.png)
Азаматтың бұзылған немесе даулы құқықтар мен мүдделерді қорғау
🔷 ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
ҚР АК 9-бабы бұзылған немесе дауланып отырған құқықтар мен мүдделерді азаматтық-құқықтық қорғау тетігінің негіздерін бекітеді. Бұл бап үш негізгі функцияны атқарады:
- Құқықтарды қорғау нысандарын және тәсілдерін белгілейді;
- Оларды қолдану шарттарын реттейді;
- Шығындарды толық өтеу құқығын қамтамасыз етеді.
🔹 I. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАРДЫ ҚОРҒАУ ТӘСІЛДЕРІ (1-тармақ)
Тізбе түпкілікті емес, ашық сипатта: «сондай-ақ өзге тәсілдермен…».
🔸 Негізгі тәсілдер:
| Тәсіл | Түсініктеме |
|---|---|
| ✅ Құқықты тану | Құқықтың бар екенін растауды талап ету (мысалы, меншік құқығы немесе авторлық). |
| ✅ Бұрынғы жағдайды қалпына келтіру | Реституция – бұзылғанға дейінгі жағдайға қайтару (мыс., мүлікті қайтару). |
| ✅ Бұзушылықты тоқтату | Құқықты бұзатын немесе қауіп төндіретін әрекеттерді тоқтату (мыс., құрылысты тоқтату). |
| ✅ Натуралды орындау | Міндеттемені бастапқы түрде орындауға мәжбүрлеу (мыс., затты беру). |
| ✅ Зиянды, айыппұлды өндіріп алу | Қаржылық өтем, оның ішінде өсімпұл, айыппұл. Қараңыз: ҚР АК 9-бап 4-т., 350, 353-баптар. |
| ✅ Мәмілелердің жарамсыздығы | Қараңыз: ҚР АК 157–162-баптар – даусыз және жарамсыз мәмілелер. |
| ✅ Моральдық зиянды өтеу | Тек жеке тұлғаларға. Қараңыз: ҚР АК 951–952-баптар. |
| ✅ Құқықтық қатынасты өзгерту/тоқтату | Мысалы, сот арқылы шартты бұзу (ҚР АК 401-бап). |
| ✅ Мемлекеттік органдар актілерін даулауға | Акті жарамсыз немесе қолдануға жатпайтын деп тану (ҚР АІЖК 292-б.). |
| ✅ Мемлекеттік органнан айыппұл өндіріп алу | Сирек тәсіл – құқықты жүзеге асыруға кедергі болғанда қолданылады. |
📌 Мысал: Сот жалға алу шартын бұзу туралы әкімдік актісін жарамсыз деп таныды, себебі ол ҚР Жер кодексі мен ҚР АК нормаларын бұзды (тәсіл – актіні жарамсыз деп тану).
🔹 II. МОРАЛЬДЫҚ ЗИЯН ЖӘНЕ ШЕКТЕУЛЕР (1-тармақ 2–3-абзац)
🔸 Заңды тұлғалар моральдық зиянды өтеуді талап етуге құқылы емес. Бұл қисынды: заңды тұлғалардың жеке бейматериалдық игіліктер саласы жоқ.
🔸 Тұтынушылар моральдық зиянды сотқа дейінгі тәртіпте уәкілетті органдар немесе қоғамдық бірлестіктер арқылы ала алады. Қараңыз: ҚР «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Заңы, 41-бап.
📌 Мысал: Тұтынушыға көрсетілмеген қызмет үшін төлем қайтарылмады — ол медиация және уәкілетті орган шешімі арқылы моральдық зиян өтемін алды.
🔹 III. МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНҒА ЖҮГІНУ СОТТЫ ШЕТТЕТПЕЙДІ (2-тармақ)
🔸 Қорғаудың баламалылығы қағидаты: тұлға алдымен мемлекеттік органға (мыс., монополияға қарсы комитетке), кейін сотқа жүгіне алады.
🔸 Ерекшеліктер: арнайы заңдарда көзделген (мыс., сотқа дейінгі міндетті тәртіп – ҚР АІЖК 152-бап).
🔹 IV. ӨЗІН-ӨЗІ ҚОРҒАУ (3-тармақ)
🔸 Заңда тікелей көзделген және мақсатына сәйкес болған жағдайда жәбірленушінің өз бетінше құқығын қалпына келтіруіне рұқсат етіледі.
🔸 Мысалдар:· Міндеттеме орындалғанға дейін мүлікті ұстап қалу (ҚР АК 629-б.);· Мүлікті заңсыз тартып алудан қорғау (ҚР АК 112-б. – қажетті қорғаныс).
📌 Маңызды: Өзін-өзі қорғау орынды шектен аспауы тиіс және өз бетімен билік жүргізуге (ҚР ҚК 389-б.) әкеп соқпауы керек.
🔹 V. ШЫҒЫНДАРДЫ ТОЛЫҚ ӨТЕУ ҚҰҚЫҒЫ (4-тармақ)
🔸 Шығындар екі элементтен тұрады:
| Шығын түрі | Анықтамасы |
|---|---|
| ✅ Нақты зиян | Тікелей жоғалтулар (мүліктің бүлінуі, шығындар). |
| ✅ Айырылып қалған пайда | Құқық бұзылмаса алынатын табыс. |
📌 Байланысты нормалар:· ҚР АК 350–354-баптар (міндеттемені бұзғаны үшін жауапкершілік);· ҚР АК 951-бап (зиянды өтеу);· ҚР АК 1058-бап (шарттан тыс зиян келтіру).
📌 Мысал: Жалдаушының жабдығы жойылып, жөндеу шығыны (нақты зиян) және өндірістің тоқтауы (айырылып қалған пайда) орын алды.
🔹 VI. МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ (5-тармақ)
🔸 Мемлекеттік органдардың заңсыз актілері немесе лауазымды тұлғалардың әрекеттері үшін шығындарды өтеу – мемлекеттің жария-құқықтық жауапкершілігінің бір бөлігі.
🔸 Қазақстан Республикасы немесе тиісті әкімдік объективтік кінә қағидаты бойынша жауап береді.
📌 Мысал: Мемлекеттік орган лицензия беруден заңсыз бас тартты — бизнес субъектісі пайдадан айырылды. Шығындар бюджет есебінен өтеледі (ҚР АК 956-б., ҚР АІЖК 292-б.).
🔹 VII. КІНӘ ҚАУЛЫСЫ (6-тармақ)
«Басқа жағдайлар дәлелденбесе, құқық бұзушының кінәсі болжанады…»
🔸 Бұл зиян келтіруші тұлға кінәсінің жоқ екенін өзі дәлелдеуі тиіс дегенді білдіреді (шарттық және деликтік міндеттемелерде).
📌 Байланысты нормалар:· ҚР АК 9-бап 6-т. – жалпы презумпция;· ҚР АК 350-бап – кінәсіздігін дәлелдегенде ғана жауапкершіліктен босатылады.
📌 Мысал: Мердігер жұмысты уақытында аяқтамады. Ол бұл жағдайдың өзіне байланысты еместігін (форс-мажор) дәлелдеуі тиіс.
🔷 VIII. ІЛЕСПЕ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ НОРМАЛАР
| Дереккөз | Ереже | Қолданылуы |
|---|---|---|
| Конституция ҚР | 13-бап | Құқықтарын сотта қорғау құқығы |
| ҚР АІЖК | 9, 14, 292-баптар | Құқықтарды қорғау талаптарын қарау тәртібі |
| ҚР ҚК | 389-бап | Өз бетімен билік ету (өзін-өзі қорғау шектеулері) |
| «Тұтынушылар құқықтары туралы» Заң | 41-бап | Моральдық зиянды өтеу |
| АҚХПП (БҰҰ) | 2-бап | Құқықтық қорғаудың тиімді құралдары |
| Еуропалық адам құқықтары жөніндегі конвенция | 6-бап | Әділ сот талқылауына құқық |
🔷 IX. ҚОРЫТЫНДЫ
ҚР АК 9-бабы – азаматтық-құқықтық қорғау тетігінің іргетасы, ол:
✅ бұзылған құқықты қалпына келтіруге кепілдік береді;✅ қорғаудың кең ауқымды құралдарын ұсынады (оның ішінде қаржылай өтем және моральдық зиян);✅ өзін-өзі қорғауға жол береді және мемлекеттің жауапкершілігін көздейді;✅ құқық бұзушының кінәсі презумпциясын бекітеді – жәбірленушілер үшін маңызды элемент.
Хочешь, мен осы мәтінді қысқартып, қысқа конспект-нұсқа түрінде қазақша дайындап берейін бе?
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
