8-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің азаматтық құқықтарын жүзеге асыру  

Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру-бұл құқық иесінің еркін қалауы. Тек ол міндетті тұлғадан құқықты жүзеге асыруға дейін азайтылатын іс-әрекетті жасауды талап етуге немесе талап етпеуге шешім қабылдауға құқылы.

Бұрын қолданыстағы заңнамада құқықты жүзеге асыру көбінесе әдебиетте құқық иесінің міндеті ретінде түсіндірілді, әсіресе егер ол мемлекеттік ұйым болса. Мәселен, мысалы, Тапсырыс берушінің құрылыс (жеткізу) мерзімін бұзған құрылыс ұйымынан немесе жеткізушіден айыппұл санкцияларын өндіріп алу құқығы түсінілді. 3 мұнда екі құқықтық қатынастар анық араласады:санкцияларды өндіріп алу несие берушінің құқығы болған азаматтық-құқықтық және осы өндіріп алу Мемлекеттік ұйымның мемлекет алдындағы міндеттерінің мазмұны болған әкімшілік-құқықтық.  

Кредитордың құқықты жүзеге асырудан бас тартуы осындай құқықтарды тоқтатпайды. Мысалы, Алматыда жазушы-драматург авторлық құқықты қорғау агенттігіне театрға пьесаны көпшілік алдында орындағаны үшін алымды мәжбүрлеп өндіріп алу туралы сотта оның (жазушының) пайдасына талап қоюға рұқсат бермеген жағдай болды. Бірақ жазушының роялти алу құқығы осылайша тоқтаған жоқ. Ал болашаққа құқықты мәжбүрлеп жүзеге асыру мүмкіндігі сақталады. Алайда, несие берушінің құқықты жүзеге асырудан бас тартуға емес, сол сияқты құқықтан бас тартуға бағытталған еркі соңғысын тоқтатады (мақаланы қараңыз. 373 Азаматтық кодекс және оған түсініктеме).

Түсініктеме берілген баптың 4-тармағының талабы құқықты жүзеге асыруға этикалық принциптерді енгізеді: әділеттілік, адалдық. Егер бұл әділеттіліктің басталуын бұзса, мысалы, жалпы қызметке қатысушылардың шығыстары мен кірістері үлесінің мөлшерін анықтау әділетсіз болса, егер мұндай өлшемдер нәтижеге қол жеткізуге қатысу дәрежесіне сәйкес келмесе, құқықты жүзеге асыруды талап етуге болмайды. Жосықсыздық өз мүддесі үшін басқалардың мүдделерін саналы түрде елемеу арқылы көрінуі мүмкін, яғни.бұл басқа адамдарға зиянды мінез - құлық. Мысалы, ст. 261 Азаматтық кодекс жосықсыз сатып алушыны мүлікті иеліктен шығаруға құқығы жоқ адамнан сатып алатынын білетін адам ретінде анықтайды. Жосықсыздық жақын адам сеніп тапсырған басқа біреудің мүлкіне және т. б. жеткіліксіз қамқорлықпен көрінуі мүмкін.

Жосықсыздық көбінесе міндеттерді бұзғаны үшін кінәлілікпен араласады (Азаматтық кодекстің 9-бабының 6-тармағын қараңыз), бірақ бұл әртүрлі, бірақ қиылысатын ұғымдар. Кінә белгілі бір заңды міндеттің бұзылуымен байланысты. Әділетсіздік, керісінше, заңды міндет болып табылмайтын мінез-құлықты қамтуы мүмкін. Мысалы, басқа біреудің өнертабысын пайдалануға лицензия алған кезде, лицензиар лицензиардың өнертабысты пайдаланудың шартты кезеңін ұзартатын қате күн қойып жатқанын көріп, лицензиарға бұл туралы ескертпейді.  

Әдетте кінә құқық бұзушының іс - әрекетімен байланысты, ал әділетсіздік басқалардың қателіктері мен қателіктерін қолданумен байланысты.  

Азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушының іс-әрекеттерінің әділдігі мен адалдығы болжанады, яғни.ол әділетсіздік (әділетсіздік) үшін жалпы айыптау кезінде өзін ақтауға міндетті емес, керісінше, басқа қатысушыны әділетсіздік немесе әділетсіздік үшін айыптаған адам мұндай әділетсіздік немесе әділетсіздік қандай нақты әрекеттерде болғанын дәлелдеуі керек.  

Түсіндірме мақала сонымен қатар құқық иесінен оны жүзеге асырудың ақылға қонымдылығын талап етеді. Парасаттылық дегеніміз-құқық жүзеге асырылатын жағдайларды нақты бағалау деп түсіну керек. Сондықтан мұндай бағалауға немқұрайлы қарау ақылға қонымсыз деп танылуы мүмкін. Мысалы, арнайы күрделі құжатты жасауды, ең болмағанда, адал, бірақ осы салада білімі жоқ адамға тапсыру ақылға қонымсыз.

Құқықты жүзеге асыруға байланысты талаптардың негізділігі болжанады және оны тек қарсы тараптың дәлелді дәлелдерімен жоққа шығаруға болады.  

Түсініктеме берілген бап құқықты оның мақсатына қайшы жүзеге асыру жөніндегі іс-әрекеттерге не басқа адамдарға зиян келтіруге бағытталған іс-әрекеттерге, яғни құқықты теріс пайдалану деп атауға болатын іс-әрекеттерге тыйым салады.

Мұндай теріс қылықтардың мысалдары көршілердің тыныштығын бұзу үшін көрші жер учаскесін жарықтандыруға, дауыс зорайтқыш құрылғыларды саналы түрде толық қуатта пайдалануға кедергі келтіретін құрылымды бұзу талаптары болуы мүмкін. Азаматтық кодекстің 158-бабы адамгершілік негіздеріне қайшы келетін мәмілелердің жарамсыздығы туралы тікелей айтады, ал Азаматтық кодекстің 188-бабы, егер бұл басқа адамдар мен мемлекеттің құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін бұзса, меншік иесінің өз өкілеттіктерін жүзеге асыруына тыйым салады.  

Құқықты жүзеге асырудың қарастырылған шарттарына қойылатын талаптардың заңды мәні олардың бұзушылықтары (ақылға сыймаушылық, әділетсіздік, әділетсіздік, теріс пайдалану) кезінде құқық иесінің құқықты қорғау туралы талабы сот тарапынан қанағаттандырылмауы мүмкін.

 Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы 

Түсініктеме Қазақ мемлекеттік заң университетінің Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми-практикалық зерттеулер бағдарламасы аясында дайындалды.  

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобының жетекшісі Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, профессор М. К. Сүлейменов

Басшының орынбасары профессор Басин Ю. г.