Шетелдікті немесе азаматтығы жоқ адамды Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерге шығарып жіберу

🟩 ҚР ҚК 51-бабы. Қазақстан Республикасынан шетелдікті немесе азаматтығы жоқ адамды шығарып жіберу

🔹 1. Жазаның құқықтық табиғаты

Шығарып жіберу – Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын тұлғаны ел аумағынан мәжбүрлеп шығару түріндегі қылмыстық жаза шарасы. Бұл жаза жазалау және алдын алу сипатында болады: қылмыстық құқықбұзушылық үшін тағайындалады әрі мұндай құқықбұзушылықтардың қайталануын болдырмауға бағытталған.

Бұл шара шет мемлекет азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғалардың елде болуын реттеу жөніндегі мемлекеттің егемен құқығына негізделген (ҚР Конституциясының 51-бабы, «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» Заңды қараңыз).

🔹 2. Жаза түрлері

Шығарып жіберу:

·        негізгі жаза ретінде – тек қылмыстық теріс қылықтар үшін;

·        қосымша жаза ретінде – қылмыс пен қылмыстық теріс қылықтар үшін қолданылуы мүмкін.

Қосымша жаза ретінде тағайындалса, ол негізгі жазаға (мысалы, айыппұл немесе бас бостандығынан айыру) қосылып, негізгі жаза орындалғаннан кейін немесе шартты түрде босатылғаннан соң жүзеге асырылады.

🔹 3. Орындау шарттары мен тәртібі

·        Қазақстанға кіруге тыйым салу мерзімі: шығарып жіберу нақты орындалған күннен бастап 5 жыл (ҚР ҚК 51-бабы 1-бөлігі).

·        Жаза мәжбүрлі түрде орындалады: тұлға ҚР шекарасына дейін құзыретті органдардың (әдетте көші-қон полициясының) сүйемелдеуімен жеткізіледі.

·        Шартты түрде сотталған жағдайда – басқа жаза түрлері орындалмаса да, үкім заңды күшіне енгеннен кейін шығарып жіберу дереу орындалады.

·        Егер сотталған адам жазадан босатылса (ҚР ҚАК 161-бабы 1-бөлігінің 3), 5), 6), 7) тармақшаларына сәйкес, мысалы, сырқат, амнистия немесе мерзімнің өтуіне байланысты), онда шығарып жіберу де орындалуға тиіс.

🔹 4. Конституциялық және халықаралық кепілдіктер

Шығарып жіберу Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелеріне қайшы келмеуі тиіс. Атап айтқанда:

·        Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакттың 12-бабы (МБСҚП): тұлғаны ерікті түрде елден қууға тыйым салады.

·        Босқындар мәртебесі туралы Женева конвенциясының (1951 ж.) 33-бабы: босқын мәртебесі бар адамдарды елден шығаруға тыйым салады (ұлттық қауіпсіздікке қатер төндірмесе).

·        ҚР Конституциясының 9-бабына сәйкес, Қазақстан аумағында жүрген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар заңмен белгіленген шектеулерді есепке алмағанда, ҚР азаматтарымен бірдей құқықтар мен бостандықтарға ие.

Сондықтан келесі жағдайларда шығарып жіберуге жол берілмейді:

·        егер елге қайтарылғанда тұлғаға азаптау немесе адамдық қадір-қасиетті қорлайтын қатынас қаупі төнсе;

·        егер тұлға – ҚР азаматы болып табылатын кәмелетке толмаған балалардың жалғыз асыраушысы болса;

·        егер тұлға – босқын немесе баспана сұрап жүрген адам болса.

🔹 5. Сот практикасының мысалдары

📌 Мысал 1: шетелдік азамат заңсыз кәсіпкерлікпен айналысқаны үшін (қылмыстық теріс қылық) айыппұл түріндегі жазаға тартылып, оған қосымша 5 жыл мерзімге Қазақстаннан шығарып жіберу тағайындалды. Сот оның ҚР-мен туыстық байланысы жоқтығын және әлеуметтік осал топқа жатпайтынын ескерді.

📌 Мысал 2: азаматтығы жоқ тұлға ҚР ҚК 188-бабының 1-бөлігі (ұрлық) бойынша сотталып, жазасын жалпы режимдегі колонияда өтегеннен кейін елден шығарылды. Апелляциялық шағым дәлелсіз деп танылып, қанағаттандырылмады, себебі тұлғаның ҚР аумағында заңды негізде тұруға құқығы болмағаны анықталды.

🔹 6. Қатысты баптар мен заңдар

·        ҚР Қылмыстық-атқару кодексі:

• 161-бап – жазаны өтеуді тоқтатудың негіздері;
• 177–179-баптар – шығарып жіберу туралы үкімді орындау тәртібі;

·        «Шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы» ҚР Заңы – 20-бап (шығарып жіберу);

·        ҚР Конституциясы – 12 және 51-баптар;

·        Халықаралық актілер:

• МБСҚП (БҰҰ, 1966 ж.);
• Босқындар мәртебесі туралы конвенция (Женева, 1951 ж.);
• Азаптауға қарсы конвенция (БҰҰ, 1984 ж.).

🔹 7. Проблемалық мәселелер мен құқықтық ұстанымдар

📌 Сұрақ: Егер тұлға ҚР азаматы болып табылатын жұбайымен тұрып жатса және кәмелетке толмаған балалары болса, оны елден шығарып жіберуге бола ма?

🔸 Жауап: Сот практикасы мен ізгілік принципіне сәйкес, егер шығарып жіберу тұлғаның жеке және отбасылық өміріне шамадан тыс араласуға әкелсе, сот мұндай жаза тағайындаудан бас тартуы мүмкін (Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық соттың ЕКПЧ 8-бабы бойынша ұстанымдарын қараңыз).

📌 Сұрақ: Шығарып жіберу туралы шешімді шағымдануға бола ма?

🔸 Иә. ҚР ҚПК-ге сәйкес, үкімнің кез келген бөлігі, оның ішінде қосымша жаза ретінде тағайындалған шығарып жіберу де апелляциялық және кассациялық тәртіпте шағымдануға жатады.

🔹 8. Қорытынды

Шығарып жіберу – тек шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға қолданылатын тиімді, бірақ қатаң қылмыстық-құқықтық ықпал ету шарасы. Ол келесі қағидаттарға сәйкес болуы тиіс:

·        заңдылық қағидаты;

·        жаза шарасының сәйкестілігі (пропорционалдығы);

·        халықаралық гуманитарлық және құқық қорғау нормалары.

Назар аударыңыз!

«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.

Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085. 

Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы  Заң компаниясы