеттер үшін жауаптылық көзделеді. "Заңды тұлғалардың іскерлік беделі есебінен қағидатты кеңейту міндетті түрде оны қорғау және келтірілген зиянды өтеу мүмкіндігімен нығайтылуы тиіс"_________________ Лукашевич в. (Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Сот) Жоғарғы Сотта өткен халықаралық конференцияда баяндама, 06.06.2014 ж. 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ КІТАПХАНАСЫ

Астана, 2016 жыл

УДК 347 (574)  

К 63

ISBN 978-601-236-042-4

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы