10-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің кәсіпкерлері мен тұтынушыларының құқықтарын қорғау
Кәсіпкерлікті дамыту тұрақты, белсенді және тиімді нарықтық экономиканың жұмыс істеуінің қажетті шарты болып табылады. ҚР Конституциясының 26-бабында: "Әркімнің кәсіпкерлік қызмет бостандығына құқығы бар"делінген.
Сондықтан түсіндірме мақала кәсіпкерлердің құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік қызметтің анықтамасынан бұл келесі қажетті белгілермен сипатталатын экономикалық қызмет болып табылады:
а) ол өнімді, қызметтерді, жұмыстарды өндіру және нарықта еркін сату арқылы табыс (пайда) алуға бағытталған;
б) бұл бастамашыл, яғни кәсіпкердің өз қалауы бойынша оның мүдделері мен қалауына сәйкес ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Қандай да бір басшы органдардың немесе адамдардың бұйрығы немесе тікелей нұсқауы бойынша іс-әрекеттерді жүзеге асыруды кәсіпкерлік деп санауға болмайды;
в) мұндай қызмет кәсіпкердің толық мүліктік дербестігі негізінде жүзеге асырылады. Әдетте, ол оның мүліктік базасының иесі болып табылады және ол кәсіпкерлік барысында мүмкін болатын мүліктік шығындар мен шығындардың толық тәуекелін көтереді (кәсіпкерлік тәуекел туралы АК-нің 360-бабы арнайы айтады);
г) кәсіпкер өз атынан азаматтық айналымда әрекет етеді.
Бұл кәсіпкерліктің негізгі белгілері, олардың кем дегенде біреуі болмаған жағдайда, экономикалық қызметті ақылы, экономикалық және т. б. болса да, кәсіпкерлік деп санауға болмайды.
Бірақ бұл белгілердің барлығы бірдей барлық кәсіпкерлерге тән емес, бұл ең алдымен кәсіпкерліктің қандай меншік түріне байланысты болатынына байланысты. Ең толық қарастырылған белгілер жеке кәсіпкерлікте, яғни азамат немесе мемлекеттік емес заңды тұлға кәсіпкер бола ма, жеке меншікке негізделген кәсіпкерлікте көрінеді.
Бұл белгілер мемлекетке меншік құқығында тиесілі кәсіпорындардың қызметінде айтарлықтай аз көрінеді. Уәкілетті органдар атынан мемлекет Мемлекеттік кәсіпорындардың бастамасын да, олардың кәсіпкерлік қызмет аясын да шектеуге құқылы.
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік қолдау және кепілдіктер негізінен кәсіпкерлік бостандығын шектеуге заңнамалық тыйымдарда және кәсіпкерлердің құқықтары мен заңды мүдделерін мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар, шаруашылық шарттары бойынша серіктестер немесе бөгде субъектілер тарапынан кез келген бұзушылықтардан Сотта қорғауда көрінеді.
Кәсіпкерлікті қорғаудың және қолдаудың нақты әдістері түсіндірме мақаланың 3-тармағында қарастырылған. Атап айтқанда, 3-тармақта кәсіпкерлік қызметке жіберудің жеңілдетілген тәртібі қарастырылған. Оның кейбір түрлерін азаматтар кез-келген ресми органдарға жүгінбестен, яғни таза келу жолымен жүзеге асыра алады.
Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы жарлықпен заңды тұлғаларды, оның ішінде кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғаларды тіркеудің жалпы тәртібі белгіленген.
Заңды тұлға құрмай кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтарды мемлекеттік тіркеу ерекшеліктері АК-нің 19-бабында көрсетілген.
Тіркеу кезінде кәсіпкерлік қызметпен айналысудың заңдылығы тексеріледі. Осы жағдайларда оның орынсыздығына сілтеме жасай отырып, тіркеуден бас тартуға тыйым салынады (тауарлар мен қызметтерге сұраныс жоқ, үлкен бәсекелестік және т.б.). Тіркеу үшін өтініш беруші кәсіпкер тек бір тіркеуші органға жүгінуі керек. Егер заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу туралы Жарлықпен талап етілетін барлық құжаттар тиісті түрде жасалса, тіркеуші орган тіркеуден бас тартуға немесе өтініш берушіден қосымша визалар, келісімдер, Рұқсаттар және т. б. талап етуге құқылы емес.п.
Кәсіпкерлік қызметті лицензиялаудың негізгі міндеті-мұндай түрлерді шектеу, олар өздігінен немесе тиісті емес жағдайларда жүзеге асырылған кезде мемлекеттік мүдделерді немесе азаматтардың мүдделерін бұзуы мүмкін. Кәсіпкерлік лицензиялаудың заңнамалық негізі Лицензиялау туралы Жарлық болып табылады.
Бірақ лицензиялау күнделікті бақылауды алмастыра алмайды. Сондықтан рұқсат етілген кәсіпкерлік қызмет шарттары тиісінше сақталмаған жағдайда берілген лицензия мерзімінен бұрын тоқтатылуы, кері қайтарылуы немесе тоқтатылуы мүмкін. Лицензия беру шарттары бұзылған жағдайда ол жарамсыз деп танылуы мүмкін. Лицензияны мерзімінен бұрын тоқтатудың, кері қайтарып алудың, оның қолданылуын тоқтата тұрудың не оны жарамсыз деп танудың барлық негіздері заң актілерінде толық түрде айқындалуға тиіс.
Жүзеге асырылуы нарықтағы бәсекелестікті дамытуға және тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыруды арттыруға жәрдемдесетін, бірақ Арнайы мемлекеттік шектеуді қажет етпейтін лицензияланатын қызмет түрлері бойынша лицензиялар белгіленген талаптарға сай келетін барлық тұлғаларға кедергісіз берілуге тиіс. Мемлекеттік мүдделер кәсіпкерлер тобын шектеуді талап ететін жағдайларда (мысалы, мұнайды барлау және өндіру, жер қойнауынан бағалы металдарды алу кезінде) үміткерлердің жалпы санынан республикаға көбірек пайда әкелетін ықтимал Лицензиаттарды ғана таңдау қажеттілігі туындайды. Мұндай жағдайлар үшін лицензияларды аукционда сату жолымен не үміткерлер арасында конкурстық іріктеу жолымен беру неғұрлым орынды болып ұсынылады. Сонымен, Лицензиялау туралы Жарлықтың 13-бабының 4-тармағы коммерциялық делдалдардың тауарларды экспорттауға лицензияларды сатуын белгілейді (яғни. мұндай тауарларды өндірушілер емес) ашық аукциондар немесе конкурстар арқылы. Президенттің 1995 жылғы 23 желтоқсандағы Жарлығымен енгізілген Лицензиялау туралы Жарлыққа түзетулер арнайы заңнамамен табиғи ресурстарды пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жөніндегі қызметті лицензиялау ерекшеліктерін белгілеуге мүмкіндік береді.
Заңды тұлға құрмай азаматтардың Кәсіпкерлік қызметін лицензиялаудың ерекшеліктері туралы АК-нің 19-бабын және оған түсініктемені қараңыз.
Кәсіпкерлердің мүдделерін қорғаудың маңызды шарасы олардың коммерциялық құпиясын сақтауды заңнамалық қамтамасыз ету болып табылады. Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы Заңның 21-бабына сәйкес коммерциялық құпия деп жария етілуі (берілуі, ағуы) оның мүдделеріне нұқсан келтіруі мүмкін шаруашылық жүргізуші субъектінің өндірісіне, технологиялық ақпаратына, қаржыны басқаруына және басқа да қызметіне байланысты мемлекеттік құпия болып табылмайтын мәліметтер түсініледі. Егер заңнамада өзгеше көзделмесе, коммерциялық құпияны құрайтын мәліметтердің құрамы мен көлемін шаруашылық жүргізуші субъектілер айқындайды. Көбінесе коммерциялық құпияға жаңа технологиялар, өнімнің сапасын тексеру жүйесі, жабдықтау көздері, сатып алынған мүліктің құны және т.б. ноу-хау, яғни өндіріс құпияларын құрайтын технологиялық, ұйымдастырушылық немесе коммерциялық ақпарат коммерциялық құпия ретінде қорғалады.
Өздері орындайтын мемлекеттік бақылау функцияларына, тергеу немесе сот іс-әрекеттеріне, қызметтік жағдайына және т.б. байланысты коммерциялық құпияға қол жеткізе алатын адамдар оны басқа адамдарға жария етпеуге міндетті. Коммерциялық құпияны жария еткені үшін жауапкершілік Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы Заңның 28-бабында көзделген.
Бірақ заң басқалардың мүдделерін жосықсыз бұзу, шаруашылық серіктестерді адастыру, жауапкершіліктен жалтару және т.б. үшін коммерциялық құпияны теріс пайдалануға жол бермейді.
Атап айтқанда, жылдық кәсіпкерлік қызметтің қорытындыларын, оның ішінде пайда мен залал шотының сальдосын, жарғылық капитал сомасын, кредиторлық және дебиторлық берешектің жиынтық сомаларын және т. б. құпия етуге тыйым салынады.
ҚР-да кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған бірқатар нормативтік құқықтық актілер қолданылады. Олардың ішінде 1990 жылғы 11 желтоқсандағы "Қазақ КСР-в шаруашылық қызмет бостандығы және кәсіпкерлікті дамыту туралы", 1992 жылғы 4 шілдедегі "Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы", 1997 жылғы 19 маусымдағы "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы", 1997 жылғы 19 маусымдағы "Жеке кәсіпкерлік туралы" заңдарды атайық.; ҚР Президентінің 1996 жылғы 14 маусымдағы "кәсіпкерлік қызмет бостандығының мемлекеттік кепілдіктерін іске асыру жөніндегі қосымша шаралар туралы", 1997 жылғы 6 наурыздағы "Шағын кәсіпкерлікті дамытуды мемлекеттік қолдауды күшейту және жандандыру жөніндегі шаралар туралы", 1998 жылғы 27 сәуірдегі "азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызмет бостандығына құқықтарын қорғау Туралы" жарлықтары және т. б.
Нарықтық қатынастардың өркениетті жұмыс істеуінің өте маңызды қағидаты тұтынушылардың, яғни сатып алушылардың, тапсырыс берушілердің, жолаушылардың және кәсіпкерлік қызметтің жемісін өтеулі негізде пайдаланатын басқа адамдардың құқықтарын қорғау болып табылады. Кәсіпкердің тауарлар мен қызметтерді сату кезінде тапсыруға деген ұмтылысы, яғни тұтынушыдан көбірек табыс алуға деген ұмтылысы түсінікті. Шексіз нарықтық еркіндік жағдайында мұндай табысқа көбінесе тұтынушыны тек бір өндірушінің (кәсіпкердің) қызметтерін пайдалануға экономикалық мәжбүрлеу арқылы қол жеткізіледі, бұл соңғысына тұтынушыға өнімді, жұмыстарды, қызметтерді сату шарттарын жүктеуге мүмкіндік береді, ол үшін өте тиімсіз. Сондықтан нарықтық айналымдағы тұтынушының мүдделерін қорғаудың негізгі тетігі өндірушілердің монополиясына қарсы күрес, бәсекелестіктің максималды дамуы болып табылады, онда тұтынушы өндірушіні іздеуге мәжбүр болмайды (сатушы, жұмыс орындаушысы және т.б.), ал өндіруші тұтынушыны іздеуі керек. Бұл туралы Азаматтық кодекстің 11-бабында арнайы айтылған.
Бірақ құқық тұтынушының мүдделерін қорғаудың басқа да мәжбүрлі әдістерін қарастырады. Бұл туралы, атап айтқанда, Азаматтық кодекстің 387-бабында (жария шарт) және 389-бабында (қосылу шарты) және басқа да заңнамалық ережелерде айтылған.
Қазақстанда 1991 жылғы 5 маусымдағы "тұтынушының құқықтарын қорғау туралы" арнайы заң жұмыс істейді, ол АК сияқты өндірушілердің (кәсіпкерлердің) тұтынушы алдындағы оның құқықтары мен заңды мүдделерін бұзғаны үшін жауапкершілігін көздейді.
Өз құқықтарын неғұрлым толық және тиімді қорғау үшін тұтынушылар қоғамдық бірлестіктер мен тұтынушылар ұйымдарын құра алады. Мұндай ұйымдар бүкіл республика бойынша да, оның көптеген салаларында да құрылған және жұмыс істейді. Мұндай ұйымдар тұтынушыларға олардың құқықтарын түсіндіреді, оларды қорғауға көмектеседі, заңгерлік көмек көрсетеді, мемлекеттік органдардың алдына шығарылатын өнімнің сапасын немесе жұмыс сапасын бақылау мәселелерін қояды және т. б.
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
Түсініктеме Қазақ мемлекеттік заң университетінің Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми-практикалық зерттеулер бағдарламасы аясында дайындалды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобының жетекшісі Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, профессор М. К. Сүлейменов
Басшының орынбасары профессор Басин Ю. г.
