.png)
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру
🔷 ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (ҚР АК) 8-бабы азаматтық құқықтарды заңды түрде жүзеге асыру принципінің нормативтік көрінісі болып табылады. Ол өзіне:
· субъектінің өз құқығын пайдалану еркіндігі идеясын,· сондай-ақ жария мүдделерден, басқа тұлғалардың құқықтарынан, адалдық пен құқықтың мақсатына байланысты шектеулерді қамтиды.
🔹 I. ҚҰҚЫҚТАРМЕН ЕРКІН БИЛІК ЕТУ (1-т.)
«Азаматтар мен заңды тұлғалар өздеріне тиесілі құқықтарды өз қалауынша жүзеге асырады...»
🔸 Бұл ерік автономиясын білдіреді, ол сондай-ақ мына баптарда бекітілген:
· ҚР АК 2-бабы (азаматтық заңнаманың принциптері),· ҚР АК 380-бабы (шарт еркіндігі).
🔸 Билік ету қамтиды:
· құқықты жүзеге асыруды,· одан бас тартуды,· басқа тұлғаларға беруді (цессия, сыйға тарту, кепілге қою).
📌 Мысал: Меншік құқығы иесіне затты сатуға, кепілге беруге немесе жоюға мүмкіндік береді (егер ол экология, санитария және т.б. заңдарын бұзбаса).
🔹 II. ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРМАУ ОДАН АЙЫРМАЙДЫ (2-т.)
«Құқықтарды жүзеге асырмау... олардың тоқтатылуына әкелмейді...»
🔸 Ерекшелік: заңда арнайы көзделген жағдайлар:
· құқықтардың қолданылу мерзімінің өтуі (мысалы, лицензиялар),· талап қою мерзімінің өтуі (ҚР АК 178–179-баптары),· міндеттеменің мерзімінде орындалмауына байланысты тоқтатылуы (мысалы, оферта, ҚР АК 395-бабы).
📌 Мысал: Егер тұлға тіркелген авторлық құқығын пайдаланбаса да, ол белгіленген мерзім ішінде сақталады.
🔹 III. ҚҰҚЫҚТАРДЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ШЕГІ (3-т.)
«Құқықтарды жүзеге асыру... басқа тұлғалардың құқықтарын бұзбауға және қоршаған ортаға зиян келтірмеуге тиіс».
🔸 Бұл қағида заңды мүдделер мен қорғалатын игіліктердің (оның ішінде экология — ҚР Конституциясының 12-бабы) басымдығын білдіреді.
📌 Мысал: Жер иесі өз учаскесін топырақты, өзенді немесе ауаны ластайтындай етіп пайдалана алмайды.
📌 Мысал: Тұрғын үйде түнгі уақытта қатты дыбысты аудиожүйе қолдану — іс-әрекет еркіндігіне қарамастан құқықты теріс пайдалану болып танылуы мүмкін.
🔹 IV. АДАЛ, ОЙЛЫ ЖӘНЕ ӘДІЛ ӘРЕКЕТ ЕТУ МІНДЕТІ (4-т.)
🔸 Адалдық принципі — азаматтық құқықтағы негізгі санат:
· басқа дәлелденбегенше, адалдық презумпциясы қолданылады;· шартпен жойылмайды (императивтік норма);· құқықтық қатынастардың барлық кезеңдеріне қолданылады: шарт жасасудан бастап құқықты қорғауға дейін.
📌 Қатысты нормалар:
· ҚР АК 5-бабы — заң және құқық аналогиясы адалдық ескеріле отырып қолданылады;· ҚР АК 380-бабы — шарт еркіндігі кезінде адалдық міндетті.
📌 Мысал: Кәсіпкер шартты оны орындау ниеті жоқ болып жасаса — ол адал емес әрекет етеді. Тіпті шарт ресми түрде бар болса да, сот қорғаудан бас тартуы мүмкін (ҚР АК 8-бабының 7-т.).
🔹 V. ҚҰҚЫҚТЫ ТЕРІС ПАЙДАЛАНУ (5-т.)
«Құқықтың мақсатына қайшы келетін әрекеттерге жол берілмейді...»
🔸 Бұл "веналық кресло" доктринасының жүзеге асуы: құқық қару емес, заңды реттеу құралы.
🔸 Теріс пайдалану түрлері:
· зиян келтіру ниеті (басқаларға әдейі кедергі жасау),· құқықтың мақсатына қайшылық (құқықты заңды мақсатқа емес қолдану).
📌 Мысал: Тауарлық белгіні басқа кәсіпкердің атын пайдалануына кедергі жасау үшін ғана тіркеу — теріс пайдалану.
📌 Мысал: Құқықты қорғау үшін емес, қарсы тарапқа қысым көрсету үшін көптеп сот істерін қозғау — теріс пайдалану.
🔹 VI. ЖАМАН НИЕТ ПАЙДА ӘКЕЛМЕЙДІ (6-т.)
🔸 Ex turpi causa non oritur actio принципі — ешкім заңды бұзуынан немесе адал емес әрекетінен пайда ала алмайды.
📌 Мысал: Салықтан жалтарған тұлға есепке алынбаған «көлеңкелі» мәміле бойынша зиянды өтеуді талап ете алмайды.
🔹 VII. СОТТЫҚ ҚОРҒАУДАН БАС ТАРТУ (7-т.)
«Ережелер сақталмаған жағдайда... сот қорғаудан бас тартуы мүмкін».
🔸 Бұл құқықты еркін жүзеге асыруды шектейтін маңызды санкциялық механизм.
🔸 Байланысты:
· ҚР АК 9-бабы — азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдері,· ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексі (ҚР АІЖК) 152-бабы — соттың талаптардың заңдылығын бағалау міндеті,· ҚР Конституциясының 3-бабы — құқықтарды теріс пайдалану мен озбырлыққа тыйым.
📌 Практика мысалы: ҚР Жоғарғы Соты жалға алу шартын тек салықтық жеңілдіктер алу үшін ғана жасасқан тұлғаның шартты бұзу туралы талабын қанағаттандырудан бас тартқан.
🔷 VIII. ЗАҢНАМАМЕН БАЙЛАНЫСТЫ НОРМАЛАР
| Дереккөз | Бап | Байланысы |
|---|---|---|
| ҚР АК | 2, 5, 9, 380-баптар | Принциптер, аналогия, қорғау, шарт еркіндігі |
| ҚР АІЖК | 14, 152, 153-баптар | Соттық қорғау, ойластық және адалдық |
| ҚР Конституциясы | 12, 13, 39-баптар | Құқықтар мен бостандықтар, соттық қорғау |
| «Кәсіпкерлік кодекс туралы» заң | 10-бап | Іскерлік этика, ойластық принциптері |
| «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заң | 5-бап | Экологиялық салдар үшін жауапкершілік |
🔷 IX. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҰҚСАСТЫҚТАР
| Халықаралық дереккөз | Ереже | Ұқсастығы |
|---|---|---|
| УНИДРУА принциптері | 1.7–1.10-баптар | Адалдық, құқықты теріс пайдалануға тыйым |
| PECL (Еуропалық шарттық құқық принциптері) | 1:201-бап | Good faith and fair dealing |
| ЕО-ның Рим регламенті | 12-бап | Құқықты теріс пайдалануға шектеу |
| Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот тәжірибесі | Broniowski v. Poland ісі | Азаматтық істерде құқықты теріс пайдалануға жол берілмейді |
🔷 X. ҚОРЫТЫНДЫ
ҚР АК 8-бабы субъективті құқықты жүзеге асыру шектерін белгілей отырып, мынаны үйлестіреді:
· еркіндік пен ерік автономиясын,· адалдық, әділдік және басқа мүдделерді қорғаумен.
Ол:
· формализм мен құқықтық нигилизмге жол бермейді;· азаматтық айналымда этикалық негіз қалыптастырады;· соттарға құқықты манипуляциялау әрекеттерін тоқтатуға мүмкіндік береді.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
