141-бапқа түсініктеме. Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің жеке мүліктік емес құқықтарын қорғау
МК-ға алғаш рет мүліктік емес жеке мүліктік емес құқықтарды реттеуге арналған арнайы параграф енгізілді (бірақ оның жекелеген ережелері мүліктік құқықтармен байланысты жеке құқықтарды реттеуге бағытталған - АК-нің 142-бабын қараңыз). Бұл, ең алдымен, Азаматтық кодекстің 1-бабының 2-тармағының ережелеріне байланысты, оған сәйкес мүліктік емес жеке мүліктік қатынастар азаматтық заңнамамен реттеледі, өйткені заң актілерінде өзгеше көзделмеген немесе жеке мүліктік емес қатынастың мәнінен туындамайды.
АК-нің 3-тарауында жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтардың толық тізбесі берілмейтінін ескере отырып, 3-параграф олардың жекелеген түрлеріне қарамастан оларды қорғау жөніндегі жалпы ережелерді ғана белгілейді, ал онда орналастырылған 143-146-баптарда жеке мүліктік емес құқықтардың кейбір маңызды түрлерін ғана қорғау тәсілдері белгіленеді. Бұл ретте ат қою, еркін жүріп-тұру және тұрғылықты жерді сайлау құқығы сияқты жеке құқықтардың кейбір түрлері АК-ның басқа баптарымен реттелетінін ескеру қажет (мысалы, АК-нің 15, 16-баптарына түсініктемені қараңыз).
Жеке мүліктік емес құқықтар мүліктік емес сипаттағы игіліктерге қатысты туындайды және олар негізінен жәбірленушінің бұзылған мүліктік саласын қалпына келтіру мақсаты жоқ тәсілдермен қорғалады. Азаматтық кодекстің 9-бабына сәйкес, мұндай тәсілдер: құқықты тану, құқықты бұзғанға дейін болған жағдайды қалпына келтіру, құқықты бұзатын немесе оны бұзу қаупін тудыратын әрекеттердің жолын кесу. Бұдан басқа, олар осы параграфта көзделген тәсілдермен, атап айтқанда, азаматтың немесе заңды тұлғаның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтерді теріске шығару жолымен қорғалады.
Жеке мүліктік емес құқықтар белгілі бір тәсілдермен қорғалатындықтан, азаматтық іс жүргізу заңнамасының нормаларын қолдану кезінде оның тиісті ережелері, атап айтқанда "жауапкерді белгілі бір әрекеттерді жасауға міндеттейтін шешім" АІЖК-нің 198-бабының және "борышкерді белгілі бір әрекеттерді жасауға міндеттейтін Шешімді орындау"АІЖК-нің 406-бабының ережелері қолданылады.
Моральдық зиян-бұл жәбірленушінің өзіне қарсы жасалған құқық бұзушылық нәтижесінде бастан кешірген (зардап шеккен, шыдамды) моральдық немесе физикалық азап (қорлау, ашулану, депрессия, ашулану, ұят, үмітсіздік, физикалық ауырсыну, кемшіліктер, ыңғайсыздық және т.б.).
Егер зиян ар-намысқа, қадір-қасиетке және іскерлік беделге нұқсан келтіретін мәліметтерді таратумен келтірілген жағдайда, келтірушінің кінәсіне қарамастан, моральдық зиян өтеледі.
Моральдық зиянның мөлшерін анықтау кезінде жәбірленушінің өзіне келтірілген моральдық зиянның ауырлығын субъективті бағалауы да, жәбірленушінің моральдық және физикалық азап шегу дәрежесін көрсететін объективті деректер де ескеріледі: игіліктің өмірлік маңызы, бұрынғы қол сұғушылық объектісі (өмір, денсаулық, Ар-намыс, қадір-қасиет, Бостандық, тұрғын үйге қол сұғылмаушылық және т. б.); құқық бұзушылық салдарының ауырлығы, жалған масқара ақпараттың таралу саласы; жәбірленушінің өмірлік жағдайлары (қызметтік, отбасылық, тұрмыстық, материалдық, денсаулық жағдайы, жасы және т.б.), басқа да назар аударарлық жағдайлар.
Моральдық зиян мүліктік зиянның тиісті өтелуіне қарамастан өтеледі.
Өтемақы тұрғысынан жеке құқықтарды қорғаудың негізгі бағытын ескере отырып, оларды қорғау, әдетте, құқық бұзушының кінәсіне қарамастан жүзеге асырылады.
Түсініктеме берілген баптың 4-тармағында Азаматтық кодекстің 9-бабының ережелерін дамытатын және жәбірленушіге құқық бұзушылықтың салдарын жоюға бағытталған өз әрекеттерін жасауға және олардың жасалуын үшінші тұлғаға тапсыруға құқық беретін маңызды ереже бар. Атап айтқанда, мұндай тұлға нақты және заңды маңызды әрекеттерді жасауға уәкілетті адвокат бола алады. Бұл жағдайда заңгердің еңбегіне ақы төлеу бойынша шығыстарды өндіріп алудың заңды мүмкіндігі белгіленеді.
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
Түсініктеме Қазақ мемлекеттік заң университетінің Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми-практикалық зерттеулер бағдарламасы аясында дайындалды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобының жетекшісі Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, профессор М. К. Сүлейменов
Басшының орынбасары профессор Басин Ю. г.
