316-бапқа түсініктеме. Кепіл ұстаушының Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің кепіл нысанасына өз құқықтарын қорғауы
Кепіл ұстаушының затты "талап ету" құқығында - кепіл берушінің (борышкердің) иелігінен немесе иелігінен шығарылған кепіл заты кепіл құқығының заттық сипаты неғұрлым айқын көрінеді (АК 310-бабының 1-тармағына түсініктемені қараңыз). Ең алдымен кепіл ұстаушының кепіл берушінің кепіл құқықтық қатынастарының екінші тарапымен жасалған келісімге сәйкес затқа құқығы бола отырып, кепіл құқығы бір мезгілде үшінші тұлғалар тарапынан бұзушылықтардан қорғалады және бұл тұрғыда меншік құқығына ұқсас.
Меншік иесі сияқты, кепіл ұстаушы да өзінің немесе кепіл берушінің (борышкердің) иелігінен шығып қалған затты-осы затты иеленуі заңсыз адамнан кепіл затын талап етуге құқылы (АК-нің 260-бабын және оған түсініктемені қараңыз). Түсініктеме берілген баптың 1-тармағында кепілге қойылған мүлкі бар немесе болуы тиіс кепіл ұстаушы туралы ғана айтылғанына қарамастан, бапқа сәйкес тану қажет. Азаматтық кодекстің 265-бабында кепілге қойылған мүліктің болуы немесе болмауы, кепілге қойылған мүліктің болуы немесе болмауы қарамастан, кез келген кепіл ұстаушыға өзінің кепіл құқығын қалпына келтіру үшін бөтеннің заңсыз иелігінен кепілге салынған мүлікті талап ету құқығы көрсетілген.
Егер кепілге салынған мүлік кепіл ұстаушының иелігінен шығып қалса, басқа адамның осы мүлікті иеленуінің заңдылығы немесе заңсыздығы туралы мәселе мұндай мүлікті талап ету кезінде кепіл ұстаушы осы мүліктің меншік иесі болғандай шешілуі тиіс. Сондықтан, мұндай жағдайларда кепіл ұстаушы өзінің меншігін және иесіне қарсы қорғауға құқылы.
Егер кепіл заты кепіл берушінің иелігінен заңсыз шығарылған болса, онда бұл мүлікті талап еткен кезде кепіл ұстаушы бұл затты үшінші тұлғаның иеленуі заңсыз деп танылуға тиіс. Бұл дегеніміз, егер кепіл беру құқығы кепіл берушіге кепілге қойылған мүлікті сату немесе біреуге беру мүмкіндігін жоққа шығарса (мысалы, АК-нің 315-бабының 2-тармағына түсініктемені қараңыз), бірақ мұндай мүліктің иесі соған қарамастан кепіл ұстаушының келісімінсіз иеліктен шығаруға тыйым салатын кепіл әрекеті кезінде бұл мүлікті үшінші тұлғаның иеленуі-сатып алушы заңсыз деп танылуы тиіс.
АК-нің 261-263-баптарында көзделген индикация шарттарына қатысты АК-нің 316 және 265-баптарының негізінде кепілге салынған мүлікті талап ететін кепіл ұстаушы талап етілетін мүліктің меншік иесі сияқты немесе тиісті жағдайларда шаруашылық жүргізу құқығы бар ұйым ретінде бірдей құқықтарды пайдалануға тиіс.
АК-нің 316 және 265-баптарының негізінде кепіл ұстаушының кепілге салынған мүлікті талап етуі кепіл нысанасы біреудің заңсыз иелігіне өткенге дейін болған жағдайды қалпына келтіруге бағытталуы тиіс. Осы бұзушылықты жою нәтижесінде - заңсыз иеленуді тоқтату-кепіл ұстаушы кепілге салынған мүлікке осындай бұзушылыққа дейінгі құқықтардан артық құқықтар ала алмайды. Сондықтан, егер кепіл ұстаушыға берілмейтін кепіл заты кепіл берушінің иелігінен шығып қалса, кепіл ұстаушының талаптары тек кепіл берушінің осы мүлікті иеленуін қалпына келтіруге бағытталуы мүмкін.
Түсініктеме берілген баптың 2-тармағына сәйкес кепіл туралы шарттың талаптары бойынша кепіл заты берілген және кепілге салынған мүлікті пайдалану құқығы берілген кепіл ұстаушы АК-нің 265 және 264-баптарының негізінде өзіне берілген кепіл затына құқықтарының бұзылуын жоюды және оны осы затты иеленуден айырумен байланысты емес осындай бұзушылықтарды жоюды талап етуге құқылы. Кепіл ұстаушы мүліктің меншік иесінен (кепіл берушіден) осындай бұзушылықтарды жоюды талап етуге құқылы. Бұл ереже кепіл ұстаушының оған кепіл қатынастарының субъектісі ретінде берілген құқықтары аталған бұзушылықтарды жою үшін жеткіліксіз болған кезде ғана қолданылады.
Конституция Заң Кодекс Норматив Жарлық Бұйрық Шешім Қаулы Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
Түсініктеме Қазақ мемлекеттік заң университетінің Жеке құқық ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми-практикалық зерттеулер бағдарламасы аясында дайындалды.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жобасын дайындау жөніндегі жұмыс тобының жетекшісі Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, профессор М. К. Сүлейменов
Басшының орынбасары профессор Басин Ю. г.
