35-бапқа түсініктеме. ҚР ҚК Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің негізделген тәуекелі

    1. Қоғамдық пайдалы мақсатқа жету үшін негізделген тәуекел кезінде осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды.      

2. Егер аталған мақсатқа тәуекелге байланысты емес іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) қол жеткізу мүмкін болмаса және тәуекелге жол берген адам осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіруді болғызбау үшін жеткілікті шаралар қабылдаса, тәуекел негізделген деп танылады.      

3. Егер ол адамдардың өміріне немесе денсаулығына, экологиялық апатқа, қоғамдық апатқа немесе өзге де ауыр зардаптарға қасақана қатер төндірсе, тәуекел негізді деп танылмайды.      

ҚР ҚК 35-бабында "қоғамдық пайдалы мақсатқа жету үшін негізделген тәуекел кезінде қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды" деп айқындалған.      

Қылмыстық құқық ғылымында қоғамдық пайдалы нәтижеге қол жеткізу мақсатында негізделген тәуекел кезінде зиян келтірудің қылмыстық-құқықтық маңызы туралы мәселе қылмыстық менмендік ұғымы шеңберінде қаралды.       Сонымен қатар, ғылым, өндіріс, медицина үздіксіз даму мен жетілдіруде. Жақсы нәтижеге жету үшін бұл процесс көбінесе экспериментпен, сынақ пен қателіктермен және жалпы тәуекелмен байланысты. Жалпы мағынада тәуекел-бұл мүмкін сәттілік, сәтті нәтижеге деген үмітпен әрекет ету.  Тәуекел кезінде мақсатқа жетуде абсолютті сенімділік болмауы мүмкін. Тәуекел әрқашан сәтсіздікке жол берумен байланысты, кем дегенде аз дәрежеде. Тәуекел кезінде ықтимал зиян да күтіледі. Кәсіби, өндірістік және басқа функцияларды орындау кезінде қоғамдық пайдалы мақсатқа жету үшін адам кейде заңмен қорғалатын мүдделерді зиян келтіру қаупіне ұшыратып, тәуекел жағдайында әрекет етуге мәжбүр болады.      

Ғылыми ізденіс, өнертапқыштық прогресс сәтсіздікке, мүлікке зиян келтіруі мүмкін және кейде адам денсаулығына қауіп төндіретін қауіп - қатерсіз ғылыми-техникалық прогресс мүмкін емес деп айтуға болады.       Іс-әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын жағдай ретінде негізделген тәуекел қылмыстық құқық ғылымына бұрыннан белгілі болды, бірақ ол өзінің заңнамалық регламентін алғаш рет ҚР ҚК 35-бабында алды. Бұл "адам-мемлекет" жүйесіндегі қарым-қатынастардың жеке тұлғаның мүдделерін басым қамтамасыз ету жағына түбегейлі өзгеруіне байланысты. Жеке тұлғаны босату, оның бастамашылығы мен шығармашылық энергиясын сөзсіз арттыру ғылыми эксперименттер мен техникалық жаңашылдықтардың көбеюін және соның салдарынан соңғы тәуекелдерді күшейтуді көздейді. Екінші жағынан, жеке тұлғаға жеке мақсаттары үшін зерттеу жүргізетін экспериментаторлардан кепілдік берілмейді.  Осыған байланысты қылмыс деп танылған заңды (негізделген) тәуекел мен құқыққа қарсы (негізсіз) тәуекелді ажырату қажеттілігі туындады.      

Тәуекел "бір нәрсенің ықтимал қаупі", "бақытты нәтижеге үміттеніп, батылдықты, қорықпауды қажет ететін кездейсоқ әрекет"ретінде анықталады.      

Қылмыстық-құқықтық мағынада "тәуекел"ұғымының бірінші анықтамасы қолданылады.      

Зиян келтіруге әкеп соқтырған тәуекел іс-әрекеттің қылмыстылығын болдырмайтын жағдай болып саналуы үшін ол негізді болуы керек. Егер аталған мақсатқа тәуекелге байланысты емес іс-әрекеттермен (әрекетсіздікпен) қол жеткізу мүмкін болмаса және тәуекелге жол берген адам заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтірмеу үшін жеткілікті шаралар қабылдаса, тәуекел негізделген деп танылады. Негізделген тәуекел кезінде адам қойылған мақсатқа жету үшін іс-әрекеттердің мазмұнын есептейді және заңды мүдделерге болжамды зиян келтіруді болдырмайтын шараларды қабылдайды. Мұндай жағдайда адам абайсызда әрекет етпеуі керек.      

Егер негізделген тәуекел кезінде заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтірілсе, онда жасалған әрекеттер қылмыс деп танылмайды. Бұл үшін зиянның алдын алу немесе болдырмау үшін тәуекелді әрекеттер мен қабылданған шаралар жасалатын оң мақсат негіз болып табылады.      

Кез келген азамат қандай төтенше жағдайларда тәуекелге баратынына қарамастан (кәсіби қызметті жүзеге асыру кезінде немесе тұрмыс немесе бос уақыт саласында туындаған қиындықтарды еңсеру кезінде) тәуекелге құқығы бар.      

ҚР ҚК 35-бабының мазмұнына сүйене отырып, негізделген тәуекелдің заңдылық шарттарына мыналар жатқызылуы керек:      

1) қоғамдық пайдалы мақсаттың болуы;      

2) қойылған мақсатқа тәуекелге байланысты емес өзге де әрекеттермен қол жеткізудің мүмкінностьстігі;      

3) тәуекелге жол берген адамның қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге ықтимал зиянды болғызбау үшін барлық қажетті шараларды қамтамасыз етуі;      

4) жол берілетін тәуекелдің көптеген адамдардың өміріне, экологиялық апатқа немесе қоғамдық зілзалаға төнетін қатермен көрінеу ұштаспауы;      

5) тәуекел білім мен тәжірибеге, байсалды есептеуге негізделеді және қолайлы нәтиженің нақты мүмкіндігі бар.       Бұл критерийлерді нақты мазмұнмен толтыруға болады, тек адамның әлеуметтік қызметінің белгілі бір саласының ерекшеліктеріне қатысты. Сондықтан тәуекел туралы норманы іс жүзінде қолдану үшін осы мән-жайдың, оның заңдылық шарттарының нақты заңнамалық анықтамасы шешуші мәнге ие болады. Өйткені, мысалы, медицина, әскери іс, спорт сияқты салалар, ең алдымен, адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп төндіреді.      

Осылайша, негізді тәуекел деп қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қаупімен кәсіптік немесе өзге де міндеттерді орындау кезінде қоғамдық пайдалы мақсатқа қол жеткізу үшін жасалған іс-әрекеттер түсініледі.      

Егер ғылыми және іс жүзінде негізделген нормативтік актілерді бұзу нәтижесінде қоғамдық қауіпті салдарлар туындаса, тәуекел негізді болмайды.      

Заңды, негізделген тәуекелді әрекеттің қоғамдық пайдалы нәтижесі бүкіл қоғам үшін де, халықтың немесе жеке тұлғаның жекелеген топтары үшін де кез-келген жалпыадамзаттық құндылықтарды сақтау және арттыру болып табылады. Мұндай құндылықтарға мыналар жатады: өмір, денсаулық, қалыпты экологиялық орта, басқа адам құқықтары, экономикалық, әлеуметтік, ғылыми жетістіктер және т. б.      

Негізделген тәуекел кезіндегі мақсат әрқашан құқық пен мораль шеңберінен шықпайтын заңды әрекеттермен ғана ақталуы керек.       Тәуекел, егер ол көптеген адамдардың өміріне қауіп төндірсе немесе экологиялық апат немесе қоғамдық апат қаупі болса, заңды деп танылмайды. Бұл шектеулер бұрынғы КСРО-дағы Чернобыль атом электр станциясындағы трагедияға, Арал маңындағы экологиялық апатқа және т. б. байланысты белгілі оқиғаларға заң шығарушының реакциясы болып табылады. Қоғам, мемлекет мұндай тәуекелмен келісе алмайды, жауапкершілік мұндай жағдайларда кінәнің түріне байланысты жалпы негізде туындайды. Алайда адамның тәуекел жағдайында әрекет еткенін сот қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жай ретінде ескереді (ҚР ҚК 53-бабы).       Негізделген тәуекелді төтенше қажеттіліктен ажырату керек.      

Негізделген тәуекел кезінде субъект белгілі бір қызметпен кәсіби айналысатын адам болып табылады. Төтенше жағдайда олар кез келген адам болуы мүмкін.      

Аса қажет болған жағдайда зиян үлкен салдардың алдын алу үшін келтіріледі, тәуекелмен байланысты іс-әрекеттер кезінде қауіп төндірмейді. Қауіпті жағдайды мәжбүрлеп құру маңызды әлеуметтік пайдалы мақсатқа жетуге деген ұмтылыстан туындайды. Әрине, бұл мақсат сәтсіздікке ұшырағаннан гөрі маңызды нәтижеге қол жеткізуді білдіруі керек.

Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі И. Ш. БОРЧАШВИЛИДІҢ Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне 2007 жылғы түсініктемесі                  

Актінің өзгертілген күні: 02.08.2007 актінің қабылданған күні: 02.08.2007 қабылданған орны: жоқ актіні қабылдаған Орган: 180000000000 әрекет аймағы: 100000000000 норма шығарушы орган берген НҚА тіркеу нөмірі: 167 акт мәртебесі: new құқықтық қатынастар саласы: 028000000000 акт нысаны: COMM Заң күші: 1900 акт тілі: rus

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы