Соттылықты жою мерзімдері
📘 ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
Соттылық – бұл үкімнің құқықтық салдары, ол адамның құқықтарын шектеуі мүмкін (мысалы, жұмысқа орналасу, білім алу, шетелге шығу кезінде) және қылмыстың қайталануын бағалағанда ескеріледі.
ҚР ҚК 89-бабы он сегіз жасқа толғанға дейін қылмыс жасаған адамдар үшін соттылықты жоюдың жеңілдетілген мерзімдерін белгілейді – бұл олардың үкім шығарылған немесе жаза өтелген сәтінде кәмелетке толған-толмағанына қарамастан қолданылады.
Бұл норма бағытталған:
· ҚК 15-бабында көзделген кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық жауапкершілікті саралау қағидатын іске асыруға;
· Заңмен қайшы жағдайға түскен жасөспірімдердің қайта әлеуметтенуін және құқықтық оңалуын жеңілдетуге;
· Баланың құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясының халықаралық стандарттарын орындауға.
📑 ҚР ҚК 89-БАБЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Бұл бап соттылықты жоюдың төрт жағдайын қарастырады, олар ҚР ҚК 79-бабында көрсетілген мерзімдермен салыстырғанда қысқартылған.
🔹 1-тармақ: Бас бостандығынан айырудан өзге жазалар тағайындалған кезде – соттылық жаза өтелген сәтте жойылады
📌 Қамтылатын жазалар:
· Айыппұл;
· Қоғамдық жұмыстар;
· Түзеу жұмыстары;
· Бостандықты шектеу.
📝 Түсініктеме: жаза орындалған соң соттылық автоматты түрде жойылады. Бұл – жасөспірім келесі күні-ақ сотталмаған адам ретінде танылады деген сөз.
📎 Байланысты нормалар:
· ҚР ҚК 44-бабы – бостандықты шектеу;
· ҚР ҚК 45-бабы – бостандықтан айырмайтын өзге жазалар;
· ҚР ҚК 79-бабының 5-бөлігі – ересектер үшін мұндай жазалар бойынша соттылықты жою мерзімі – 1 жыл.
⚖️ Мысал: 17 жастағы жасөспірім ұрлық үшін 6 айға бостандығы шектелді. Жаза мерзімі аяқталғаннан кейін ол бірден сотталмаған болып есептеледі – қосымша күту мерзімі жоқ.
🔹 2-тармақ: Бас бостандығынан айырудан кейін 1 жыл – онша ауыр емес немесе орташа ауырлықтағы қылмыстар үшін
📌 Қылмыстар:
· Онша ауыр емес (бас бостандығынан айыру – 2 жылға дейін – ҚР ҚК 4-бабы 2-бөлігі);
· Орташа ауырлықтағы (5 жылға дейін – ҚР ҚК 4-бабы 3-бөлігі).
📎 Ересектер үшін осындай мерзім – 3 жыл (ҚК 79-бабының 2-бөлігі).
📝 Түсініктеме: Реабилитациялық кезеңнің едәуір қысқаруы – бұл жасөспірімнің жоғары оқу орнына түсуі, жұмысқа орналасуы сияқты қалыпты өмірге оралуына септігін тигізеді.
⚖️ Мысал: Кәмелетке толмаған тұлға тонау (орташа ауырлықтағы қылмыс) үшін 1 жыл колонияда отырды. Шыққаннан кейін 1 жыл өткен соң соттылығы автоматты түрде жойылады.
🔹 3-тармақ: Бас бостандығынан айырудан кейін 2 жыл – ауыр қылмыс жасаған кезде
📌 Ауыр қылмыстар – 12 жылға дейінгі бас бостандығынан айыру (ҚК 4-бабы 4-бөлігі).
📎 Ересектер үшін мерзім – 6 жыл (ҚК 79-бабының 3-бөлігі).
📝 Түсініктеме: Үш есе қысқарту – жасөспірімнің қоғамға тезірек бейімделуіне мүмкіндік береді.
⚖️ Мысал: 17 жастағы жасөспірім ҚР ҚК 120-бабы 1-бөлігі бойынша (зорлау – ауыр қылмыс) 4 жылға сотталды. Колониядан шыққаннан кейін 2 жыл өткен соң соттылығы жойылады.
🔹 4-тармақ: Бас бостандығынан айырудан кейін 3 жыл – аса ауыр қылмыс үшін
📌 Аса ауыр қылмыстар – 12 жылдан артық бас бостандығынан айыру, өмір бойына бас бостандығынан айыру, өлім жазасы (кәмелетке толмағандарға қолданылмайды).
📎 Ересектер үшін мерзім – 8 жыл (ҚК 79-бабының 4-бөлігі).
⚖️ Мысал: 17 жастағы жасөспірім ҚР ҚК 99-бабы бойынша кісі өлтіргені үшін 10 жылға сотталды. Колониядан босатылған соң 3 жыл өткенде оның соттылығы жойылады.
🔍 ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН НЮАНСТАРЫ
1. ✅ Маңыздысы – қылмыс жасалған кездегі жас, үкім шығарылған немесе жаза өтелген кездегі емес.
2. ✅ Көрсетілген мерзім өткен соң, егер жаңа қылмыс жасалмаса, соттылық автоматты түрде жойылады.
3. ❌ Соттылық жойылмайды:
· егер күту мерзімі ішінде жаңа жаза тағайындалса;
· егер адам жазаны өтеуден жалтарса.
4. ✅ Соттылық жойылғаннан кейін тұлға сотталмаған деп есептеледі (ҚК 79-бабы 1-бөлігі) – рецидивист ретінде қаралмайды.
📚 БАЙЛАНЫСТЫ НОРМАЛАР
🔸 Ішкі заңнама:
· ҚР ҚК 79-бабы – соттылықты жоюдың жалпы мерзімдері;
· ҚР ҚК 15-бабы – қылмыстық жауапкершілік жасы;
· ҚР ҚК 72–87-баптары – кәмелетке толмағандарға арналған арнайы шаралар;
· ҚР УИК – жазаларды өтеу тәртібі;
· ҚР Еңбек кодексі, "Білім туралы" заң – оқуға түсу, жұмысқа орналасу кезіндегі соттылықтың салдары.
🔸 Халықаралық нормалар:
· Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясы (1989):
o 40-бап (1-тармақ): мемлекет баланың қадір-қасиетін құрметтеуді және оның тез оңалуын қамтамасыз етуі тиіс;
o 40-бап (4-тармақ): әлеуметтік оңалту шараларына басымдық берілуі керек, соттылық салдары азайтылуы тиіс.
· БҰҰ-ның Пекин ережелері (1985):
o 21-ереже: сот шешімі ұзақ мерзімді шектеулерге әкелмеуі тиіс, стигматизациядан аулақ болу қажет;
o 29.1-ереже: соттылық тұлғаның қоғамға қайта оралуына кедергі келтірмеуі керек.
⚠️ ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕ
1. Автоматтық тәртіп әрдайым сақталмайды — кей жағдайда органдар жойылған соттылықты негізсіз ескеріп жатады.
2. Жұмыс берушілер мен жоғары оқу орындары жойылған соттылық туралы ақпаратты талап етеді — бұл құқықтық оңалу презумпциясына қайшы.
3. Соттылық жойылса да, ақпараттық базаларда қалуы мүмкін — деректерді жою үшін ІІМ немесе сот арқылы жеке бастама қажет.
✅ ҚОРЫТЫНДЫ
ҚР ҚК 89-бабы:
· Кәмелетке толмаған құқықбұзушыларды тәрбиелеу мен оңалтуға басымдық береді;
· Жаза өтегеннен кейін қоғамға бейімделуге кедергілерді азайтады;
· Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясының халықаралық стандарттарын орындайды.
Бұл норма – қателік жіберген жасөспірімнің өмір жолын дұрыс бағытта қалыптастыруда шешуші рөл атқарады. Ол әділет қағидатына сай автоматты түрде қолданылуы тиіс.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
